Quan hệ Việt Nam - Liên Xô trong giai đoạn kháng chiến chống Mỹ (1954 - 1975) Print
Wednesday, 15 December 2010 14:47


HÆ¡n ba mÆ°Æ¡i năm đã trôi qua kể từ khi cuá»™c Kháng chiến chống Mỹ của nhân dân Việt Nam kết thúc bằng thắng lợi của nhân dân Việt Nam, nhÆ°ng những cuá»™c thảo luận vá» giai Ä‘oạn lịch sá»­ quan trá»ng này vẫn tiếp diá»…n. Má»™t trong những ná»™i dung của các cuá»™c thảo luận đó là mối quan hệ giữa Việt Nam vá»›i các nÆ°á»›c đồng minh, đặc biệt là vá»›i Liên Xô.
Theo đánh giá của má»™t số há»c giả nÆ°á»›c ngoài, nhìn chung sá»± giúp đỡ của Liên Xô đối vá»›i Việt Nam trong giai Ä‘oạn kháng chiến chống Mỹ thể hiện má»™t số khía cạnh chủ yếu sau đây. Thứ nhất, mặc dù giúp đỡ Việt Nam, Liên Xô vẫn không muốn “hy sinh†chiến lược hoà dịu của há» trong quan hệ vá»›i Hoa Kỳ. Thứ hai, Liên Xô sẵn sàng đáp ứng tất cả nhu cầu cần thiết của Việt Nam nhằm chống lại sá»± tấn công ngày má»™t mở rá»™ng và ác liệt của đế quốc Mỹ. Thứ ba, Liên Xô mong muốn thá»±c hiện đàm phán để chấm dứt cuá»™c chiến hÆ¡n là ngày má»™t dấn sâu vào cuá»™c chiến tranh đó. (1) Nói má»™t cách khác, vá»›i tÆ° cách là thành trì của phe XHCN và má»™t cá»±c đối trá»ng vá»›i Mỹ, Liên Xô mong muốn thông qua cuá»™c chiến tranh này thá»±c hiện những mục đích đối ngoại có tính toàn cầu, chiến lược của mình.
Thông qua việc khai thác má»™t số tài liệu trong nÆ°á»›c và nÆ°á»›c ngoài, bài viết này cố gắng phác hoạ mối quan hệ Việt Nam-Liên Xô trong giai Ä‘oạn từ năm 1954, tức là từ sau khi Hiệp định Geneve được ký kết, Việt Nam tạm thá»i bị chia cắt làm hai miá»n, cho đến khi miá»n Nam được hoàn toàn giải phóng vào năm 1975. Trong giai Ä‘oạn này, quan hệ Việt-Xô có thể được chia làm 4 giai Ä‘oạn chính: 1954- cuối những năm 1950; cuối những năm 1950 – mùa thu 1964; mùa thu 1964-1/1973; 1/1973-4/1975.
2. Quan hệ Việt-Xô giai đoạn 1954-cuối những năm 1950
Trong giai Ä‘oạn đầu, Liên Xô đã hình thành quan hệ chính trị toàn diện vá»›i Việt Nam, ủng há»™ chủ trÆ°Æ¡ng và Ä‘Æ°á»ng lối khôi phục và xây dá»±ng miá»n Bắc Việt Nam. Tuy nhiên, quan hệ này lại không đậm đà bằng quan hệ vá»›i các nÆ°á»›c khác. Ví dụ ngày 3/2/1950, Liên Xô má»›i đặt quan hệ ngoại giao vá»›i Inđônêxia (sau Việt Nam 3 ngày), song tháng 1/1953 Liên Xô đã cá»­ đại sứ Ä‘i Giacacta, trong khi đó mãi đến gần 2 năm sau tức là ngày 4/11/1954, Liên Xô má»›i cá»­ Lavraschev - đại sứ đầu tiên của Liên Xô đến Hà Ná»™i. ch Tổng bí thÆ° Khrushev và Boulganin đã Ä‘i thăm Ấn Äá»™, Miến Äiện và Apganistan vào tháng12/1955 và đã 2 lần Ä‘i thăm Trung Quốc (vào tháng 8/1958 và tháng 10/1959), song không há» Ä‘i thăm Việt Nam. Äoàn đại biểu xô viết tối cao Liên Xô do chủ tịch Vôrôsilốp dẫn đầu Ä‘i thăm Inđônêxia trÆ°á»›c rồi má»›i đến Việt Nam (tháng 5/1957). Bá»™ trưởng quốc phòng Liên Xô cÅ©ng đã Ä‘i thăm Ấn Äá»™ và Miến Äiện (2/1957), song vẫn không Ä‘i thăm Việt Nam. Há»™i hữu nghị Việt Xô được thành lập từ tháng 3/1950, nhÆ°ng há»™i hữu nghị Xô Việt mãi đến ngày 31/7/1958 má»›i được thành lập. (2)
