GS Phan Huy Lê:Khách quan-Trung thá»±c-Công bằng vá» chúa Nguyá»…n, triá»u Nguyá»…n |
Dimanche, 16 Janvier 2011 14:39 |
11:50' 18/10/2008 (GMT+7) GS Phan Huy Lê Sáng nay, 18/10, Há»™i thảo quốc gia vá» "Chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n trong lịch sá» Việt Nam từ thế ká»· XVI đến thế ká»·Â XIX" đã diá»…n ra tại Thanh Hóa quy tụ hà ng trăm nhà khoa há»c trong nÆ°á»›c và quốc tế đến dá»±. Trong lá»i khai mạc, GS sá» há»c Phan Huy Lê đã đỠxuất các ý kiến tranh luáºn nên vì sá»± tháºt khách quan của khoa há»c và trách nhiệm của má»—i chúng ta trÆ°á»›c háºu thế bằng má»™t câu ngắn gá»n: Khách quan, trung thá»±c và công bằng. Chúng tôi xin trân trá»ng giá»›i thiệu bà i đỠdẫn của GS Phan Huy Lê cùng Ä‘á»™c giả. Äầu Ä‘á» do chúng tôi tạm đặt: Chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n trong lịch sá» Việt Nam từ thế ká»· XVI đến thế ká»·Â XIX: 1. Quá trình nháºn thức và yêu cầu của há»™i thảo Nháºn thức lịch sá» là má»™t quá trình tiến tá»›i tiếp cáºn lịch sá» má»™t cách cà ng ngà y cà ng khách quan, trung thá»±c, gần vá»›i sá»± tháºt lịch sá» nhất trong khả năng của các nhà sá» há»c. Tôi nói gần vá»›i sá»± tháºt lịch sá» nhất trong hà m ý là giữa lịch sá» khách quan và lịch sỠđược nháºn thức bao giá» cÅ©ng có má»™t khoảng cách mà mục tiêu và ước vá»ng của các nhà sá» há»c là rút ngắn khoảng cách đó. Khả năng nà y tùy thuá»™c và o rất nhiá»u nhân tố, trÆ°á»›c hết năng lá»±c của nhà sá» há»c biểu thị ở trình Ä‘á»™ lý thuyết và phÆ°Æ¡ng pháp luáºn, cách táºp hợp và xá» lý các nguồn thông tin, mặt khác là cách nhìn và động cÆ¡ của nhà sá» há»c liên quan đến những tác Ä‘á»™ng chi phối hay ảnh hưởng của bối cảnh chÃnh trị của má»—i thá»i kỳ lịch sá». Do đó, không có gì đáng ngạc nhiên khi chúng ta cùng nhau thảo luáºn để nhìn nháºn, đánh giá lại má»™t số sá»± kiện, nhân váºt lịch sá» hay cả má»™t giai doạn, má»™t thá»i kỳ lịch sá». Thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n từ thế ká»· XVI cho đến thế ká»· XIX là má»™t trong những thá»i kỳ lịch sỠđã trải qua những cách nhìn nháºn và đáng giá hết sức khác nhau, có lúc gần nhÆ° đảo ngược lại. VÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n để lại những bá»™ chÃnh sỠđồ sá»™ của vÆ°Æ¡ng triá»u biểu là bá»™ Äại Nam thá»±c lục[1]và Äại Nam liệt truyện[2]. Những bá»™ chÃnh sá» của vÆ°Æ¡ng triá»u bao giá» cÅ©ng chép theo quan Ä‘iểm chÃnh thống của vÆ°Æ¡ng triá»u Ä‘ang trị vì và nhằm tôn vinh công lao, sá»± nghiệp của vÆ°Æ¡ng triá»u. Trên quan Ä‘iểm chÃnh thống đó, Sá» quán triá»u Nguyá»…n phê phán những thế lá»±c đối láºp nhÆ° chúa Trịnh ở Äà ng