DÂN CHỦ VÀ GIÃO DỤC |
周四, 2016年 04月 14日 08:21 |
 “Cuốn sách nà y là kết quả của má»™t ná»— lá»±c nhằm phát hiện và trình bà y những quan niệm gắn liá»n vá»›i má»™t xã há»™i dân chủ, và váºn dụng các quan niệm đó và o những vấn Ä‘á» của hoạt Ä‘á»™ng giáo dục. Cuốn sách chỉ rõ những mục tiêu và phÆ°Æ¡ng pháp kiến tạo của ná»n giáo dục công láºp xét từ quan Ä‘iểm nói trên, và đưa ra đánh giá có tÃnh phê phán các lý luáºn vá» nháºn thức và sá»± phát triển đạo đức. Các lý luáºn đó đã được phát biểu trong những Ä‘iá»u kiện xã há»™i trÆ°á»›c đó song vẫn tiếp tục có hiệu lá»±c trong những xã há»™i mang danh xÆ°ng dân chủ và cản trở việc thá»±c hiện đầy đủ cái lý tưởng dân chủâ€. (Bìa 4). ---------------------------------------------------------------------- Nhà văn, dịch giả Ngô Tá»± Láºp: Äá»c John Dewey, Dân chủ và giáo dục Äối vá»›i không Ãt ngÆ°á»i, ná»n giáo dục của nÆ°á»›c Mỹ luôn là má»™t hình mẫu đáng được tham khảo. Ná»n giáo dục đó đã góp má»™t phần không nhá» và o việc tạo nên sức mạnh của má»™t siêu cÆ°á»ng trong thế giá»›i hiện đại. Muốn hay không, ngay tại nhiá»u nÆ°á»›c có truyá»n thống giáo dục lâu Ä‘á»i cÅ©ng Ä‘ang phải tham khảo những kinh nghiệm của nÆ°á»›c Mỹ trong việc cải tổ hệ thống giáo dục của chÃnh mình. Dá»± luáºt cải cách giáo dục đại há»c Ä‘ang được tiến hà nh tại nÆ°á»›c Pháp chÃnh là má»™t trong những bằng chứng của Ä‘iá»u đó. Äiá»u gì đã là m nên thà nh công đó? Cuốn sách của John Deway má»›i được xuất bản gần đây có thể giúp chúng ta sáng tỠđôi Ä‘iá»u. Những cuốn sách vá» triết lý giáo dục thÆ°á»ng có xu hÆ°á»›ng quy vá» việc nghiên cứu tÆ° tưởng giáo dục cụ thể của má»™t số nhà triết há»c-giáo dục há»c. Việc nà y có tháºt sá»± có cÆ¡ sở hay không? Ảnh hưởng của cá nhân các nhân váºt đó lúc sinh thá»i, cho dù há» là những vÄ© nhân, không phải bao giá» cÅ©ng lá»›n đến mức có thể định hình cả má»™t ná»n giáo dục. Trong nhiá»u trÆ°á»ng hợp, những ảnh hưởng đó chỉ là sá»± hÆ° cấu của những thế hệ sau, vốn bị tách rá»i khá»i bối cảnh lịch sá» và suy nghÄ© bằng má»™t lô gÃch khác. Câu trả lá»i của tôi là , không phải tình cá» mà những nhà giáo dục lá»›n thÆ°á»ng cÅ©ng là những nhà triết há»c lá»›n. Socrates, Platon, Aristotle, Khổng Tá», Äức Pháºt ThÃch Ca Mầu Ni, Kant là những và dụ Ä‘iển hình. Tất cả những con ngÆ°á»i khổng lồ nà y Ä‘á»u đứng ở cá»™i nguồn của những ná»n giáo dục vÄ© đại. Lý do tháºt ra rất Ä‘Æ¡n giản. Bất kỳ ná»n giáo dục nà o đáng gá»i là má»™t ná»n giáo dục Ä‘á»u phải bắt đầu từ má»™t triết lý giáo dục mà ba câu há»i quan trá»ng nhất là : 1. Bản chất con ngÆ°á»i là gì? 2. Chúng ta muốn con ngÆ°á»i trở thà nh nhÆ° thế nà o? 3. Phải là m gì để có con ngÆ°á»i chúng ta mong muốn? Äể trả lá»i những câu há»i nà y, ngÆ°á»i ta cần đến triết há»c. Ảnh hưởng của các nhà triết há»c lúc sinh thá»i có thể không lá»›n, nhÆ°ng Ä‘iá»u đó không há» là m giảm tÃnh đại diện của hỠđối vá»›i má»™t truyá»n thống triết lý, trong đó có triết lý giáo dục. Lý do là những Ä‘á»™c giả của các thế hệ sau có thể bị tách rá»i khá»i