Là LUẬN PHÊ BÃŒNH: Thay đổi khung tri thức và mô hình lý thuyết là tiá»n Ä‘á» nâng cao hiệu quả của hoạt Ä‘á»™ng nghiên cứu, phê bình văn há»c (Lã Nguyên) |
周四, 2013年 07月 04日 23:59 |
  1. Biết cái chÆ°a biết là tiá»n Ä‘á» của sá»± biết. Tôi đã nhiá»u lần trÃch dẫn má»™t câu nói nổi tiếng của N.G. Secnysevski, đại ý thế nà y: nếu không có lịch sá», thì không có là thuyết; nhÆ°ng nếu không có là thuyết thì tháºm chà ngay cả ý niệm vá» lịch sá», ngÆ°á»i ta cÅ©ng sẽ không thể có. Thế thì những nÆ°á»›c nhÆ° Việt Nam phải là m thế nà o, khi mà bao giá» chúng ta cÅ©ng có sẵn lịch sỠđể nghiên cứu, nhÆ°ng lại không có khả năng tá»± sản xuất ra là thuyết? CÅ©ng chẳng riêng gì Việt Nam. Ngay cả Trung Hoa to đùng thế, mà có hÆ¡n gì đâu! Äố ai tìm thấy má»™t thứ là thuyết có thể xem là cái “nguyên sáng†được sinh ra từ Trung Hoa thá»i hiện đại. NhÆ°ng tai hoạ có lẽ không phải ở đó. Pháp là quê hÆ°Æ¡ng của chủ nghÄ©a cấu trúc và háºu cấu trúc luáºn. Háºu cấu trúc luáºn du nháºp qua MÄ©, được ngÆ°á»i MÄ© tiếp thu để tạo ra giải cấu trúc thá»±c hà nh, rồi sau đó, ngÆ°á»i Pháp lại “vui vẻ nháºp khẩu†trở lại là thuyết giải cấu trúc thá»±c hà nh ấy. Váºy là , khi không có khả năng sản xuất ra là thuyết, ngÆ°á»i ta có thể sá» dụng các là thuyết khoa há»c tiếp thu từ nÆ°á»›c ngoà i. Vá»›i Việt Nam, Ä‘iá»u nà y không chỉ là quy luáºt tất yếu, mà còn là nhu cầu bức thiết. DÄ© nhiên, muốn tiếp nháºn, ứng dụng, trÆ°á»›c hết, cần tìm hiểu xem thế giá»›i có những là thuyết gì? Äâu là nguồn cá»™i của chúng? Chẳng hạn, “Phê bình má»›i†hiện diện ở hầu khắp các nÆ°á»›c phÆ°Æ¡ng Tây, nhÆ°ng nó vốn có nguồn cá»™i từ đâu, Pháp, hay MÄ©? Thế tức là phải biết cái mình chÆ°a biết, không biết. Äây là bà i há»c có ý nghÄ©a phÆ°Æ¡ng pháp luáºn mà tôi há»c được từ ngÆ°á»i Thà y đã quá cố của tôi – nhà giáo, nhà văn hoá Hoà ng Ngá»c Hiến. Ông nói: “biết cái chÆ°a biết là tiá»n Ä‘á» của sá»± biếtâ€. Từ kinh nghiệm của bản thân, tôi thấy, biết được cái chÆ°a biết là má»™t quá trình gian nan, chẳng dá»… dà ng gì! Chỉ khi nà o thá»±c sá»± nghiên cứu khoa há»c, ta má»›i ngá»™ ra những thứ mình chÆ°a biết. Câu “cà ng há»c, cà ng thấy dốtâ€, có lẽ là vá»›i ý nghÄ©a nhÆ° thế chăng? Những ngÆ°á»i tá»± cho mình là tà i giá»i, thÆ°á»ng Ãt há»c, bằng lòng vá»›i vốn kiến thức mình đã biết. Tôi tin thế, vì bản thân tôi từng đóng khung chân trá»i tri thức của mình trong phạm vi của cái biết cháºt hẹp nhÆ° váºy. Còn nhá»›, khi trở thà nh giảng viên đại há»c (1968), những ngÆ°á»i yêu nghá», chăm chỉ nhất trong thế hệ chúng tôi thÆ°á»ng lấy sá»± há»c là m cÆ¡ bản, chứ chẳng mấy ai nghiên cứu khoa há»c. Bởi hoạt Ä‘á»™ng nghiên cứu đòi há»i ở ta khả năng tÆ° duy Ä‘á»™c láºp. Thế mà trÆ°á»›c đây, chúng tôi nhìn bức tranh khoa há»c của nhân loại bằng cái nhìn bổ đôi, phân cá»±c: ná»a nà y là ta, là mÄ© há»c Mác – Lênin, ná»a kia là địch, là là luáºn văn nghệ tÆ° sản phÆ°Æ¡ng Tây; mà “ta†thì hiển nhiên cái gì cÅ©ng đúng, cÅ©ng tiến bá»™; “địch†thì cái gì cÅ©ng sai, cÅ©ng phản Ä‘á»™ng. Thế thì nghiên cứu là m gì? Há»c thôi! Cho nên, chúng tôi há»c rất kÄ©, biết rất rõ các sách giáo khoa, giáo trình mÄ© há»c, là luáºn văn há»c Mác – Lênnin và chỉ dừng lại ở đấy. Năm 1977, tôi sang Liên Xô há»c nghiên cứu sinh vá»›i Ä‘á» tà i: Những bà i viết của V.I. Lênin vá» L. Tolstoi và phê bình Nga tiên tiến. Cố Giáo sÆ° Lê Äình Kị đã hÆ°á»›ng dẫn tôi chá»n Ä‘á» tà i ấy. Có lẽ trong sá»± hình dung của ông, nghiên cứu sinh nên thá»±c hiện Ä‘á» tà i nhÆ° thế, vì Lênin, lãnh tụ của cách mạng vô sản, là cái gốc; các nhà dân chủ – cách mạng Bielinski, Secnysevsi, Nhecrasov, Pisharev là cà nh nhánh là m nên cây phả hệ tri thức của ná»n là luáºn – phê bình văn há»c Nga. Sau nà y tôi má»›i biết, phả hệ tri thức ở “thế kỉ và ngâ€, “thế kỉ bạc†của ná»n văn hoá Nga phức tạp hÆ¡n nhiá»u. Tôi sung sÆ°á»›ng, hồi há»™p, khi ngá»™ ra, có ba má» và ng tri thức Ä‘ang chá» tôi khai thác. à tôi muốn nói vá» ba hệ thống là thuyết có ảnh hưởng quốc tế cá»±c kì to lá»›n, do những ngÆ°á»i Nga vÄ© đại tạo nên, nhÆ°ng suốt má»™t thá»i gian dà i, chúng bị đẩy ra khu vá»±c ngoại biên và có nguy cÆ¡ rÆ¡i và o quên lãng ngay trên chÃnh tổ quốc mình: Thứ nhất: Hình thái há»c văn bản nghệ thuáºt của TrÆ°á»ng phái hình thức Nga, nÆ¡i quy tụ nhiá»u há»c giả kiệt xuất, và nhÆ° Iu.N. Tynhianov, V.B. Shklovski, B.M. Eikhenbaum, R.O. Jakobson, B.I. Jarkho, O.M. Brik. Thứ hai: MÄ© há»c M.M. Bakhtin (1895 – 1975) và Thứ ba: Kà hiệu há»c văn hoá của trÆ°á»ng phái Tartu – Moskva (đứng đầu là Iu.M. Lotman và hà ng loạt há»c giả nổi tiếng, nhÆ° B.A. Uspenski, V.N. Toporov, A.M. Pijatigorski…) Khi há»c đại há»c (giai Ä‘oạn 1965 – 1968), chúng tôi chỉ được nghe giá»›i thiệu loáng thoáng vá» thi hà o J.W. Goethe và hai triết gia cổ Ä‘iển Äức: L.A. Feuerbach và G.W. Hegel (theo tôi biết, cho đến nay, sinh viên các trÆ°á»ng đại há»c có Ä‘Ã o tạo ngà nh văn vẫn chỉ được há»c loáng thoáng vá» Hegel và Feuerbach nhÆ° váºy). Phải rất muá»™n, tôi má»›i biết, ở thế kỉ XX, nÆ°á»›c Äức là quê hÆ°Æ¡ng của bốn hệ thống là thuyết có tầm ảnh hưởng quốc tế rá»™ng rãi: Thứ nhất: “Triết há»c Ä‘á»i sống†vá»›i đại diện kiệt suất của nó là W. Dilthey (1883 – 1911). Thứ hai: Triết há»c và mÄ© há»c hiện tượng luáºn vá»›i ông tổ của nó là Edmund Husserl (1859 – 1938) và má»™t loạt tên tuổi không thể quên đã ứng dụng thà nh công hiện tượng luáºn và o các lÄ©nh vá»±c tâm là há»c (A. Pfänder, W. Chappe), tâm thần há»c ( L. Binswanger, V. Frankl), luân là há»c (Scheler và Hildebrand), xã há»™i há»c (E. Stein, A. Reinach, A. Schütz), triết há»c tôn giáo (Scheler, Stavenhagen, Häring), mÄ© há»c và phê bình văn há»c (M. Geiger, M. Heidegger, M. Dufrenne, R. Ingarden (1889 -1976). Thứ ba: Thông diá»…n há»c. Nói tá»›i thông diá»…n há»c không thể không nhắc tá»›i các há»c giả: Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher (1768-1834), nhà triết há»c, thần há»c và truyá»n giáo ngÆ°á»i Äức, W. Dilthey và Hans-Georg Gadamer (1900 – 2002), má»™t trong số những nhà triết há»c nổi tiếng nhất của thế kỉ XX. Thứ tÆ°: MÄ© há»c tiếp nháºn và những đại diện tiêu biểu nhÆ° Hans Robert Jauss (1921 – 1997), Wolfgang Iser (1926 – 2007), Harald Weinrich (sinh 1927)…. Xin nhắc lại, tôi Ä‘ang nói những chuyện mà xÆ°a kia tôi ghi và o sổ tay trong mục “Các hệ thống là thuyết chÆ°a biết, cần biếtâ€. Thá»i ấy, thế hệ được Ä‘Ã o tạo dÆ°á»›i mái trÆ°á»ng xã há»™i chủ nghÄ©a nhÆ° chúng tôi chỉ biết chút Ãt vá» văn há»c Anh ở thế kỉ XVI và văn há»c MÄ© thế kỉ XIX. MÄ© há»c, là luáºn và phê bình văn há»c Anh – MÄ© thế kỉ XX tuyệt nhiên không tồn tại trong bá»™ nhá»› của chúng tôi. Phải đến giữa những năm 80 của thế kỉ trÆ°á»›c, tôi má»›i để tâm tá»›i khu vá»±c nà y. Tôi biết phê bình văn há»c Anh – MÄ© ở ná»a đầu thế kỉ XX có 3 xu hÆ°á»›ng, đến ná»a sau thế kỉ XX lại có 5 xu hÆ°á»›ng cần để tâm nghiên cứu. Ba xu hÆ°á»›ng đầu thế kỉ là : 1. Phê bình hà n lâm; 2. Phê bình cấp tiến và 3. Phê bình thẩm mÄ©, hay “phê bình má»›iâ€. Năm xu hÆ°á»›ng phê bình lần lượt xuất hiện theo tráºt tá»± thá»i gian từ 1957 đến 1977 ở MÄ© là : 1. Phê bình huyá»n thoại, 2. Phê bình hiện sinh, 3. Phê bình hiện tượng luáºn, 4. Phê bình cấu trúc luáºn và 5. Phê bình giải cấu trúc luáºn thá»±c hà nh. Tôi đặc biệt để tâm nghiên cứu “Phê bình má»›i†(vá»›i các nhân váºt hà ng đầu, nhÆ° J.E. Spingarn, T. Eliot, T. Hume, J.K. Ransom, Ð.