Ngoà i, các lá»±c lượng chống đối nhÆ° coi Tây SÆ¡n là "ngụy triá»u"... Trong xu hÆ°á»›ng canh tân phát triển mạnh thá»i Tá»± Äức, má»™t số nhà trà thức cấp tiến đã dâng lên triá»u đình nhiá»u bản Ä‘iá»u trần đầy tâm huyết. Trong số Ä‘iá»u trần nà y, má»™t số tác giả đã nêu lên trên tinh thần phê phán những mặt tiêu cá»±c, lạc háºu của đất nÆ°á»›c thá»i Nguyá»…n, nhất là vá» kinh tế, quốc phòng và giáo dục. Tiêu biểu nhất là Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™, Nguyá»…n Lá»™ Trạch, Äặng Huy Trứ. NhÆ° váºy là trong thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n, bên cạnh quan Ä‘iểm chÃnh thống tôn vinh vÆ°Æ¡ng triá»u, cÅ©ng đã có những góc nhìn khác từ những Ä‘á» nghị canh tân của những trà thức cấp tiến. Trong thá»i Pháp thuá»™c, xuất hiện nhiá»u công trình nghiên cứu của ngÆ°á»i Việt Nam, ngÆ°á»i Pháp, phần lá»›n theo xu hÆ°á»›ng váºn dụng phÆ°Æ¡ng pháp luáºn hiện đại của phÆ°Æ¡ng Tây. Các công trình nghiên cứu táºp trung nhiá»u nhất và o việc khảo tả các di tÃch lịch sá», văn hóa, các nghi lá»…, các công trình nghệ thuáºt và các nhân váºt lịch sá» cùng quan hệ giao thÆ°Æ¡ng vá»›i nÆ°á»›c ngoà i, các thÆ°Æ¡ng cảng, đô thị, nhất là kinh thà nh Huế. Những kết quả nghiên cứu nà y, ngoà i những ấn phẩm in thà nh sách, thÆ°á»ng là các luáºn văn đăng tải nhiá»u nhất trên Bulletin des Amis du Vieux Hue (BAVH), Bulletin de l’ Ecole française d’ Extrême-Orient (BEFEO) và trên tạp chà tiếng Việt nhÆ° tạp chà Tri tân, Nam phong, Trung Bắc chủ nháºt"[3]....Má»™t số bá»™ sá» An Nam của ngÆ°á»i Pháp nhÆ° Histoire moderne du pays d’ Annam của Charles Maybon[4], Lecture sur l’ histoirre d’ Annam của Ch. Maybon và H. Russier[5] cÅ©ng nhấn mạnh công thống nhất đất nÆ°á»›c và những thà nh tá»±u của triá»u Nguyá»…n, đồng thá»i có xu hÆ°á»›ng nêu cao vai trò trợ giúp của má»™t số sÄ© quan và kỹ thuáºt Pháp. Trong những nghiên cứu cụ thể vá» từng phÆ°Æ¡ng diện nhÆ° vây tuy không Ä‘Æ°a những nháºn xét đánh giá chung vá» các chúa Nguyá»…n hay vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n, nhÆ°ng tạo ra cÆ¡ sở khoa há»c cho những khái quát vá» thá»i kỳ lịch sá» nà y. Những nháºn xét mang tÃnh đánh giá thể hiện rõ hÆ¡n trong những má»™t số công trình vá» thông sá» Việt Nam. Và dụ Việt Nam sá» lược của Trần Trá»ng Kim, trong đó má»™t mặt tác giả biện giải triá»u Tây SÆ¡n không phải là "ngụy triá»u" nhÆ° cách nhìn nháºn chÃnh thống của sá» triá»u Nguyá»…n, mặt khác nêu cao công cao thống nhất đất nÆ°á»›c "Ä‘em giang sÆ¡n vá» má»™t mối, nam bắc má»™t nhà , là m cho nÆ°á»›c ta thà nh má»™t nÆ°á»›c lá»›n ở phÆ°Æ¡ng nam váºy"[6] Tác