Vá» kinh tế, biểu hiện cụ thể là Liên Xô đã giúp Việt Nam thá»±c hiện kế hoạch 3 năm khôi phục kinh tế 1955-1957 và kế hoạch 3 năm phát triển kinh tế và văn hoá 1958-1960. Theo Hiệp định ký ngày 18/7/1955, Liên Xô đã viện trợ không hoàn lại cho Việt Nam 40 triệu rúp để xây dá»±ng và khôi phục 146 xí nghiệp công trình công nghiệp và cÆ¡ quan thuá»™c các ngành cÆ¡ khí, than, Ä‘iện lá»±c và công nghiệp nhẹ. Tháng 3/1959, Liên Xô cho Việt Nam vay 100 triệu giúp để thá»±c hiện kế hoạch 3 năm phát triển kinh tế nói trên. Ngoài ra, Liên Xô còn giúp Việt Nam xây dá»±ng 21 đài khí tượng thuá»· văn, 156 trạm thuá»· văn các cấp, cho Việt Nam vay 350 triệu rúp để mua trang thiết bị máy móc và xây dá»±ng má»™t số nông trÆ°á»ng, trông cây nhiệt Ä‘á»›i theo hiệp định 14/6/1960. Trong thá»i gian từ 1955-1960, Liên Xô đã cá»­ 1547 chuyên gia các ngành sang công tác tại Việt Nam và nhận 420 thá»±c tập sinh và 1267 sinh viên Vịêt Nam sang há»c tập tại Liên Xô. Tuy nhiên sá»± giúp đỡ của Liên Xô cho Việt Nam so vá»›i các nÆ°á»›c không phải XHCN ở châu à là khá khiêm tốn. (3)
Tuy nhiên, trong thái Ä‘á»™ của Liên Xô đối vá»›i cuá»™c kháng chiến chống Mỹ có má»™t số biểu hiện sau đây: Thứ nhất, Liên Xô chủ trÆ°Æ¡ng giữ nguyên trạng ở miá»n Nam và chủ trÆ°Æ¡ng hoà bình để thi hành hiệp định Geneve. Liên Xô muốn Việt Nam phấn đấu giành thắng lợi trong xây dá»±ng miá»n Bắc để Ä‘á»™ng viên và thúc đẩy đấu tranh chính trị ở miá»n Nam, giải quyết vấn Ä‘á» miá»n Nam bằng thÆ°Æ¡ng lượng, bằng con Ä‘Æ°á»ng hoà bình. Do vậy Liên Xô ít Ä‘á» cập đến đấu tranh vÅ© trang và đấu tranh chính trị ở miá»n Nam. Các phÆ°Æ¡ng tiện thông tin đại chúng của Liên Xô rất ít Ä‘Æ°a tin vá» thắng lợi quân sá»± của nhân dân miá»n Nam và cÅ©ng không lên án thẳng chính quyá»n Mỹ trong các hoạt Ä‘á»™ng ở miá»n Nam.
Lý do Liên Xô có thái Ä‘á»™ trên đây theo Äảng Lao Ä‘á»™ng Việt Nam là sau khi Stalin mất, Khrushev lên thay đã Ä‘i vào con Ä‘Æ°á»ng xét lại. Năm 1956, tại Äại há»™i lần thứ XX, Äảng Cá»™ng sản Liên Xô đã Ä‘Æ°a ra Ä‘Æ°á»ng lối “cùng tồn tại hoà bìnhâ€, “quá Ä‘á»™ hoà bìnhâ€, “thi Ä‘ua hoà bình†và chÆ°Æ¡ng trình đầy tham vá»ng “đuổi kịp và vượt Mỹ†vá» sản xuất sản phẩm tính theo đầu ngÆ°á»i trong thưòi gian ngắn nhấtâ€. Vì mục tiêu và lợi ích của mình, Liên Xô chủ trÆ°Æ¡ng hoà hoãn vá»›i chủ nghÄ©a đế quốc nhất là đế quốc Mỹ, coi đó là nhiệm vụ chiến lược hàng đầu, nhằm tranh thủ vốn và kỹ thuật của Mỹ và Tây phÆ°Æ¡ng và giữ nguyên trạng của châu Âu để tạo ra những Ä‘iá»u kiện quốc tế thuận lợi cho xây dá»±ng CNXH ở Liên Xô. Liên Xô e ngại phong trào giải phóng dân tá»™c sẽ nhÆ° “đốm lá»­a cháy rừngâ€, cản trở hoà hoãn, ảnh hưởng đến mục tiêu chiến lược của Liên Xô. Thứ hai, do trá»ng tâm chiến lược má»›i của Liên Xô là nhằm củng cố khối XHCN ở Äông Âu, mà biểu hiện rõ nhất là vịec thành lập khối SEV năm 1949 và tổ chức Hiệp Æ°á»›c Varsava 1955, đòi các nÆ°á»›c đế quốc giữ nguyên trạng châu Âu, thá»±c hiện hoà hoãn Äông-Tây, đẩy lùi chiến tranh lạnh, nên Liên Xô tránh những đối đầu căng thẳng vá»›i Mỹ và các nÆ°á»›c phÆ°Æ¡ng Tây.
Cần nói thêm là yếu tố Trung Quốc cÅ©ng đóng má»™t vai trò quan trá»ng trong mối quan hệ giữa Việt Nam và Liên Xô. Sau Há»™i nghị Geneve, uy tín của Trung Quốc tăng cao trên trÆ°á»ng quốc tế. Trung Quốc đã bắt đầu mở rá»™ng ảnh hưởng, tập hợp lá»±c lượng ở châu à và châu Phi, đặc biệt là ở Äông Nam à và Nam Ã. Äiá»u đó thể hiện trong vai trò của Trung Quốc ở Há»™i nghị Băngdung (Inđônêxia 1955), gạt bỠảnh hưởng của Liên Xô. Trung Quốc cÅ©ng tìm cách hạn chế ảnh hưởng của Liên Xô trong khu vá»±c thông qua vấn Ä‘á» Việt Nam, tránh gây căng thẳng vá»›i Mỹ. Tuy nhiên, trong giai Ä‘oạn này, mâu thuẫn Xô-Trung chÆ°a bá»™c lá»™ công khai, nên quan hệ Việt-Xô vẫn giữ được ở mức Ä‘á»™ bình thÆ°á»ng.