Тate, R. Blackmore…) và  Giải cấu trúc thá»±c hà nh vá»›i 4 trÆ°á»ng phái nổi tiếng: TrÆ°á»ng phái Yale (đứng đầu là Paul Michael de Man và má»™t loạt tên tuổi nhÆ° G.H. Hartman, H. Bloom, H.J. Miller), Giải cấu trúc thông diá»…n luáºn (W.V. Spanos), Giải cấu trúc cánh tả (J. Brenkman, M.L.Ryan, Frank Lentricchia) và Phê bình nữ quyá»n (G.Spivak, B.Johnson, Sh.Felman…), xem đó là sản phẩm rất riêng của nÆ°á»›c MÄ©. Ở thế kỉ XX, nÆ°á»›c Pháp trở thà nh “lò trung tâm†sản xuất các loại triết thuyết của thế giá»›i. Nghiên cứu và phê bình văn há»c Pháp thế kỉ XX luôn dá»±a và o các triết thuyết nà y. Năm 1964, trong bà i Phê bình là gì?, R. Barthes cho rằng, phê bình Pháp thá»i ấy phát triển theo “4 dòng chÃnhâ€: Phê bình hiện sinh, Phê bình Mác xÃt, Phê bình “phân tâm †và Phê bình cấu trúc luáºn. Bản thân R. Barthes chÆ°a thể tiên Ä‘oán con Ä‘Æ°á»ng khoa há»c mà ông sẽ hÆ°á»›ng tá»›i trong tÆ°Æ¡ng lai. Năm 1970, ông cho ra Ä‘á»i S/Z. Äây là tác phẩm xuất sắc nhất của Barthes, nó đánh dấu bÆ°á»›c chuyển hÆ°á»›ng tÆ° tưởng của ông từ láºp trÆ°á»ng cấu trúc luáºn sang láºp trÆ°á»ng háºu cấu trúc luáºn. NhÆ° đã nói, Cấu trúc luáºn (R. Barthes (thá»i kì đầu), C. Levi-Strauss, A.-J. Greimas, C. Bremond, G. Genette, Tz. Todorov, L. Goldmann…) và Háºu cấu trúc luáºn (R. Barthes (thá»i kì sau), Julia Kristeva, M. Faucault và G. Derrida, J-F. Lyotard, J.Baudrillard…) là sản phẩm riêng của nÆ°á»›c Pháp. Còn rất nhiá»u hệ thống là thuyết văn há»c há»c mà chúng ta chÆ°a thể hiểu biết thấu đáo, và nhÆ° phê bình háºu thá»±c dân, phê bình nữ quyá»n, phê bình sinh thái, là thuyết tá»± sá»± há»c, là thuyết phân tÃch – diá»…n ngôn… Ở thế kỉ XX, ngôn ngữ há»c, kà hiệu há»c và phân tâm há»c có ảnh hưởng mạnh mẽ tá»›i nghiên cứu văn há»c. Ở ba bá»™ môn khoa há»c nà y cÅ©ng có không biết bao nhiêu là là thuyết. DÄ© nhiên, tôi không có ý định liệt kê danh mục các hệ thống là thuyết nghiên cứu, phê bình văn há»c hiện đại ở thế kỉ XX. Bởi vì, câu chuyện tôi Ä‘ang nói ở đây chỉ là vấn Ä‘á» mang ý nghÄ©a phÆ°Æ¡ng pháp luáºn mà bản thân tôi từng trải nghiệm: “biết cái chÆ°a biết là tiá»n Ä‘á» của sá»± biếtâ€. Và nhÆ°, chỉ sau khi biết tá»›i sá»± tồn tại của TrÆ°á»ng phái hình thức Nga, tôi má»›i để tâm nghiên cứu vá» nó. Nhá» có cả má»™t quá trình nghiên cứu, tôi má»›i hiểu được hệ thống quan niệm của há» vá» văn há»c nghệ thuáºt. Há» lấy hình thái há»c văn bản nghệ thuáºt là m đối tượng nghiên cứu. Vá»›i há», các khái niệm “thủ pháp – lạ hoá – nghệ thuáºt†trở thà nh dẫy khái niệm đồng nghÄ©a. Há» là những ngÆ°á»i đầu tiên khắc phục thà nh công phép nhị phân và sá»± đối láºp cÆ¡ há»c cặp phạm trù “ná»™i dung†và “hình thức†khi phân tÃch văn bản văn há»c… Cho nên, theo tôi, vá» mặt phÆ°Æ¡ng pháp luáºn, muốn tiếp nháºn và ứng dụng các là thuyết hiện đại để nâng cao hiệu quả của hoạt Ä‘á»™ng nghiên cứu, phê bình văn há»c, trÆ°á»›c hết cần biết cà ng nhiá»u cà ng tốt những hệ thống là thuyết mà mình chÆ°a biết.  2. Vấn Ä‘á» mô hình kiến tạo là thuyết và khung tri thức. Có má»™t Ä‘iá»u khác cần biết còn quan trá»ng hÆ¡n rất nhiá»u so vá»›i việc biết tên gá»i và nguồn cá»™i ra Ä‘á»i của các trÆ°á»ng phái là thuyết. à tôi muốn nói tá»›i khung tri thức và mô hình kiến tạo là thuyết của các thá»i đại. Thá»±c tế chứng tá», tất cả các là thuyết văn há»c Ä‘á»u được kiến tạo theo má»™t mô hình nà o đó. Chẳng hạn, khi nghiên cứu phân loại, ngÆ°á»i ta nháºn ra, ở ná»a đầu thế kỉ XX, các hệ thống là thuyết văn há»c thÆ°á»ng được kiến tạo theo hai mô hình phổ quát: mô hình khoa