giả đánh cao những thà nh tá»±u thá»i Gia Long, Minh Mệnh, nhÆ°ng cÅ©ng phê phán triá»u Tá»± Äức để cho đất nÆ°á»›c suy yếu và lâm và o"sá»± nguy vong. Sau cách mạng tháng 8 năm 1945 cho đến năm 1975, trong thá»i kỳ chiến tranh, công việc nghiên cứu nói chung có bị hạn chế, số lượng các công trình nghiên cứu chuyên Ä‘á» không nhiá»u. NhÆ°ng chÃnh trong bối cảnh nà y đã xuất hiện má»™t khuynh hÆ°á»›ng phê phán gay gắt các chúa Nguyá»…n cÅ©ng nhÆ° các chúa Trịnh và đặc biệt là vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n thế ká»· XIX. Khuynh hÆ°á»›ng nà y phát triển ở miá»n Bắc trong thá»i gian từ 1954 phản ánh trên má»™t số luáºn văn trên tạp chà Văn sỠđịa, Äại há»c sÆ° phạm, Nghiên cứu lịch sá» và biểu thị táºp trong những bá»™ lịch sá», lịch sá» văn há»c, lịch sá» tÆ° tưởng Việt Nam... Má»—i tác giả và tác phẩm tuy có mức Ä‘á»™ khác nhau, nhÆ°ng tá»±u trung Ä‘á»u chung khuynh hÆ°á»›ng phê phán các chúa Nguyá»…n (cÅ©ng nhÆ° các chúa Trịnh) đã chia cắt đất nÆ°á»›c, vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n mở đầu bằng hà nh Ä‘á»™ng cần viện tÆ° bản Pháp, phong kiến Xiêm để tiến hà nh cuá»™c chiến tranh chống Tây SÆ¡n và kết thúc bằng sá»± đầu hà ng quân xâm lược Pháp. Thá»i kỳ nhà Nguyá»…n bị kết án là thá»i kỳ chuyên chế phản Ä‘á»™ng nhất trong lịch sá» phong kiến Việt Nam. Khuynh hÆ°á»›ng đó gần nhÆ° trở thà nh quan Ä‘iểm chÃnh thống trong biên soạn sách giáo khoa đại há»c và phổ thông. Thái Ä‘á»™ phê phán gay gắt trên có nguyên do sâu xa trong bối cảnh chÃnh trị của đất nÆ°á»›c thá»i bấy giá» và trong cách váºn dụng phÆ°Æ¡ng pháp luáºn sá» há»c của các nhà nghiên cứu. Quan Ä‘iểm trên nẩy sinh, xác láºp trong những năm từ 1954-1956 và phát triển mạnh cho đến những năm 70 của thế ká»· XX. Äó là thá»i kỳ cả dân tá»™c Ä‘ang tiến hà nh cuá»™c chiến tranh vô cùng ác liệt hoà n thà nh nhiệm vụ giải phóng đất nÆ°á»›c, thống nhất tổ quốc. Trong thá»i kỳ đó, Ä‘á»™c láºp dân tá»™c và thống nhất quốc gia là mục tiêu cao cả, có ý nghÄ©a thiêng liêng của cuá»™c chiến đấu. Vì váºy khi nhìn lại lịch sá», bất cứ hà nh Ä‘á»™ng nà o xúc phạm hay Ä‘i ngược lại Ä‘á»™c láºp và thống nhất Ä‘á»u bị phê phán. Cuá»™c tranh luáºn vá» sá»± thống nhất đất nÆ°á»›c thá»i Tây SÆ¡n và nhà Nguyá»…n cÅ©ng tiến hà nh trong không khà chÃnh trị đó và đã xuất hiện quan Ä‘iểm cá»±c Ä‘oan cho rằng Tây SÆ¡n đã hoà n thà nh, tháºm chà hoà n thà nh triệt để nhiệm vụ khôi phục quốc gia thống nhất. Bối cảnh lịch sá» của cuá»™c chiến tranh đã tác Ä‘á»™ng đến thái Ä‘á»™ của nhiá»u nhà sá» há»c trong nhìn nháºn và đánh giá