3. Quan hệ Việt-Xô giai đoạn cuối những năm 1950-10/1964
Trong giai Ä‘oạn tiếp theo từ cuối những năm 1950 đến tháng 10/1964, quan hệ Việt-Xô diá»…n ra trong bối cảnh má»›i. Äây là giai Ä‘oạn Ä‘Æ°á»ng lối cách mạng Việt Nam có sá»± thay đổi. Trong thá»i gian này, Việt Nam chủ trÆ°Æ¡ng “tăng cÆ°á»ng Ä‘oàn kết toàn dân, kiên quyết đấu tranh giữ vững hoà bình, đẩy mạnh cách mạng XHCN ở miá»n Bắc, đồng thá»i đẩy mạnh cách mạng dân tá»™c dân chủ nhân dân ở miá»n Nam, thá»±c hiện thống nhất nÆ°á»›c nhà trên cÆ¡ sở Ä‘á»™c lập, dân chủ và giàu mạnh, thiết thá»±c góp phần tăng cÆ°á»ng phe XHCN và bảo vệ hoà bình ở Äông Nam à và trên thế giá»›i.†(4)
Thái Ä‘á»™ và sá»± giúp đỡ của Liên Xô được biểu hiện trên má»™t số khía cạnh sau. Äể giúp Việt Nam thá»±c hiện kế hoạch 5 năm lần thứ nhất (1961-1965), Liên Xô đã cho Việt Nam vay 430 triệu rúp theo hiệp định 23/12/1960 vá»›i những Ä‘iá»u kiện Æ°u đãi. Ngoài ra, Liên Xô cÅ©ng cho Việt Nam vay 350 triệu rúp để phát triển các nông trÆ°á»ng trồng cây nhiệt Ä‘á»›i theo hiệp định 14/6/1960. Ngoài ra, Liên Xô còn viện trợ cho Việt Nam 20 triệu rúp để chống sốt rét trong những năm 1961-1965.
Vá»›i sá»± giúp đỡ của Liên Xô, Việt Nam đã hoàn thành cải tạo và xây dá»±ng 90 xí nghiệp và công trình các loại trong đó có 43 công trình công nghiệp, đáng kể là má»™t số nhà máy Ä‘iện có tổng công suất là 71.300 kw, các công trình khai khoáng nhÆ° má» thiếc TÄ©nh Túc, má» apatit Lào Cai, nhà máy cÆ¡ khí Hà Ná»™i, nhà máy supe phốt phát Lâm Thao, nhà máy chè Phú Thá», nhà máy cá há»™p Hải Phòng, TrÆ°á»ng Äại há»c Bách Khoa, TrÆ°á»ng Äại há»c Nông Nghiệp I Hà Ná»™i.
Tuy nhiên, trong suốt giai Ä‘oạn này, Liên Xô không cá»­ bất cứ Ä‘oàn cán bá»™ cao cấp nào sang thăm Việt Nam. Äoàn lá»›n nhất cÅ©ng chỉ do Uá»· viên Bá»™ chính trị, Bí thÆ° trung Æ°Æ¡ng Äảng Mukhidinop dẫn đầu sang dá»± Äại há»™i lần thứ III Äảng Lao Ä‘á»™ng Việt Nam. Năm 1960, Hồ Chủ Tịch đã má»i Khrushop sang thăm Việt Nam, nhÆ°ng Khrushop đã không sang, trong khi đó lại Ä‘i thăm Inđônêxia, Ấn Äá»™, Miến Äiện và Apganixtan vào tháng 2 và 3/1960. Liên Xô chỉ cá»­ Ä‘oàn quan sá»± cấp thấp do Äại tÆ°á»›ng Patov, Phó Tổng tham mÆ°u trưởng, dẫn đầu sang thăm Việt Nam, trong khi đó cả bá»™ trưởng quốc phòng, tÆ° lệnh không quân lẫn tÆ° lệnh hải quân đã lần lượt Ä‘i thăm Inđônêxia vào tháng 3/1963. (5)
Thái Ä‘á»™ của Liên Xô đối vá»›i Việt Nam xấu hẳn Ä‘i kể từ giữa năm 1963, sau khi Việt Nam công khai phát biểu má»™t số quan Ä‘iểm vá» các vấn Ä‘á» quốc tế và sau khi Chủ tịch LÆ°u Thiếu Kỳ thăm Việt Nam vào tháng 5/1963. Thái Ä‘á»™ đó được biểu hiện rõ nét trong các bức thÆ° của Trung Æ°Æ¡ng Äảng Cá»™ng sản liên Xô gá»­i Trung Æ°Æ¡ng Äảng Lao Äá»™ng Việt Nam ngày 28/11/1963 và nhất là lá thÆ° ngày 6/7/1964. Bức thÆ° đó viết:
“Trong thá»i gian gần đây, má»™t số hoạt Ä‘á»™ng của các đồng chí trong trung Æ°Æ¡ng đảng lao Ä‘á»™ng Việt Nam đã làm cho chúng tôi nghi ngại và phiá»n lòng vì những hành Ä‘á»™ng đó rõ ràng Ä‘i ngược lại những lá»i tuyên bố của các đại biểu Việt Nam vá» tình hữu nghị Xô Việt...má»™t chiến dịch không thân thiện chống Liên Xô gần đây được tiến hành ngày càng rá»™ng rãi và tích cá»±c tại nÆ°á»›c VNDCCH...trong các há»™i nghị bí mật của Äảng và trong nhân dân đã phổ biến rá»™ng rãi đủ Ä‘iá»u bịa đặt nhằm reo rắc sá»± hoài nghi đối vá»›i đất nÆ°á»›c của Lênin, khêu lên tình cảm không tốt đẹp đối vá»›i đất nÆ°á»›c của Lênin...phải chăng những sá»± kiện kể trên...Ä‘ang gây thiệt hại lá»›n lao cho mối tình hữu nghị Xô-Việt...chúng tôi mong muốn má»™t cách chính đáng rằng hữu nghị thì phải được đáp lại bằng hữu nghị.†(6)