há»c và mô hình nhân há»c. Cấu trúc luáºn, “phê bình má»›iâ€, má»™t số trÆ°á»ng phái xã há»™i há»c theo hÆ°á»›ng tân thá»±c chứng luáºn thuá»™c mô hình khoa há»c. Phê bình hiện sinh, phê bình hiện tượng luáºn, phê bình huyá»n thoại và mÄ© há»c tiếp nháºn thuá»™c mô hình nhân há»c (E.A. Tzurganova). Má»—i mô hình kiến tạo là thuyết nhÆ° thế thÆ°á»ng ứng vá»›i má»™t khung tri thức (“épistème†– thuáºt ngữ của M. Faucault) nà o đó. Cho đến nay, nhân loại từng biết ba khung tri thức cÆ¡ bản: truyá»n thống, hiện đại và háºu hiện đại. Khung tri thức truyá»n thống tồn tại từ thá»i cổ đại cho táºn tá»›i cuối thế kỉ XIX. Từ thế kỉ XIX đổ vá» trÆ°á»›c, nhân loại tin rằng, con ngÆ°á»i sống trong má»™t thế giá»›i hiện hữu nhÆ° vốn dÄ©. Äá»c Chủ nghÄ©a duy váºt và chủ nghÄ©a kinh nghiệm phê phán (1905) của V.I. Lenin, tôi nghÄ©, có lẽ ông là nhà láºp thuyết cuối cùng tin và o Ä‘iá»u đó. Cái thế giá»›i hiện hữu mà nhân loại tin là nó vẫn tồn tại nhÆ° vốn dÄ© kia có thể là thế giá»›i tá»± nhiên, thế giá»›i ý niệm, hay thế giá»›i váºt chất, cÆ¡ há»c. Dù là gì Ä‘i chăng nữa, thì đó vẫn là thế giá»›i phi kà hiệu há»c, nó tồn tại má»™t cách khách quan, không lệ thuá»™c và o ý chà của con ngÆ°á»i và con ngÆ°á»i có thể nháºn thức được nó. Khung tri thức nà y là cÆ¡ sở nảy sinh hai hệ thống là thuyết lá»›n nhất vá» văn há»c trong lịch sá» tÆ° duy của nhân loại: thuyết bắt chÆ°á»›c và thuyết biểu hiện. MÄ© há»c cổ đại Hy Lạp cho rằng, nghệ thuáºt là sá»± bắt chÆ°á»›c Ä‘iá»u gì đó. Theo Aristotle, bi kịch bắt chÆ°á»›c má»™t hà nh Ä‘á»™ng nghiêm túc và hoà n chỉnh. Trong quan niệm của ông, bắt chÆ°á»›c là xu hÆ°á»›ng tá»± nhiên của con ngÆ°á»i. Xu hÆ°á»›ng bắt chÆ°á»›c kết hợp vá»›i xu hÆ°á»›ng tiết tấu và sá»± cách Ä‘iệu có thể tạo ra tác phẩm nghệ thuáºt. Nó là m cho cái đẹp trở thà nh đẹp hÆ¡n và cái xấu xa trở nên đáng ghét hÆ¡n. Các thuyết xem “tiểu thuyết là tấm gÆ°Æ¡ng kéo lê trên Ä‘Æ°á»ng lá»›n†, hoặc văn há»c là sá»± phản ánh hiện thá»±c sau nà y chẳng qua chỉ là sá»± phát triển của là thuyết bắt chÆ°á»›c mà thôi. Là thuyết biểu hiện cho rằng nghệ sÄ© không bắt chÆ°á»›c mà chủ yếu là ngÆ°á»i biểu hiện tình cảm của mình. “ThÆ¡ là sá»± tuôn trà o bá»™t phát những tình cảm mãnh liệtâ€, “là xem xét sá»± váºt không phải nhÆ° chúng tồn tại, mà  nhÆ° chúng hiện ra đối vá»›i những cảm giác và những ham mê†(W. Wordsworth). “NgÆ°á»i ta giãi bà y những ná»—i Ä‘au lên trang sách, lặp lại và trình bà y lại những cảm xúc là để là m chủ được chúng†(D.H. Lawrence). Khung tri thức hiện đại hình thà nh trên cÆ¡ sở của bản thể luáºn xem thế giá»›i của con ngÆ°á»i là má»™t không gian kà hiệu há»c. Trái ngược vá»›i cách nghÄ© của René Descartes (“tôi tÆ° duy, váºy tôi tồn tạiâ€), con ngÆ°á»i ở thế kỉ XX ngá»™ ra, “tôi tÆ° duy, tức là tôi không tồn tại†(J. Lacan). Bởi vì, trong tÆ° duy, con ngÆ°á»i không có cách gì để tiếp xúc trá»±c tiếp vá»›i thế giá»›i sá»± váºt. Con ngÆ°á»i chỉ có thể tiếp xúc vá»›i nhau và vá»›i sá»± váºt qua ngôn ngữ và các hệ thống kà hiệu. Kà hiệu, ngôn ngữ luôn luôn là váºt trung gian ở giữa con ngÆ°á»i và thế giá»›i sá»± váºt. Cho nên, Iu.M. Lotman Ä‘á» xÆ°á»›ng khái niệm “kà hiệu quyển†để chỉ má»™t không gian kà hiệu tồn tại nhÆ° má»™t hiện thá»±c bao bá»c con ngÆ°á»i, giống nhÆ° “sinh quyển†và “trà quyểnâ€. Vá»›i ý nghÄ©a nhÆ° thế, ngÆ°á»i ta nói tá»›i“bÆ°á»›c ngoặt ngôn ngữ†trong lịch sá» tÆ° duy của nhân loại. Nó là cÆ¡ sở nảy sinh quan niệm xem văn hoá là má»™t hệ thống kà hiệu, thế giá»›i là má»™t văn bản và “tác phẩm nghệ thuáºt là má»™t dạng cấu trúc đặc biệt, má»™t hệ thống kà hiệu hay Ä‘Æ¡n giản là má»™t kà hiệuâ€(theo