vá» các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n, nhất là các cÆ¡ quan khoa há»c trong hệ thống chÃnh trị Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i. Nguyên nhân vá» váºn dụng phÆ°Æ¡ng pháp luáºn là thuá»™c trách nhiệm của các nhà sá» há»c. Äây là thá»i kỳ ná»n sá» há»c hiện đại xây dá»±ng trên hệ tÆ° tưởng MácxÃt Ä‘ang hình thà nh và trong váºn dụng phÆ°Æ¡ng pháp luáºn của chủ nghÄ©a duy váºt biện chứng và chủ nhÄ©a duy váºt lịch sá» phạm những sai lầm của chủ nghÄ©a giáo Ä‘iá»u, công thức, máy móc. Theo lý thuyết vá» hình thái kinh tế xã há»™i, thá»i bấy giá» Ä‘ang thịnh hình quan Ä‘iểm cho rằng chế Ä‘á»™ phong kiến Việt Nam hình thà nh trong thá»i Bắc thuá»™c, phát triển đạt đến Ä‘á»™ cá»±c thịnh ở thá»i Lê sÆ¡ thế ká»· XV và bắt đầu suy vong từ thế ká»· XVI, rồi lâm và o tÃnh trạng khủng hoẳng trầm trá»ng và o thá»i cuối Lê và nhà Nguyá»…n. NhÆ° váºy là thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n được đặt và o khung suy vong, khủng hoẳng của chế Ä‘á»™ phong kiến và trong bối cảnh đó thì giai cấp phong kiến không còn vai trò tÃch cá»±c, không còn đại diện cho lợi Ãch dân tá»™c. Ãp dụng lý thuyết hình thái kinh tế xã há»™i và đấu tranh giai cấp má»™t cách giáo Ä‘iá»u đã dẫn đến những hệ quả Ä‘Æ°a ra những phân tÃch và đánh giá lịch sá» thiếu khách quan, không phù hợp vá»›i thá»±c tế lịch sá». Không riêng các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n mà những nhân váºt lịch sá» liên quan, và rá»™ng ra cả vÆ°Æ¡ng triá»u Mạc trÆ°á»›c đó, Ä‘á»u bị đánh giá theo quan Ä‘iểm chÆ°a được khách quan, công bằng nhÆ° váºy. Công cuá»™c Äổi má»›i khởi đầu từ năm 1986, bắt đầu từ đổi má»›i tu duy kinh tế, sau đó dần dần được mở rá»™ng sang các lÄ©nh vá»±c khoa há»c xã há»™i và nhân văn. Năm 1988 Há»™i Khoa há»c lịch sá» Việt Nam  được tổ chức lại trên phạm vi cả nÆ°á»›c và má»™t trong những hoạt Ä‘á»™ng khoa há»c đầu tiên là tổ chức cuá»™c Há»™i thảo khoa há»c "Sá» há»c trÆ°á»›c yêu cầu Äổi má»›i của đất nÆ°á»›c" tại Hà Ná»™i năm 1989 và tại thà nh phố Hồ Chà Minh năm 1990 vá»›i sá»± tham gia của nhiá»u nhà sá» há»c và những ngà nh liên quan của khoa há»c lịch sá» nhÆ° khảo cổ há»c, dân tá»™c há»c, bảo tà ng và bảo tồn há»c, văn hóa há»c. . Há»™i thảo đã đạt được sá»± đồng thuáºn cao trong khẳng định những thà nh tá»±u của ná»n sá» há»c hiện đại Việt Nam, vai trò và cống hiến của sá» há»c trong thắng lợi của sá»± nghiệp giải phóng dân tá»™c, thống nhất đất nÆ°á»›c, trong cuá»™c sống xã há»™i đồng thá»i nghiêm khắc nêu lên những mặt hạn chế, những yếu kém và khuyết táºt để khắc phục. Vá» mặt nà y, há»™i thảo đã nêu lên ba mặt yếu