Äối vá»›i nhiệm vụ đẩy mạnh cách mạng dân tá»™c dân chủ nhân dân ở Miá»n Nam Việt Nam, thái Ä‘á»™ của Liên Xô cÅ©ng có những biểu hiện tiêu cá»±c. CÅ©ng nhÆ° giai Ä‘oạn trÆ°á»›c, Liên Xô chủ trÆ°Æ¡ng giải quyết vấn Ä‘á» miá»n Nam Việt Nam bằng phÆ°Æ¡ng pháp hoà bình, không muốn Việt Nam phát Ä‘á»™ng cuá»™c đấu tranh vÅ© trang ở miá»n Nam Việt Nam, chỉ muốn Việt Nam tập trung sức lá»±c xây dá»±ng CNXH ở miá»n Bắc và bằng cách đó tác Ä‘á»™ng vào diá»…n biến của tình hình miá»n Nam. Vì vậy, ngày 25/2/1963, Trung Æ°Æ¡ng Äảng cá»™ng sản Liên Xô đã khuyên Việt Nam nên lợi dụng Ä‘á» nghị của chính quyá»n Kennedy vá» thÆ°Æ¡ng lượng nhằm “trung lập hoá†Việt Nam để phục vụ cho việc củng cố vị trí của nÆ°á»›c VNDCCH, tạo Ä‘iá»u kiện thuận lợi cho cuá»™c đấu tranh của các lá»±c lượng yêu nÆ°á»›c miá»n Nam Việt Nam, đồng thá»i giúp thủ tiêu lò lá»­a căng thẳng ở Äong Nam Ã. Vì thế, Liên Xô viện trợ rất ít vÅ© khí cho cuá»™c đấu tranh quân sá»± ở miá»n Nam. Tháng 9/1962, khi đồng chí Văn Tiến DÅ©ng sang Liên Xô Ä‘á» nghị tăng cÆ°á»ng viện trợ quân sá»±, Liên Xô chỉ nhận giúp vá»›i số lượng rất ít. Ngày 28/1/1963, Äại sứ Liên Xô tại Hà Ná»™i Tovmasyan đã được Trung Æ°Æ¡ng đảng cá»™ng sản Liên Xô uá»· nhiệm đến gặp thủ tÆ°á»›ng Phạm Văn Äồng nhấn mạnh chỉ viện trợ kinh tế cho miá»n Nam thôi. (7) Liên Xô cÅ©ng đón tiếp má»™t cách lạnh nhạt các đại diện của Mặt trận DTGPMNVN. Liên Xô cÅ©ng phản á»­ng yếu á»›t trÆ°á»›c việc Mỹ dùng không quân tấn công miá»n Bắc ngày 5/8 và 18/9/1964. Äặc biệt, Liên Xô đã tìm cách thoái thác nghÄ©a vụ đồng chủ tịch cả hai Há»™i nghị Geneve vá» Lào và Äông DÆ°Æ¡ng thể hiện trong thÆ° của Bá»™ ngoại giao Liên Xô ngày 27/7 và 17/8/1964. Äặc biệt, Liên Xô đã thoả hiệp vá»›i Mỹ vá» vấn Ä‘á» Lào trên cÆ¡ sở ngừng bắn, lập chính phủ liên hiệp đứng đầu là Phouma. Sở dÄ© liên Xô muốn hợp tác vá»›i Mỹ để giải quyết vấn Ä‘á» Lào là để đánh đổi lấy việc Mỹ chấp nhận sá»± kiện “bức tÆ°á»ng Berlin†được dá»±ng lên vào ngày 13/8/1961.
Chính trong giai Ä‘oạn này, mâu thuẫn Xô-Trung và nhân tố Trung Quốc đã trở thành trở ngại lá»›n cho sá»± phát triển quan hệ Việt-Xô. Äiá»u này được biểu hiện rõ rệt qua những hành Ä‘á»™ng và thái Ä‘á»™ của Liên Xô đối vá»›i Việt Nam. Trong thá»i gian từ 1960-1964, Trung Æ°Æ¡ng Äảng Lao Ä‘á»™ng Việt Nam đã nhận được khoảng 13 lá thÆ° và các thông báo của Ban chấp hành trung Æ°Æ¡ng và Bá»™ chính trị Äảng cá»™ng sản Liên Xô. Phần lá»›n những bức thÆ° và thông báo này Ä‘á»u Ä‘á» cập đến sá»± bất đồng Xô-Trung, Ä‘á» nghị há»™i đàm hai đảng Xô-Việt, phàn nàn lãnh đạo đảng và báo chí Việt Nam phê phán lập trÆ°á»ng của Äảng cá»™ng sản Liên Xô, phê phán Việt Nam có thái Ä‘á»™ không thân thiện vá»›i chuyên gia Liên Xô ở Việt Nam. Các chuyến viếng thăm của Liên Xô tá»›i Việt Nam do Pônômarinốp, Bí thÆ° trung Æ°Æ¡ng Äảng dẫn đầu vào tháng 2/1962 và Ä‘oàn do Andrôpốp, Bí thÆ° trung Æ°Æ¡ng Äảng dẫn đầu vào tháng 1/1963, Ä‘á»u nhằm lôi kéo tranh thủ Việt Nam. (8) Trong lá thÆ° gá»­i Trung Æ°Æ¡ng đảng Lao Ä‘á»™ng Việt Nam ngày 6/7/1964, Trung Æ°Æ¡ng đảng cá»™ng sản Liên Xô đã Ä‘á» nghị Trung Æ°Æ¡ng đảng Lao Ä‘á»™ng Việt Nam phải “thay đổi lập trÆ°á»ngâ€.
Trong bối cảnh bất đồng Xô-Trung bá»™c lá»™ công khai, Liên Xô quan tâm nhiá»u hÆ¡n đến việc tranh thủ các nÆ°á»›c lá»›n khác trong khu vá»±c nhÆ° Inđônêxia, Ấn Äá»™, nhằm tranh giành ảnh hưởng vá»›i Mỹ và Trung Quốc. Tuy nhiên, Liên Xô đã không cắt quan hệ vá»›i Việt Nam nhÆ° đã làm vá»›i Albani và Trung Quốc vì vị thế của Việt Nam trong ván bài vá»›i Mỹ. Äây là giai Ä‘oạn xấu nhất trong lịch sá»­ quan hệ giữa hai nÆ°á»›c.