Th. Winner). Quan niệm ấy cho phép xếp văn há»c nghệ thuáºt và o các hiện tượng kà hiệu há»c. Khung tri thức háºu hiện đại là sản phẩm của bản thể luáºn xem toà n bá»™ thế giá»›i là má»™t thá»±c tiá»…n diá»…n ngôn. “Không có hiện thá»±c ngoà i diá»…n ngôn†(J. Derrida). Diá»…n ngôn được hiểu nhÆ° má»™t phát ngôn hoà n chỉnh, má»™t hà nh vi lá»i nói kiến tạo văn bản bao gồm ngÆ°á»i nghe bình đẳng vá»›i ngÆ°á»i nói và được xem là “sá»± kiện giao tiếp của các tÆ°Æ¡ng tác xã há»™i†(van Dijk) giữa chủ thể, khách thể và ngÆ°á»i tiếp nháºn. Trong khung tri thức truyá»n thống và hiện đại, thế giá»›i được giá»›i hạn hoá trong không gian và thá»i gian, mang bản chất sá»± kiện và váºt thể, con ngÆ°á»i và vạn váºt liên hệ vá»›i nhau theo nguyên tắc quyết định luáºn nhân quả. Trong khung tri thức háºu hiện đại, thế giá»›i được giá»›i hạn hoá trong các thông tin của con ngÆ°á»i và các nhóm xã há»™i, mang bản chất của diá»…n ngôn và các ý kiến nhÆ° má»™t hà nh vi lá»i nói, con ngÆ°á»i và vạn váºt quan hệ vá»›i nhau theo nguyên tắc phụ thuá»™c xác suất và các quy tắc, chuẩn má»±c đối thoại (M. Makarov). Ở đây vạn váºt không phải là cái hiện tồn vốn dÄ©, mà tất táºt, kể cả con ngÆ°á»i, Ä‘á»u là cái được kiến tạo. Cái được kiến tạo nà y trở thà nh “quyá»n lá»±c†mạnh tá»›i mức khiến con ngÆ°á»i không Ä‘iá»u khiển được ngôn ngữ, mà ngôn ngữ và các “thẩm quyá»n diá»…n ngôn†điá»u khiển con ngÆ°á»i. Vá»›i ý nghÄ©a nhÆ° thế, ngÆ°á»i ta nói vỠ“bÆ°á»›c ngoặt diá»…n ngôn†trong lịch sá» tÆ° duy khoa há»c của nhân loại. Äây là cÆ¡ sở của quan niệm xem văn há»c là má»™t hình thức diá»…n ngôn. Từ ba khung tri thức nói trên, nhân loại đã kiến tạo không biết bao nhiêu hệ thống là thuyết. NhÆ°ng hệ thống nà o rồi cÅ©ng không vượt ra ngoà i khuôn khổ hai “siêu mô hìnhâ€: Ä‘Æ¡n trị và đa bá»™i. Mô hình Ä‘Æ¡n trị có lịch sá» tồn tại cá»±c kì lâu dà i, khởi đầu từ Plato (khoảng 427-347 TCN), Aristotle,(384-322 TCN) cho tá»›i táºn F. de Saussure, M. Heidegger và C. Levi-Strauss. Ở đỉnh cao của nó (ngôn ngữ há»c de Saussure), mô hình Ä‘Æ¡n trị phát triển thà nh cấu trúc luáºn. Cấu trúc là hạt nhân kiến tạo của mô hình nà y. Cấu trúc được xem là hệ thống nhiá»u cấp Ä‘á»™, dù phức tạp đến đâu, nó vẫn là má»™t chỉnh thể, má»i yếu tố và má»i trò chÆ¡i của các yếu tố là m nên chỉnh thể ấy Ä‘á»u xoay quanh và hÆ°á»›ng vá» má»™t trung tâm biểu nghÄ©a duy nhất. Trung tâm nà y được diá»…n đạt bằng nhiá»u phạm trù, và nhÆ° “Tuyệt đốiâ€, “Nguyên lÃâ€, “Chân lÃâ€, “Äạoâ€, “Thần ngôn†(“Logosâ€), hay theo thuáºt ngữ của J. Derrida, “cái biểu đạt Siêu việtâ€. Mô hình Ä‘a bá»™i cÅ©ng có nguồn cá»™i lâu Ä‘á»i. Kinh nghiệm dân gian kết tinh trong thà nh ngữ, tục ngữ, chẳng phải đã dạy ta, rằng má»i chuyện ở Ä‘á»i Ä‘á»u có “thiên lÃ, vạn lÃâ€, đó sao? NhÆ°ng phải đến khi háºu cấu trúc luáºn, giải cấu trúc luáºn và chủ nghÄ©a háºu hiện đại xuất hiện thì mô hình Ä‘a bá»™i má»›i có sá»± kết tinh là thuyết. Mô hình Ä‘Æ¡n trị nhìn thế giá»›i và tri thức vá» thế giá»›i nhÆ° má»™t sá»± thống nhất, giống nhÆ° cái cây, má»i cà nh nhánh má»c lên từ má»™t gốc chung, ở đó, cái Má»™t nuốt chá»ng cái Nhiá»u, cái cá nhân “chết chìm trong cái toà n thể thống nhất†(N.A. Berdjaev). Có lẽ xuất phát từ ý nghÄ©a nhÆ° thế, Viện sÄ© M.I. Gasparov khái quát: “Trong văn hoá có lÄ©nh vá»±c sáng tác và lÄ©nh vá»±c nghiên cứu. Hoạt Ä‘á»™ng sáng tác là m phức tạp hoá bức tranh thế giá»›i bằng cách tạo ra những giá trị má»›i. Hoạt Ä‘á»™ng nghiên cứu lại là m bức tranh thế giá»›i trở nên Ä‘Æ¡n giản bằng cách sắp xếp, hệ thống hoá những giá trị cÅ©â€. NhÆ°ng M. Foucault lại nhìn thấy lịch sá» thế giá»›i nhÆ° búi “rá»… chùmâ€. Ông Ä‘Æ°a ra khái niệm “Rhizome†nhÆ° má»™t ẩn dụ để mô tả tÃnh chất phân mảnh, há»—n tạp, quy luáºt tiếp biến, Ä‘a phÆ°Æ¡ng, phi hệ thống của tri thức và lịch sá». G.K. Koshikov, má»™t nhà nghiên cứu ngÆ°á»i Nga, nháºn xét: “Tuy có sá»± khác biệt giữa Giải cấu trúc của J. Derrida, phép Lặp của G. Duleuze, thuyết Bất hoà của J. Lyotard, Khảo cổ há»c của M. Foucault, vẫn có má»™t ý đồ nối kết há» lại vá»›i nhau, ấy là xoá bá» cái Tuyệt đối, giải phóng cái Ä‘a bá»™i ra khá»i quyá»n lá»±c của nó, phóng thÃch các ý nghÄ©a của những lá»i nói khác nhau và cho phép sá»± váºt nà o cÅ©ng có thể khẳng định tÃnh Ä‘Æ¡n nhất thá»±c sá»± của mình†(G.K. Koshikov.- Văn bản. Liên văn bản. Là thuyết liên văn bản). Ba khung tri thức và hai mô hình kiến tạo là thuyết nói trên đánh dấu những bÆ°á»›c Ä‘i quan trá»ng trong lịch sá» tÆ° duy của nhân loại. Việc tìm hiểu các khung tri thức và mô hình kiến tạo là thuyết ấy giúp ta nháºn ra quy luáºt phát triển của nháºn thức khoa há»c nói chung, khoa há»c nhân văn nói riêng, và con Ä‘Æ°á»ng mà chúng ta tất yếu phải trải qua, nếu thá»±c lòng muốn nâng cao hiệu quả của hoạt Ä‘á»™ng nghiên cứu, phê bình văn há»c.  3. Nghiên cứu, phê bình văn há»c Việt Nam Ä‘ang cắt nghÄ©a văn bản nghệ thuáºt bằng mô hình là thuyết và khung tri thức nà o? Má»™t trong những chức năng quan trá»ng báºc nhất của nghiên cứu văn há»c là cắt nghÄ©a, giải thÃch văn bản nghệ thuáºt. Ta hiểu vì sao, ở thế kỉ XX, thông diá»…n há»c phát triển mạnh mẽ và có tầm ảnh hưởng rá»™ng lá»›n nhÆ° váºy. Lịch sá» phát triển lâu Ä‘á»i của thông diá»…n há»c cho thấy việc cắt nghÄ©a và giải thÃch văn bản nghệ thuáºt bao giá» cÅ©ng lệ thuá»™c và o mô hình là thuyết và khung tri thức của thá»i đại. Thá»±c tế chứng tá», khung tri thức do “bÆ°á»›c ngoặt ngôn ngữ†tạo ra gần nhÆ° chi phối toà n bá»™ hoạt Ä‘á»™ng của khoa nghiên cứu và phê bình văn há»c ở ná»a đầu thế kỉ XX. Cấu trúc văn bản trở thà nh đối tượng quan tâm hà ng đầu của các nhà cấu trúc luáºn. Chẳng hạn, Ä‘á»c lại các công trình nghiên cứu của TrÆ°á»ng phái hình thức Nga, ta thấy phạm vị những vấn Ä‘á» là thuyết mà há» quan tâm rất rá»™ng. Há» xây dá»±ng là thuyết truyện kể, là thuyết truyện ngắn và tiểu thuyết, xác láºp luáºt thÆ¡, phân tÃch tiết tấu, cú pháp, kÄ© thuáºt Ä‘iệp thanh, biên soạn nhiá»u tà i liệu tra cứu vá» tổ chức câu thÆ¡ trong sáng tác của Puskin và Lermontov và nhiá»u tác giả khác. HỠđặc biệt quan tâm tá»›i văn giá»…u nhại, tá»›i văn hoá dân gian, tá»›i Ä‘á»i sống văn há»c. Há» nghiên cứu nghệ thuáºt sân khấu và điện ảnh… Có Ä‘iá»u, dù phạm vi quan tâm rá»™ng đến đâu, thì đối tượng nghiên cứu, khái quát là thuyết chủ yếu của há» vẫn là hình thái há»c văn bản nghệ thuáºt. Khi phân tÃch cấu trúc văn bản, các môn đệ của chủ nghÄ©a cấu trúc, vá» mặt phÆ°Æ¡ng pháp luáºn, thÆ°á»ng tuân thủ má»™t số nguyên tắc sau đây. Thứ nhất: vì cấu trúc là má»™t hệ thống, ở đây là hệ thống ngôn ngữ vá»›i tÆ° cách là những kà hiệu, mà má»—i kà hiệu bao giá» cÅ©ng là sá»± thống nhất giữa cái biểu đạt và cái được biểu đạt, nên khi phân tÃch văn bản cần tìm nghÄ©a từ kà hiệu và quan hệ giữa các kà hiệu. Trong văn bản văn há»c, nghÄ©a không liên quan gì tá»›i cái được tham chiếu ở bên ngoà i. Cho nên, thứ hai: cần chuyển trá»ng tâm phân tÃch từ các quan hệ bên ngoà i và o các mối liên hệ ná»™i tại của văn bản và chỉ xem xét khÃa cạnh đồng đại, chứ không quan tâm tá»›i khÃa cạnh lịch đại của các mối liên hệ ấy. Thứ ba: chỉ quan tâm bình diện “cấu trúcâ€, bá» qua bình diện “sinh thà nhâ€, táºp trung nghiên cứu tÃnh hệ thống và những quy tắc, luáºt lệ tạo nên cấu trúc văn bản, chứ không cần nghiên cứu những biểu hiện cụ thể của nó. Vá»›i những nguyên tắc phÆ°Æ¡ng pháp luáºn nhÆ° thế, các nhà nghiên cứu theo hÆ°á»›ng cấu trúc luáºn đã có những phát hiện khoa há»c đầy tÃnh cách tân. V.B. Shklovski chỉ ra nguyên tắc  “lạ hoá†nhÆ° là “thủ pháp†giúp nghệ thuáºt thá»±c hiện chức năng “giải tá»± Ä‘á»™ng hoá†trong việc cảm thụ thế giá»›i của Ä‘á»™c giả.  