kém quan trá»ng nhất vá» tÆ° duy sá» há»c là : - Khuynh hÆ°á»›ng giáo Ä‘iá»u, công thức trong váºn dụng các nguyên lý của chủ nghÄ©a duy váºt biện chứng và chủ nghÄ©a duy váºt lịch sá»,  - Khuynh hÆ°Æ¡ng "chÃnh trị hóa lịch sá»", dùng lịch sỠđể minh há»a má»™t số quan Ä‘iểm chÃnh trị có sẵn, tá»± hạ thấp tÃnh Ä‘á»™c láºp, vai trò sáng tạo của khoa há»c lịch sá»,  - Khuynh hÆ°á»›ng "hiện đại hóa lịch sá»" theo ý nghÄ©a là trình bà y lịch sá» quá khứ nhÆ° hiện đại, không tôn trá»ng tÃnh đặc trÆ°ng của từng thá»i kỳ lịch sá»[7] Trong há»™i thảo, nhiá»u tham luáºn và phát biểu cÅ©ng đã nêu lên yêu cầu đổi má»›i tu duy sá» há»c theo hÆ°á»›ng tiếp cáºn và nháºn thức đối tượng má»™t cách khách quan, trung thá»±c nhất trong khả năng cao nhất của sá» há»c. Má»™t loạt vấn Ä‘á», trong đó có những giai Ä‘oạn lịch sá» nhÆ° triá»u Hồ, triá»u Mạc, các chúa Nguyá»…n, triá»u Nguyá»…n được Ä‘Æ°a ra phân tÃch để minh chứng cho những nháºn định phiến diện, thiếu tÃnh khách quan, khoa há»c trÆ°á»›c đây. Từ cuối những năm 80, nhất là từ những năm 90 của thế ká»· XX trở lại đây, công việc nghiên cứu vá» thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n đã được triển khai và đạt nhiá»u thà nh tá»±u má»›i theo xu hÆ°á»›ng tÆ° duy khách quan, trung thá»±c. Ngoà i các công trình nghiên cứu của cá nhân, má»™t Ä‘á» tà i Khoa há»c cấp nhà nÆ°á»›c mang tiêu đê " Khảo cứu kinh tế và tổ chức bá»™ máy nhà nÆ°á»›c triá»u Nguyá»…n, những vấn đỠđặt ra trong thá»±c tiá»…n đổi má»›i đất nÆ°á»›c hiện nay", mã số KX-ÄL: 94-16 do PGS Äá»— Bang là m chủ nhiệm đã được thá»±c hiện năm 1995-1996 vá»›i sá»± tham gia gần nhÆ° của giá»›i sá» há»c cả nÆ°á»›c. Phạm vi nghiên cứu dần dần được mở rá»™ng trên tất cả lÄ©nh vá»±c của thá»i kỳ lịch sá» nà y, từ kinh tế, xã há»™i đến chÃnh trị, văn hóa, tôn giáo, nghệ thuáºt...Nhiá»u công trình khoa há»c được xuất bản hay đăng tải trên các tạp chà khoa há»c, gần hai chục cuá»™c há»™i thảo khoa há»c đã được tổ chức ở thà nh phố Huế, thà nh phố Hồ Chà Minh và thủ đô Hà Ná»™i[8]. Má»™t số luáºn án Tiến sÄ© đã chá»n Ä‘á» tà i trong thá»i kỳ lịch sá» các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n. Má»™t số há»c giả nÆ°á»›c ngoà i cÅ©ng quan tâm nghiên cứu thá»i kỳ nà y và khá nhiá»u công trình đã được công bố, trong đó có má»™t số công trình đã được dịch và xuất bản tại Việt Nam[9]. Trong nháºn định và đánh giá vá» các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n thế ká»· XVI đến thế ká»· XIX dÄ© nhiên còn có những khác biệt giữa các tác giả và còn nhiá»u vấn đỠđặt ra cần tiếp tục nghiên cứu, thảo luáºn. NhÆ°ng mẫu số chung