4. Quan hệ Việt - Xô giai đoạn 11/1964-1/1973

Sá»± quan tâm của Liên Xô đối vá»›i cuá»™c kháng chiến chống Mỹ của Việt Nam chỉ thá»±c sá»± bắt đầu vào cuối năm 1964, sau khi Mỹ leo thang mở cuá»™c tấn công bằng không quân ra miá»n Bắc và sau khi Khrushev bị hạ bệ. Cuối tháng 12 năm 1964, Liên Xô đã cho phép đại diện thÆ°á»ng trú của Mặt trận Dân tá»™c Giải phóng Miá»n Nam Việt Nam được hoạt Ä‘á»™ng tại MatxcÆ¡va. Tiếp theo đó, sá»± giúp đỡ của Liên Xô đối vá»›i Việt Nam được đánh dấu bằng chuyến thăm của Ä‘oàn đại biểu cấp cao Liên Xô do chủ tịch Há»™i đồng bá»™ trưởng Kossygin dẫn đầu tá»›i Hà Ná»™i vào tháng 2 năm 1965. Chuyến thăm này có ý nghÄ©a nhiá»u mặt. Thứ nhất, Liên Xô cam kết cung cấp vÅ© khí chống lại sá»± tấn công bằng không lá»±c của Hoa Kỳ. Thứ hai, Liên Xô muốn nhấn mạnh vai trò và vị trí của mình ở Äông Nam Ã. Thứ ba, Liên Xô muốn cảnh báo Việt Nam không được coi thÆ°á»ng âm mÆ°u của Mỹ đối vá»›i CNCS ở châu Ã. Cuối cùng, Liên Xô cÅ©ng dá»± định thoả thuận vá»›i Trung Quốc vá» kế hoạch phối hợp giúp đỡ Việt Nam. (9) Tuyên bố chung được hai bên Ä‘Æ°a ra ngày 10/2/1965 khẳng định VNDCCH là tiá»n đồn của phe XHCN ở Äông Nam Ã, vai trò của Việt Nam trong cuá»™c chiến chống đế quốc Mỹ và đóng góp của Việt Nam vào ná»n hoà bình của thế giá»›i. Tuyên bố cÅ©ng khẳng định Liên Xô không thể thá» Æ¡ vá»›i an ninh của má»™t nÆ°á»›c XHCN anh em và sẵn sàng ủng há»™ và giúp đỡ Việt Nam. (10)
Trong thá»i kỳ này, Liên Xô tập trung xây dá»±ng kinh tế, tiếp tục phấn đấu thá»±c hiện mục tiêu chiến lược đã Ä‘á» ra là vượt Mỹ vá» tổng sản phẩm quốc dân tính theo đầu ngÆ°á»i vào năm 1970 và xây dá»±ng xong cÆ¡ sở vật chất kỹ thuật của CNCS vào năm 1980. (11) Nhằm đạt mục tiêu này, Liên Xô vẫn tiếp tục thi hành chính sách hoà hoãn vá»›i Mỹ, tranh thủ thá»i gian củng cố Äông Âu, bảo đảm an ninh, tranh thủ khoa há»c kỹ thuật của phÆ°Æ¡ng Tây. CÅ©ng vào thá»i gian này, mâu thuẫn Xô-Trung đã bá»™c lá»™ công khai, sá»± bất đồng giữa hai đảng cá»™ng sản Liên Xô và Trung Quốc bắt đầu trở lên gay gắt.
Sự cam kết giúp đỡ Việt Nam của Liên Xô một lần nữa được khẳng định bằng chuyến thăm Liên Xô từ ngày 10-17/4/1965 của đoàn đại biểu cao cấp Việt Nam do đồng chí Lê Duẩn dẫn đầu. Tuyên bố chung nhấn mạnh:
“Nếu Hoa Kỳ tăng cÆ°á»ng xâm lược chống Việt Nam, trong trÆ°á»ng hợp cần thiết và nếu Việt Nam yêu cầu, chính phủ Liên Xô sẵn sàng cho phép những công dân xô viết có nguyện vá»ng đến Việt Nam theo tinh thần quốc tế vô sản để chiến đấu vì sá»± nghiệp chính nghÄ©a của nhân dân Việt Nam, bảo vệ những thành quả xã há»™i chủ nghÄ©a của Việt Nam Dân chủ Cá»™ng hoà.†(12)
Kết quả cụ thể của các chuyến thăm này là Liên Xô đã cung cấp giúp Việt Nam hệ thống tên lá»­a đất đối không, máy bay, phi công và Ä‘á»™i ngÅ© kỹ thuật viên nhằm bảo vệ khu vá»±c Hà Ná»™i, Hải Phòng và má»™t số thành phố quan trá»ng khác. Ngay trong năm 1965, má»™t số máy bay MIG 15/17 và IL-28 đã được chuyển đến Việt Nam. (13)
Sá»± giúp đỡ của Liên Xô tăng dần từ năm 1965 đến năm 1968. Tính đến năm 1967, tổng viện trợ của các nÆ°á»›c XHCN cho Việt Nam là khoảng 1,5 tá»· Rúp (hÆ¡n 1,5 tá»· USD), trong đó sá»± trợ giúp của Liên Xô chiếm 36,8% (608 triệu USD). Äến cuối năm 1967, sá»± giúp đỡ Liên Xô đã tăng lên 50% tổng giá trị giúp đỡ của phe XHCN, trong đó sá»± giúp đỡ vá» quân sá»± chiếm 2/3 tổng giá trị giúp đỡ của Liên Xô và đạt con số là 396,7 triệu USD. Năm 1968, Liên Xô đã dẫn đầu danh sách các nÆ°á»›c XHCN giúp đỡ cho Việt Nam, vá»›i tổng giá trị đạt 542 triệu Rúp (582,2 triệu USD). (14) Ngoài ra, có khoảng từ 1.500 đến 2.500 chuyên gia quân sá»± Liên Xô bao gồm kỹ sÆ°, phi công, kỹ thuật viên phụ trách hệ thống raÄ‘a, tên lá»­a đã phục vụ ở Việt Nam trong thá»i gian chiến tranh. (15) Äến năm 1968, Liên Xô đã chiếm vị trí đầu bảng trong danh sách các nÆ°á»›c ủng há»™ và giúp đỡ Việt Nam.