Ju.N. Tynhianov phát hiện nguyên tắc kết cấu của thÆ¡ và văn xuôi: “Dùng vai trò của nghÄ©a mà là m sai lệch âm thanh là nguyên tắc kết cấu của văn xuôi; dùng vai trò của âm thanh để là m sai lệch ý nghÄ©a là nguyên tắc kết cấu của thÆ¡â€. Dá»±a và o “cú pháp giá»ng Ä‘iệuâ€, yếu tố “nằm giữa ngữ âm và ngữ nghÄ©aâ€, B.M. Eikhenbaym phân biệt ba phong cách thÆ¡ trữ tình: Ä‘iệu ca, Ä‘iệu ngâm và điệu nói. Má»™t trong những Ä‘iểm sáng ở chuyên luáºn Hình thái há»c truyện cổ tÃch thần kì của V. Propp là phát hiện thiên tà i vá» tÆ°Æ¡ng quan giữa các hằng số và biến số trong kết cấu của truyện cổ tÃch. R. Barthes Ä‘Æ°a ra là thuyết vá» huyá»n thoại hiện đại và các “mã†chi phối sá»± váºn hà nh của tiểu thuyết. R. Jakobson khái quát nguyên tắc chuyển hoá từ trục liên tưởng sang trục kết hợp, từ phong cách ẩn dụ sang phong cách hoán dụ trong ngôn ngữ thơ… Äến ná»a sau thế kỉ XX, việc cắt nghÄ©a và giải thÃch văn bản trong nghiên cứu và phê bình văn há»c lại gần nhÆ° lệ thuá»™c hoà n toà n và o khung tri thức của “bÆ°á»›c ngoặt diá»…n ngônâ€. Nếu văn há»c là hình thức diá»…n ngôn thì đối tượng của nghiên cứu và phê bình văn há»c là các diá»…n ngôn, chứ không phải là đơn vị ngôn ngữ nhÆ° ở phê bình cấu trúc luáºn. Lấy diá»…n ngôn là m đối tượng phân tÃch, nghiên cứu, phê bình quan tâm trÆ°á»›c hết tá»›i tÃnh liên văn bản, tá»›i quan hệ giữa văn bản vá»›i văn bản, chứ không quan tâm tá»›i mối quan hệ giữa văn bản và hiện thá»±c được tham chiếu. Nghiên cứu văn há»c chÃnh là nghiên cứu tÃnh liên văn bản (J. Derrida). Vá» phÆ°Æ¡ng diện phÆ°Æ¡ng pháp luáºn, giải cấu trúc được phê bình háºu cấu trúc luáºn, giải cấu trúc luáºn và phê bình háºu hiện đại chủ nghÄ©a sá» dụng nhÆ° công cụ chÃnh yếu để phân tÃch diá»…n ngôn. Sá» dụng giải cấu trúc là m công cụ phân tÃch, phê bình, nghiên cứu văn há»c không phát hiện nghÄ©a ở tổ chức ngôn ngữ nhÆ° má»™t hệ thống kà hiệu, mà phát hiện nó ở hoạt Ä‘á»™ng tÆ°Æ¡ng tác của diá»…n ngôn, từ chủ thể lá»i nói. Trong nhiá»u trÆ°á»ng hợp, nó không quan tâm tá»›i nghÄ©a, mà táºp trung và o việc phát hiện muôn và n ngữ cảnh cụ thể tạo ra nghÄ©a của lá»i nói, bởi có bao nhiêu ngữ cảnh, lá»i nói sẽ có bấy nhiêu nghÄ©a (M.M. Bakhtin). Nó đặc biệt chú ý tá»›i cấu trúc quyá»n lá»±c được hợp thức hoá thà nh phép tắc, kỉ cÆ°Æ¡ng, thiết chế chi phối diá»…n ngôn, sản sinh văn bản, quyết định toà n bá»™ cấu trúc ngữ nghÄ©a của chúng… Tất cả những gì tôi trình bà y ở trên chủ yếu là chuyện của châu Âu, ở phÆ°Æ¡ng Tây, từ những trung tâm nghiên cứu, phê bình văn há»c nÆ°á»›c ngoà i. Trong mấy năm gần đây, nhá» ná»— lá»±c không mệt má»i của các cá nhân và táºp thể, nhất là nhá» các trÆ°á»ng đại há»c, cao đẳng và các cÆ¡ sở có Ä‘Ã o tạo ngà nh văn, nhiá»u hệ thống là luáºn văn há»c hiện đại đã được dịch sang tiếng Việt, hoặc giá»›i thiệu vá»›i đông đảo Ä‘á»™c giả. Chúng ta không thiếu những nhà nghiên cứu, phê bình xuất sắc, nhất là ở Ä‘á»™i ngÅ© những cây bút trẻ. Nhiá»u nhà phê bình có tên tuổi đã ứng dụng thà nh công tÆ° tưởng là thuyết tiếp thu từ các nguồn khác nhau để tạo ra những công trình nghiên cứu thu hút được sá»± chú ý của ngÆ°á»i Ä‘á»c. Tuy nhiên, ấn tượng Ä‘áºm nét mà nghiên cứu, phê bình Ä‘Æ°Æ¡ng đại Việt Nam để lại trong tôi vẫn là cảm giác