bối cảnh lịch sá» của thá»i đại khi các tác phẩm triết há»c được viết ra, nhÆ°ng tác giả của những tác phẩm ấy thì gắn liá»n vá»›i bối cảnh đó. Vá» bản chất, các nhà tÆ° tưởng cÅ©ng là sản phẩm của thá»i đại há» sống. Vì thế, ngay cả trong trÆ°á»ng hợp tác phẩm của há» chÆ°a tháºt sá»± được phổ biến lúc sinh thá»i, nó vẫn phản ánh Ãt ra là mầm mống của xu hÆ°á»›ng, hay má»™t trong những xu hÆ°á»›ng, trà tuệ của thá»i đại. Những Ä‘iá»u nà y rất đúng vá»›i John Dewey, vá»›i Thá»±c dụng luáºn, trong đó có Công cụ luáºn (instrumentalism) do Dewey phát triển, và vá»›i triết lý giáo dục của ông. John Dewey (1859-1952), tác giả của cuốn sách “Dân chủ và giáo dục†mà các bạn Ä‘ang cầm trên tay, cÅ©ng là má»™t nhà giáo dục vÄ© đại đồng thá»i là triết gia xuất sắc nhÆ° váºy. Là má»™t trong ba nhà sáng láºp Thá»±c dụng luáºn1, gia tà i tÆ° tưởng triết há»c và giáo dục đồ sá»™ của ông bao trùm Ä‘á»i sống trà tuệ của nÆ°á»›c Mỹ suốt thế ká»· 20 và ông thá»±c sá»± trở thà nh thần tượng của những trà thức Hoa Kỳ lá»—i lạc nhất. Richard Rorty tuyên bố: “Triết gia tôi ngưỡng má»™ nhất, ngÆ°á»i tôi được coi mình là há»c trò nhất, là John Deweyâ€2. Noam Chomsky, ngÆ°á»i hồi nhá» từng theo há»c rồi vá» sau dạy há»c ở má»™t trÆ°á»ng theo Ä‘Æ°á»ng lối của Dewey, cÅ©ng thừa nháºn thÆ°á»ng xuyên trÃch dẫn John Dewey nhÆ° má»™t ngÆ°á»i có ảnh hưởng to lá»›n đến cuá»™c Ä‘á»i mình. Thá»±c dụng luáºn, ná»n triết há»c đặc biệt Hoa Kỳ, là sản phẩm của má»™t xã há»™i kỳ lạ. Xã há»™i ấy được đặc trÆ°ng không chỉ bởi tÃnh dân chủ (cho dù khi đó má»›i chỉ áp dụng vá»›i ngÆ°á»i da trắng), bởi má»™t ná»n kinh tế tá»± do chÆ°a từng có trong lịch sứ vá»›i mạng lÆ°á»›i phức tạp của những quan hệ xã há»™i, và trên hết là bởi má»™t mặc cảm không quá khứ vô tiá»n khoáng háºu dẫu ná»n tảng tÆ° tưởng của nó vẫn gắn liá»n vá»›i truyá»n thống duy lý phÆ°Æ¡ng Tây. ChÃnh những đặc Ä‘iểm nà y, bằng cách nà o đó, đã thúc đẩy Charles Peirce và William James, và sau đó là John Dewey, từ bá» Siêu hình há»c và  đỠcao sá»± hữu Ãch cÅ©ng nhÆ° tÃnh hiệu quả - những ý tưởng chÃnh của Thá»±c dụng luáºn. Các nhà Thá»±c dụng luáºn cho rằng tri thức của chúng ta không há» có má»™t ná»n tảng khách quan tuyệt đối nà o, vì thế, thay vì đánh giá tri thức qua sá»± tÆ°Æ¡ng ứng của nó vá»›i chân lý khách quan, chúng ta chỉ có thể đánh giá tri thức qua khả năng ứng dụng để lý giải và dá»± báo thá»±c tại trong những hoà n cảnh cụ thể. Nói theo cách của Công cụ luáºn, chân lý chỉ là má»™t thứ công cụ để chúng ta giải quyết các vấn Ä‘á» của thá»±c tại. Khi thá»±c tại thay đổi, các vấn Ä‘á» cÅ©ng thay đổi, các công cụ bắt buá»™c cÅ©ng phải thay đổi theo. Vá» Ä‘iểm nà y, há» chÃnh là những tiá»n bối của chủ nghÄ©a Háºu hiện đại. Thá»±c dụng luáºn được thể hiện má»™t cách xuất sắc qua triết lý giáo dục của John Dewey vá»›i những tác phẩm nhÆ° “TrÆ°á»ng há»c và xã há»™i†(The School and Society ,1899), “Cách chúng ta nghĩ†(How We Think, 1910), “Kinh nghiệm và giáo dục†(Experience and Education, 1938), và “Dân chủ và giáo dục†(Democracy and Education, 1916)…, trong đó ông chủ trÆ°Æ¡ng má»™t ná»n giáo dục gắn liá»n lý thuyết và thá»±c tiá»…n. Tháºt ra, há»c Ä‘i đôi vá»›i hà nh không phải là hoà n toà n má»›i, nhÆ°ng ở John Dewey, nó dá»±a trên má»™t quan niệm Ä‘á»™c đáo. Nếu nhÆ° trÆ°á»›c đây ngÆ°á»i ta quan niệm giáo dục nhÆ° là quá trình truyá»n đạt kiến thức và kinh nghiệm, hoặc là quá trình rá»a tá»™i và thanh lá»c tâm hồn, hoặc nữa, má»™t quá trình khai sáng nhằm giúp con ngÆ°á»i tá»± do sá» dụng lý trÃ, thì vá»›i John Dewey, “giáo dục chÃnh là bản thân cuá»™c sống†(Education is life itself). Dewey láºp luáºn rằng trái vá»›i con váºt chủ yếu sống bằng những bản năng bẩm sinh, con ngÆ°á»i sống chủ yếu bằng kinh nghiệm ứng xá» vá»›i thế giá»›i xung quanh. Lý thuyết của John Dewey vá» kinh nghiệm dá»±a trên hai nguyên lý chÃnh, đó là nguyên lý liên tục (continuity) và nguyên lý tÆ°Æ¡ng tác (interaction). Nguyên lý liên tục khẳng định rằng những kinh nghiệm mà con ngÆ°á»i tÃch luỹ được trong quá khứ sẽ ảnh hưởng đến tÆ°Æ¡ng lai của ngÆ°á»i đó, còn nguyên lý tÆ°Æ¡ng tác hà m ý rằng tÆ°Æ¡ng tác của kinh nghiệm quá khứ vá»›i hoà n cảnh hiện tại sẽ tạo ra kinh nghiệm má»›i, kinh nghiệm trong hiện tại. Ứng dụng và o giáo dục, lý thuyết của John Dewey hà m ý rằng ngÆ°á»i thầy không thể không quan tâm đến những kinh nghiệm quá khứ của ngÆ°á»i há»c và kinh nghiệm quá khứ ấy cÅ©ng không nhất thiết phải là tiêu cá»±c hay tÃch cá»±c đối vá»›i quá trình giáo dục. NgÆ°á»i thầy không thể kiểm soát quá khứ của ngÆ°á»i há»c, nhÆ°ng có thể tổ chức bối cảnh há»c táºp phù hợp để tạo cho ngÆ°á»i há»c kinh nghiệm hiện tại thông qua tÆ°Æ¡ng tác giữa bối cảnh há»c táºp vá»›i kinh nghiệm quá khứ của ngÆ°á»i há»c. “Giáo dục – John Dewey viết - là má»™t hoạt Ä‘á»™ng của cuá»™c sống, chứ không phải là sá»± chuẩn bị cho cuá»™c sống tÆ°Æ¡ng laiâ€. Vì giáo dục chÃnh là bản thân cuá»™c sống, nhà trÆ°á»ng không thể tách khá»i hoạt Ä‘á»™ng thá»±c tiá»…n, và kiến thức không thể được áp đặt từ bên ngoà i. Äây chÃnh là cÆ¡ sở cho khẩu hiệu “Hãy phá bá» hà ng rà o nhà trÆ°á»ng†mà mục tiêu là đưa nhà trÆ°á»ng hòa nháºp vá»›i cuá»™c sống của toà n xã há»™i. Vì giáo dục chÃnh là bản thân cuá»™c sống, không thể có má»™t thứ giáo dục chung cho tất cả má»i ngÆ°á»i. NgÆ°á»i thầy phải ý thức rõ và tôn trá»ng sá»± khác biệt giữa các há»c sinh. Vì giáo dục chÃnh là bản thân cuá»™c sống, nó phải là quá trình của ngÆ°á»i há»c chứ không phải của ngÆ°á»i dạy. Giáo dục là quá trình mà ngÆ°á»i há»c là trung tâm. Nói cách khác, giáo dục phải là má»™t quá trình dân chủ sâu sắc./. ---------------- 2 “The philosopher I most admire, and of whom I should most like to think of myself as a disciple, is John Deweyâ€. Habermas, Rorty and Kolakowski, “Debating the State of Philosophyâ€, Praeger Publishers, 88 Post Road West, Westport, 1996, tr. 32. 3 Xin Ä‘á»c thêm bà i “Vá» Hoa Kỳ nhÆ° má»™t đặc khu kinh tế tá»± doâ€, trong “Minh triết của giá»›i hạnâ€, NXB. Há»™i Nhà Văn, Hà Ná»™i, 2005. N.T.L Theo: Tia sáng  |