Nguyên nhân của những Ä‘iá»u chỉnh trong chính sách của Liên Xô đối vá»›i Việt Nam trong giai Ä‘oạn này trÆ°á»›c hết là do đế quốc Mỹ mở rá»™ng chiến tranh ảnh hưởng trá»±c tiếp đến lợi ích của Liên Xô. Ngoài ra, Liên Xô cÅ©ng nhận thấy những sai lệch trong Ä‘Æ°á»ng lối đối ngoại dÆ°á»›i thá»i Khrushev. Äại há»™i lần thứ XXIII Äảng cá»™ng sản Liên Xô (cuối tháng 3-đầu tháng 4/1966) đã không xác định chung sống hoà bình là Ä‘Æ°á»ng lối chung bao trùm của Liên Xô nữa và đã Ä‘Æ°a nhiệm vụ ủng há»™ phong trào giải phóng dân tá»™c lên hàng thứ hai và nêu thêm nhiệm vụ chống trả các thế lá»±c xâm lược của chủ nghÄ©a đế quốc.
Má»™t nguyên nhân quan trá»ng khác là Liên Xô đã thay đổi cách nhìn vá» Việt Nam, coi Việt Nam là trung tâm trong ná»n chính trị quốc tế, có liên quan trá»±c tiếp tá»›i đối thủ chính của Liên Xô là Mỹ và đối thủ chính của Liên Xô trong phong trào cách mạng là Trung Quốc. Vì những lý do đó, Liên Xô đâ cố gắng kiểm soát từ ná»™i dung, giải pháp đến cách tiến hành chiến tranh của Việt Nam. Liên Xô Ä‘á» nghị lấy phi công, bá»™ Ä‘á»™i Ä‘iá»u khiển tên lá»­a của Liên Xô. Äặc biệt, ngày 19/3/1968, Chủ tịch Kossygin gá»­i thÆ° cho Thủ tÆ°á»›ng Phạm Văn Äồng yêu cầu cho lập hệ thống cố vấn từ Bá»™ tÆ° lệnh phòng không đến các Ä‘Æ¡n vị sÆ°, trung Ä‘oàn.
Nói tóm lại, từ vị trí "quan sát viên“ trong giai Ä‘oạn 1954-1964, đến giai Ä‘oạn này Liên Xô đã trở thành nÆ°á»›c giúp đỡ Việt Nam nhiá»u nhất. Sá»± giúp đỡ này đã góp phần quan trá»ng vào thắng lợi tiếp theo của nhân dân Việt Nam. Äảng, nhà nÆ°á»›c và nhân dân Việt Nam không bao giá» quên sá»± giúp đỡ to lá»›n và quý báu đó. Tuy nhiên, trong các nghiên cứu gần đây của mình, các há»c giả Nga và Trung Quốc đã có những nhận định thiếu khách quan vá» Ä‘Æ°á»ng lối của Việt Nam.(16)
5. Quan hệ Việt -Xô giai đoạn 1/1973-4/1975
Ngày 27/1/1973, Hiệp định Paris vá» chấm dứt chiến tranh lập lại hoà bình ở Việt Nam đã được ký kết. Việc ký hiệp định Paris là phù hợp vá»›i mong muốn làm dịu tình hình quốc tế căng thẳng, giải quyết các cuá»™c tranh chấp quốc tế bằng thÆ°Æ¡ng lượng của Liên Xô. Vì thế, Liên Xô luôn gắn thắng lợi của Việt Nam vá»›i kết quả của việc thá»±c hiện cÆ°Æ¡ng lÄ©nh hoà bình của Äại há»™i lần thứ XXIV ÄCSLX, lấy việc ký hiệp định Paris để chứng minh Ä‘Æ°á»ng lối cùng tồn tại hoà bình là đúng, là mẫu má»±c cho việc giải quyết các vấn Ä‘á» tranh chấp quốc tế khác.
Sau khi Hiệp định được ký kết, Liên Xô vẫn tiếp tục giành sá»± ủng há»™ to lá»›n vá» chính trị và vật chất cho Việt Nam. Cụ thể, trong thá»i gian này, Liên Xô đã đón nhiá»u Ä‘oàn cấp cao của Việt Nam nhÆ° Ä‘oàn đại biểu Äảng và Chính phủ Việt Nam do Tổng bí thÆ° Lê Duẩn dẫn đầu Ä‘i thăm Liên Xô vào tháng 7/1973 và tháng 10/1975, Ä‘oàn của Thủ tÆ°á»›ng Phạm Văn Äồng vào 3/1974, Ä‘oàn của Lê Thanh Nghị vào tháng 8/1974, Ä‘oàn của Lê Äức Thá» vào tháng 11/1974, của Nguyá»…n Duy Trinh 12/1974, của Nguyá»…n Hữu Thá» 12/1973. Khác trÆ°á»›c, từ cuối 1973, Liên Xô đã thừa nhận Chính phủ CMLTMNVN là ngÆ°á»i đại diện chân chính duy nhất của nhân dân miá»n Nam.