vá» sá»± cÅ© kÄ©, già nua. Sá»± già nua, cÅ© kÄ© nà y biểu hiện ngay ở hình thức thể loại và ná»™i dung của các công trình nghiên cứu đã được công bố, xuất bản. Rất dá»… nháºn ra, hầu hết các bà i phê bình được công bố trên báo và tạp chà thÆ°á»ng được viết theo hai thể chÃnh: Ä‘iểm sách và khắc hoạ chân dung nhà văn. “Äiểm sách†không chỉ là thể phê bình phổ biến của báo chÃ, mà còn xuất hiện đầy ắp trong các tạp chà khoa há»c lá»›n. Từ hà ng mấy nghìn bà i viết in trên tạp chà “Nghiên cứu văn há»c†trong suốt 40 năm (1960 – 1999), tôi chỉ lá»c ra được và i chục công trình có đụng tá»›i các vấn Ä‘á» khoa há»c mang tÃnh quốc tế. NhÆ°ng chá»— nà o tôi cÅ©ng bắt gặp những bà i viết, tỉ nhÆ° “Sáng tác của Lê lá»±uâ€, “Äá»c má»™t số vở kịch Sà i Gònâ€, “Äá»c Ãnh sáng cây đèn biển, “Qua má»™t số tiểu thuyết vá» công nghiệp trong mấy năm gần đâyâ€, “Vá» Ä‘á» tà i công nghiệp vá»›i các cây bút trẻ trong hà ng ngÅ© công nhânâ€â€¦. Loại bà i vô thưởng vô phạt theo kiểu “Thá» bà n…â€, “Thá» nghĩ…â€, “Mấy vấn Ä‘á»â€¦â€ nhiá»u không kể xiết. Các sách giáo khoa, giáo trình dà nh cho phổ thông và đại há»c thÆ°á»ng phân tÃch tác phẩm, hoặc sáng tác của tác giả theo dà n bà i Ä‘Æ¡n giản: giá trị hiện thá»±c, giá trị nhân đạo, mấy đặc Ä‘iểm nghệ thuáºt… Những bà i viết hay nhất, tà i hoa nhất của phê bình văn há»c Việt Nam hiện nay chủ yếu là những công trình mô tả phong cách cá nhân và khắc hoạ chân dung tác giả. Äây là hai thể phê bình phổ biến của phÆ°Æ¡ng Tây ở thế kỉ XIX, được du nháºp và o Việt Nam hồi đầu thế kỉ XX qua Ä‘á»™i ngÅ© trà thức Tây há»c, rồi được nhiá»u thế hệ nối tiếp nhau trân trá»ng lÆ°u giữ, cẩn tháºn trau chuốt, bảo quản cho tá»›i táºn bây giá». Sá»± già nua, cÅ© kÄ© của nghiên cứu, phê bình văn há»c Việt Nam có cÆ¡ sở ở khung tri thức và mô hình là thuyết mà cho đến nay chúng ta vẫn sá» dụng để cắt nghÄ©a văn há»c và giảng dạy trong các trÆ°á»ng đại há»c và cao đẳng. Môn triết há»c vẫn tiếp tục truyá»n cho sinh viên niá»m tin hồn nhiên và o má»™t thế giá»›i hiện hữu nhÆ° vốn dÄ©, phi kà hiệu há»c, tồn tại Ä‘á»™c láºp vá»›i ý thức con ngÆ°á»i. Những ngÆ°á»i là m công tác văn há»c ở ta vẫn chÆ°a thoát được ra ngoà i cái khung tri thức truyá»n thống. Là thuyết văn há»c phản ánh hiện thá»±c có nguồn cá»™i từ thá»i cổ đại, được Ä‘Æ°a và o Việt Nam từ những năm 60 của thế kỉ trÆ°á»›c, đến nay, vẫn được giữ nguyên trong giáo trình Là luáºn văn há»c ở báºc đại há»c (xem: Là luáºn văn há»c – Văn há»c. Nhà văn. Bạn Ä‘á»c. T.1. Nxb Äại há»c sÆ° phạm, Hà Ná»™i, 2009). Hầu hết giáo viên phổ thông, nhiá»u giảng viên đại há»c và đa số cây bút phê bình vẫn mải miết tìm nghÄ©a, thà nh tâm tin rằng “cái có tháºtâ€, “sá»± tháºt†và “cái biểu đạt Siêu việt†vẫn tồn tại đâu đó ở bên trong, hoặc bên ngoà i văn bản. Tiếng vá»ng của các mệnh đỠ“bÆ°á»›c ngoặt ngôn ngữâ€, “bÆ°á»›c ngoặt diá»…n ngônâ€, “cái chết của tác giảâ€, “sá»± sụp đổ của các đại tá»± sá»±â€, “tâm thức háºu hiện đại†… đã dá»™i và o Việt Nam, nhÆ°ng đại bá»™ pháºn giá»›i nghiên cứu, phê bình văn há»c hình nhÆ°Â vẫn chỉ nghe thanh âm vang dá»™i ấy nhÆ° “gió thoảng ngoà i taiâ€â€¦ Cho nên, đã đến lúc cần đổi má»›i khung tri thức và mô hình là thuyết của các ngà nh nhân văn há»c nói chung, ngữ văn há»c nói riêng. Äổi má»›i mô hình là thuyết và khung tri thức là nhu cầu bức thiết và là cÆ¡ sở để nâng cao hiệu quả của hoạt Ä‘á»™ng nghiên cứu, phê bình văn há»c. Hà Ná»™i, Tháng 5/2013  Nguồn: (*) Tham luáºn tại Há»™i thảo “Nâng cao chất lượng và hiệu quả của lý luáºn, phê bình văn há»c†do Há»™i Nhà văn Việt Nam tổ chức tại Tam Äảo ngà y 4 – 5/6/2013. nguồn: phebinhvenhoc.com.vn . |