của những công trình nghiên cứu trong và i tháºp ká»· trở lại đây ở trong nÆ°á»›c cÅ©ng nhÆ° nÆ°á»›c ngoà i là thống nhất cần phải khai thác những nguồn tÆ° liệu phong phú, phân tÃch và xá» lý má»™t cách khoa há»c để nâng cao nháºn thức vá» thá»i kỳ nà y má»™t cách khách quan, trả lại các giá trị Ä‘Ãch thá»±c cho các triá»u vua chúa, các nhân váºt lich sá», nêu cao những cống hiến tÃch cá»±c, đồng thá»i phân tÃch cả những mặt hạn chế, tiêu cá»±c. Vá» cÆ¡ sở tÆ° liệu thì trong lịch sá» Việt Nam cho đến cuối thế ká»· XIX, chÆ°a có thá»i kỳ nà o có những nguồn tÆ° liệu phong phú, Ä‘a dạng nhÆ° thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n, nhất là thá»i kỳ vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n. Ngoà i các bá»™ chÃnh sá» và địa chà của vÆ°Æ¡ng triá»u, còn có nhiá»u nguồn tÆ° liệu gốc mang giá trị thông tin rất cao nhÆ° Châu bản[10] , địa bạ[11], văn bia[12], gia phả và các tÆ° liệu do ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i ghi chép. Các nguồn tÆ° liệu trên Ä‘ang được sÆ°u tầm và khai thác có hiệu quả cung cấp những dữ liệu má»›i cá»±c kỳ phong phú để nghiên cứu sâu các vấn Ä‘á» của thá»i kỳ lịch sá» các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n. Các nguồn tÆ° liệu và kết quả nghiên cứu cho đến nay đã tạo láºp má»™t cÆ¡ sở khoa há»c vững chắc để giá»›i sá» há»c và các nhà khoa há»c trên các lÄ©nh vá»±c liên quan cùng nhau nhìn nháºn và đánh giá má»™t cách công bằng đối vá»›i vai trò và cống hiến của các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n trong lịch sá» Việt Nam từ thế ká»· XVI đến thế ká»· XIX, phân tÃch má»™t cách khách quan mặt tÃch cá»±c và cả mặt hạn chế, mặt mạnh và cả mặt yếu. Äó chÃnh là lý do và yêu cầu của cuá»™c Há»™i thảo khoa há»c tầm cỡ quốc gia của chúng ta tổ chức nhân dịp 450 năm chúa Nguyá»…n Hoà ng rá»i quê hÆ°Æ¡ng xứ Thanh và o mở cõi phÆ°Æ¡ng Nam. 2. Phạm vi và ná»™i dung chủ yếu của há»™i thảo 2.1. Vá» khung thá»i gian Thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n bắt đầu từ năm 1558 khi chúa Nguyá»…n Hoà ng rá»i quê hÆ°Æ¡ng xứ Thanh và o nháºm chức Trấn thủ xứ Thuáºn Hóa rồi năm 1570 kiêm Trấn thủ xứ Quảng Nam. VÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n khởi đầu từ khi chúa Nguyá»…n Ãnh sáng láºp vÆ°Æ¡ng triá»u năm 1802. Giữa thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n có thá»i kỳ Tây SÆ¡n tÃnh từ khi cuá»™c khởi nghÄ©a bùng nổ năm 1771 cho đến khi chÃnh quyá»n Tây SÆ¡n cuối cùng là triá»u vua Nguyá»…n Quang Toản thất bại năm 1802. Rõ rà ng thá»i Tây SÆ¡n nằm giữa liên quan đến sá»± thất bại của chúa