Tuy nhiên, Liên Xô lại mong muốn tất cả các bên Ä‘á»u phải nghiêm chỉnh và triệt để thi hành Hiệp định, giữ vững hoà bình lâu dài, không để chiến tranh bùng nổ. Äối vá»›i nhiệm vụ hoàn thành nhiệm vụ Ä‘á»™c lập và dân chủ ở miá»n Nam thì Liên Xô lại chủ trÆ°Æ¡ng thá»±c hiện bằng con Ä‘Æ°á»ng đấu tranh chính trị, thông qua việc lập chính phủ liên hiệp trên tinh thần hiệp định Paris. Tóm lại, Liên Xô muốn duy trì tình trạng nguyên trạng đã đạt được khi ký Hiệp định. Liên Xô luôn e ngại rằng Việt Nam sẽ mở các cuá»™c tấn công lá»›n bằng quân sá»±, dẫn đến việc Mỹ có thể quay lại, Ä‘e doạ những thành quả đã đạt được. Tháng 7/1973, trong khi tiếp Tổng bí thÆ° Lê Duẩn và Thủ tÆ°á»›ng PhạmVăn Äồng, Tổng bí thÆ° BrêgiÆ¡nhép nói: “Äiá»u chủ yếu ngày nay là phải giữ vững Hiệp định Paris, đừng để cho tình hình phức tạp.†Tháng 11/1973, Chủ tịch Kossygin lại nói vá»›i Thủ tÆ°á»›ng Phạm Văn Äồng: “Vì lợi ích chung phải làm sao đừng để nổ ra chiến tranh, hÆ¡n nữa nhân dân VN đã má»i mệt.†(17) Äặc biệt, bức thÆ° ngày 20/12/1973 của Bá»™ chính trị BCHTW ÄCSLX thể hiện rõ ý muốn của Liên Xô giữ nguyên trạng khi ký Hiệp định, giữ nguyên hai vùng kiểm soát, chống lấn chiếm là cần thiết nhÆ°ng cÅ©ng khuyên Việt Nam không dùng vÅ© trang để thay đổi nguyên trạng.
Từ khi hiệp định Paris được ký kết, Liên Xô đã 5 lần chuyển Ä‘á» nghị hoặc những lá»i Ä‘e doạ gây sức ép của Mỹ đối vá»›i Việt Nam nhÆ° tố cáo Việt Nam vi phạm hiệp định, thông báo Mỹ sẽ đình chỉ gỡ mìn theo thoả thuận vì Việt Nam lấn chiếm ở miá»n Nam. Äặc biệt, ngày 16/8/1974, Liên Xô đã chuyển ý kiến của chính quyá»n Ford là Mỹ lo ngại vá» việc Việt Nam Ä‘ang chuẩn bị tấn công lá»›n ở miá»n Nam Việt Nam và Ä‘e doạ sẽ can thiệp. Ngày 21/4/1975, khi Việt Nam Ä‘ang thắng lá»›n ở miá»n Nam, Äại sứ Liên Xô tại việt Nam Chapline đã thông báo vá»›i Thủ tÆ°á»›ng Phạm Văn Äồng thông Ä‘iệp miệng của Tổng thống Ford ngày 19/4/1974 gá»­i Tổng bí thÆ° BrêgiÆ¡nhép Ä‘á» nghị Việt Nam thá»±c hiện má»™t cuá»™c đình chỉ chiến sá»± tạm thá»i ở miá»n Nam Việt Nam nhằm bảo đảm cho việc di tản má»™t cách liên tục những ngÆ°á»i Mỹ ra khá»i miá»n Nam và tỠý lo ngại không thể loại trừ việc chính quyá»n Mỹ có hành Ä‘á»™ng phiêu lÆ°u nhằm gỡ thể diện. (18)
Sau khi Hiệp định Paris được ký kết, Liên Xô bá»™c lá»™ ý muốn tăng cÆ°á»ng quan hệ má»i mặt vá»›i Việt Nam. Vá» chính trị, Liên Xô Ä‘Æ°a ra cả má»™t chÆ°Æ¡ng trình phối hợp hoạt Ä‘á»™ng; vá» kinh tế, muốn Việt Nam hợp tác tham gia SEV. Vá» quân sá»±, Liên Xô muốn đặt hệ thống cố vấn trong quân Ä‘á»™i Việt Nam, tích cá»±c xây dá»±ng cảng và hạm Ä‘á»™i đánh cá, xây dá»±ng trạm Ä‘á»™ng đất. Hiệp Æ°á»›c Hữu nghị và Hợp tác ký ngày 3/11/1978 là bằng chứng cho quan hệ toàn diện giữa Việt Nam và Liên Xô. Lý do chính là Äông dÆ°Æ¡ng và Äông Nam à đang trở thành má»™t bá»™ phận quan trá»ng trong chiến lược của Liên Xô ở Châu Ã-Thái Bình DÆ°Æ¡ng, khi mà Mỹ đã thất bại trong chiến tranh Việt Nam và Trung Quốc Ä‘ang đẩy mạnh hoạt Ä‘á»™ng và câu kết vá»›i Mỹ. Ngày 12/7/1973, Tổng bí thÆ° BrêgiÆ¡nhép bày tá» mong muốn Việt Nam đóng vai trò kinh tế, chính trị trong khu vá»±c. Ngày 16/7/1973, Chủ tịch Kossygin thậm chí còn cho rằng Việt Nam là chá»— dá»±a duy nhất của Liên Xô ở Äông DÆ°Æ¡ng. (19)
Tuy nhiên, Liên Xô vẫn e ngại Việt Nam sẽ ngả theo Trung Quốc, nên đã thăm dò xem Việt Nam đánh giá, so sánh như thế nào vỠsự giúp đỡ của Liên Xô và Trung Quốc cho Việt Nam. Liên Xô cũng rất quan tâm đến quan hệ của Việt Nam với các nước TBCN, nhắc nhở Việt Nam cần cảnh giác trong làm ăn kinh tế với Mỹ và các nước TBCN phát triển, nhất là với Nhật Bản. Liên Xô cũng chưa tin khả năng tiếp thu vốn và kỹ thuật của Việt Nam.
6. Kết luận
Với tư cách là một phần của cuộc chiến tranh lạnh, cuộc Kháng chiến chống Mỹ của Việt Nam là thử thách lớn nhất đối với quan hệ song phương Việt Nam-Liên Xô. Trong suốt giai đoạn kéo dài hơn 20 năm đó, quan hệ Việt-Xô đã trải qua bốn giai đoạn thăng trầm khác nhau, tuỳ thuộc vào bối cảnh quốc tế, khu vực và tình hình của mỗi nước.