Nguyá»…n cuối cùng là Nguyá»…n Phúc Thuần năm 1776, Nguyá»…n Phúc DÆ°Æ¡ng năm 1777 và sá»± thắng lợi của Nguyá»…n Ãnh năm 1802. Tuy nhiên, vừa rồi nhân dịp ká»· niệm 320 năm lá»… đăng quang Hoà ng đế của Quang Trung Nguyá»…n Huệ (1788-2008), Ủy ban nhân dân và Há»™i khoa há»c lịch sá» tỉnh Thừa Thiên-Huế đã tổ chức Há»™i thảo khoa há»c tại thà nh phố Huế ngà y 06-06-2008 nên trong Há»™i thảo nà y chúng ta không bà n vá» thá»i Tây SÆ¡n để táºp trung và o ná»™i dung chủ yếu của Há»™i thảo. NhÆ°ng dÄ© nhiên trong những mối quan hệ nhÆ° sá»± thất bại của chúa Nguyá»…n, kháng chiến chống Xiêm, thắng lợi của Nguyá»…n Ãnh, chúng ta vẫn Ä‘á» cáºp đến thá»i Tây SÆ¡n trong mức độ cần thiết. VÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n còn kéo dà i cho đến năm 1945, kết thúc vá»›i thắng lợi của Cách mạng tháng 8 và sá»± thóai vị của vua Bảo Äại năm 1945. NhÆ°ng từ khi đất nÆ°á»›c đã bị chủ nghÄ©a thá»±c dân Pháp thống trị thì vai trò và tÃnh chất của triá»u Nguyá»…n đã thay đổi hoà n toà n. Vì váºy trong Há»™i thảo nà y, vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n chỉ giá»›i hạn trong thá»i kỳ Ä‘á»™c láºp của vÆ°Æ¡ng triá»u cho đến khi bị thất bại trÆ°á»›c cuá»™c xâm lược của thá»±c dân Pháp năm 1858-1884. Tuy nhiên trong Há»™i thảo chúng ta cÅ©ng không Ä‘i sâu và o cuá»™c kháng chiến chống chủ nghÄ©a thá»±c dân mà chỉ là m sáng tá» nguyên nhân và trách nhiệm của triá»u Nguyá»…n trong thất bại của cuá»™c kháng chiến. NhÆ° váºy vá» thá»i gian, chúng tôi Ä‘á» nghị giá»›i hạn từ giữa thế ká»· XVI đến cuối thế ká»· XIX, trong phạm vi thá»i kỳ trị vì của các chúa Nguyá»…n ở Äà ng Trong và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n trên cÆ°Æ¡ng vị quốc gia Việt Nam rồi Äại Nam Ä‘á»™c láºp, có chủ quyá»n. Thá»i gian trÆ°á»›c và sau ranh giá»›i thá»i gian nà y cÅ©ng nhÆ° thá»i Tây SÆ¡n ở giữa chỉ Ä‘á» cáºp trong mức Ä‘á»™ liên quan cần thiết. Trong giá»›i hạn thá»i gian nhÆ° trên, dÄ© nhiên cÅ©ng cần đặt Việt Nam trong mối quan hệ vá»›i các nÆ°á»›c trong khu vá»±c và thế giá»›i. Thế ká»· XVI-XIX là thá»i kỳ phát triển mạnh mẽ của hệ thống thÆ°Æ¡ng mại châu à và cÅ©ng là thá»i kỳ bà nh trÆ°á»›ng dữ dá»™i của chủ nghÄ©a tÆ° bản phÆ°Æ¡ng Tây sang phÆ°Æ¡ng Äông. Bối cảnh lịch sỠđó tác Ä‘á»™ng đến má»i nÆ°á»›c Äông Nam à và Äông Ã, nhÆ°ng má»—i nÆ°á»›c lại có cách ứng phó khác nhau và dẫn đến hệ quả khác nhau, ảnh hưởng đến sá»± tồn vong của má»—i quốc gia-dân tá»™c. 2.2. Vá» thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n Những kết quả nghiên cứu đã cho phép khẳng định công lao mở mang bá» cõi từ Thuáºn Hóa, Quảng Nam