Vá»›i tÆ° cách là thành trì của phe XHCN và là má»™t cá»±c trong trật tá»± thế giá»›i lưỡng cá»±c, Liên Xô đã phải theo Ä‘uổi cùng má»™t lúc nhiá»u mục tiêu. Thứ nhất, Liên Xô không thể không ủng há»™ và giúp đỡ Việt Nam-thành viên của phe XHCN. Thứ hai, vì lợi ích chiến lược của mình và cÅ©ng vì lợi ích chung của cách mạng thế giá»›i, Liên Xô đã tìm má»i cách để hạn chế quy mô chiến tranh, Ä‘Æ°a vấn Ä‘á» vào bàn thÆ°Æ¡ng lượng, để Ä‘i tá»›i má»™t giải pháp chính trị trên cÆ¡ sở nguyên trạng. Thứ ba, trên cÆ¡ sở đó Liên Xô hy vá»ng cải thiện quan hệ vá»›i Mỹ nhằm giải quyết những vấn Ä‘á» có tính chiến lược khác, đồng thá»i hạn chế vai trò của Trung Quốc.
Những nhân tố thÆ°á»ng xuyên tác Ä‘á»™ng đến quan hệ Việt Nam-Liên Xô trong giai Ä‘oạn này là (1) những lợi ích chiến lược toàn cầu của Liên Xô, (2) sá»± thay đổi chính sách Việt Nam của Mỹ và (3) sá»± cạnh tranh vị trí số má»™t trong phong trào cách mạng vá»›i Trung Quốc. Do đó, khi nghiên cứu quan hệ Việt Nam-Liên Xô trong giai Ä‘oạn kháng chiến chống Mỹ, không thể không giành sá»± chú ý thích đáng đến mối quan hệ tam giác Xô-Mỹ-Trung.
Tài liệu tham khảo
1. Bộ Ngoại giao CHXHCNVN và Bộ Ngoại giao Liên Xô, Việt Nam-Liên Xô: 30 năm quan hệ 1950-1980, Matxcơva: NXB Tiến Bộ 1982
2. Chen Jian, China and the First Indo-China War, 1950-1954, in: The China Quarterly, No 133 (March 1933) pp.85-110
3. Chen Jian, China’s Involvement in the Vietnam War, 1964-1969, in: China Quarterly, No 142 (June 1995), pp. 356-387.
4. Douglas Pike, Vietnam and the Soviet Union: Anatomy of an Alliance, Boulder: Westview Press 1987
5. Gareth Porter (ed.), Vietnam: The Definitive Documentation of Human Decision, Vol. II, New York 1979
6. Gary R. Hess, The Unending War: Historians and the Vietnam War, Diplomatic History, 18 (Spring 1994).
7. Ilya Gaidyk, Confronting Vietnam-Soviet Policy toward the Indochina Conflict, 1954-1963, Stanford University Press 2003
8. Ilya Gaidyk, The Soviet Union and the Vietnam War, Ivan R. Dee, Chicago 1996.
Min Chen, The Strategic Triangle and Regional Conflict-Lessons from the Indochina Wars, Lynne Rienner Publisher, Boulder and London 1992.
9. Vụ Liên Xô, Bộ Ngoại giao, VỠquan hệ Việt-Xô trong giai đoạn chống Mỹ cứu nước, Hà Nội, 1985.


(1) Douglas Pike, Vietnam and the Soviet Union: Anatomy of an Alliance, Boulder: Westview Press 1987, tr. 61.
(2) Vụ Liên Xô, VỠquan hệ Việt Xô, 1985, tr.3.
(3) Từ 1955-1959 Liên Xô đã cho Inđônêxia vay 247 triệu rúp. Tháng 7/1959, Liên Xô lại cho Inđônêxia vay thêm 17,5 triệu rúp. Tháng 2/1960, Liên Xô và Inđônêxia ký tổng hiệp định thứ 2 vỠhợp tác kinh tế và kỹ thuật theo đó Liên Xô cho Inđônêxia vay 250 triệu đôla.
(4) Nghị quyết đại há»™i lần thứ III của Äảng (9/1960).
(5) Vụ Liên Xô, VỠquan hệ Việt Xô, 1985, tr.11-12.
(6) Vụ Liên Xô, VỠquan hệ Việt Xô, 1985, tr.12. Trước đó tháng 2/1964, khi đoàn đại biểu Việt Nam do đ/c Lê Duẩn dẫn đầu sang trao đổi ý kiến với Liên Xô vỠcác vấn đỠquốc tế, Krushev đã doạ cắt viện trợ quân sự cho Việt Nam.
(7) Vụ Liên Xô, VỠquan hệ Việt Xô, 1985, tr.15.
(8) Vụ Liên Xô, VỠquan hệ Việt Xô, 1985, tr.19.
(9) Gareth Porter (ed.), Vietnam: The Definitive Documentation of Human Decision, Vol. II, New York 1979, tr. 346-347.
(10) Việt Nam-Liên Xô: 30 năm quan hệ 1950-1980, Matxcơva: NXB Tiến Bộ 1982, tr. 107-111.
(11) CÆ°Æ¡ng lÄ©nh Äảng cá»™ng sản Liên Xô 1961.
(12) Việt Nam-Liên Xô, sđd, tr. 117-118.
(13) Ilya V. Gaiduk, sđd, tr. 40.
(14) Ilya V. Gaiduk, sđd, tr. 58.
(15) Ilya V. Gaiduk, sđd, tr. 61.
(16) Chen Jian, 1995, tr. 380-385; Ilya V. Gaiduk, sđd, tr. 65-72.
(17) Vụ Liên Xô, VỠquan hệ Việt Xô, 1985, tr.51.
(18) Vụ Liên Xô, VỠquan hệ Việt Xô, 1985, tr.52-53.
(19) Vụ Liên Xô, VỠquan hệ Việt Xô, 1985, tr.59-60.
TS. Phạm Quang Minh
http://www.bulletin.vnu.edu.vn/ttsk/Vietnamese/C2088/2007/11/N19941/?35