và o đến vùng đồng bằng sông Cá»u Long của các chúa Nguyá»…n ở Äà ng Trong trong thá»i gian từ giữa thế ká»· XVI đến giữa thế ká»· XVIII. Công cuá»™c khai phá vá»›i những chÃnh sách và biện pháp tÃch cá»±c của chÃnh quyá»n chúa Nguyá»…n, đã biến vùng Thuáºn Quảng còn hoang sÆ¡ và o giữ thế ká»· XVI, trở thà nh má»™t vùng kinh tế phát triển là m bà n đạp cho công cuá»™c mở mang bá» cõi vá» phÃa nam. Và o thế ká»· XVII-XVIII, vùng đồng bằng sông Cá»u Long là má»™t vá»±a lúa của Äà ng Trong vá»›i năng xuất đạt tá»›i 100, 200, 300 lần nhÆ° Lê Quý Äôn đã ghi chép. Các nghá» thủ công, quan hệ hà ng hóa tiá»n tệ trong nÆ°á»›c và quan hệ máºu dịch vá»›i nÆ°á»›c ngoà i Ä‘á»u phát triển nhanh chóng. Má»™t loạt đô thị, thÆ°Æ¡ng cảng ra Ä‘á»i thu hút nhiá»u thuyá»n buôn và thÆ°Æ¡ng gia nÆ°á»›c ngoà i, kể cả các công ty tÆ° bản phÆ°Æ¡ng Tây nhÆ° Hà Lan, Anh, Pháp...trong đó nổi lên các cảng thị Phú Xuân-Thanh Hà (Thừa Thiên-Huế), Há»™i An (Quảng Nam), NÆ°á»›c Mặn (Bình Äịnh), VÅ©ng Lấm (Phú Yên), Gia Äịnh (thà nh phố Hồ Chà Minh), Cù Lao Phố (Äồng Nai), Mỹ Tho, Hà Tiên... Các chúa Nguyá»…n Hoà ng (Chúa Tiên, Äoan Quáºn công: 1558-1613), Nguyá»…n Phúc Nguyên (Chúa Sãi, Thụy Quáºn công:1613-1635), Nguyá»…n Phú Lan (Chúa Thượng, Nhân Quáºn công: 1635-1648), Nguyá»…n Phú Tần (Chúa Hiá»n, DÅ©ng Quáºn công: 1648-1687)...có công lá»›n trong sá»± nghiệp khai phá và phát triển vùng đất má»›i, mở rá»™ng lãnh thổ phÃa nam bao gồm cả các hải đảo ven bá» và quần đảo Hoà ng Sa, TrÆ°á»ng Sa trên Biển Äông. Vấn Ä‘á» cần Ä‘i sâu nghiên cứu là m sáng tá» là phÆ°Æ¡ng thức khai phá có hiệu quả kinh tế cao kết hợp vá»›i việc xây dá»±ng và củng cố chủ quyá»n quốc gia trên vùng đất má»›i của các chúa Nguyá»…n. Äối vá»›i vùng đất Nam Bá»™, cần chú trá»ng vai trò của các lá»›p lÆ°u dân ngÆ°á»i Việt, sá»± tham gia của má»™t số ngÆ°á»i Hoa và các cá»™ng đồng cÆ° dân tại chá»— nhÆ° ngÆ°á»i Khmer, ngÆ°á»i Mạ, Xtiêng, ChÆ¡ Ro...cùng quá trình cá»™ng cÆ° và giao thoa văn hóa tạo nên sắc thái đặc trÆ°ng của vùng đất phÆ°Æ¡ng nam nà y. 2.3. Vá» vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n Từ khoảng giữa thế ká»· XVIII, chÃnh quyá»n chúa Nguyá»…n thá»i chúa Nguyá»…n Phúc Thuần (Äịnh vÆ°Æ¡ng: 1765-1776) trở nên suy yếu và bị phong trà o Tây SÆ¡n láºt đổ. NhÆ°ng cuá»™c chiến tranh giữa Tây SÆ¡n vá»›i ngÆ°á»i kế tục chúa Nguyá»…n là Nguyá»…n Ãnh vẫn tiếp tục và cuối cùng kết thúc bằng thắng lợi của Nguyá»…n Ãnh năm 1802. Há»™i thảo không Ä‘i sâu và o lịch sá» Tây SÆ¡n, nhÆ°ng không thể không Ä‘á» cáºp và xem xét má»™t số vấn Ä‘á» liên quan vá»›i Tây SÆ¡n, cụ thể là ba vấn Ä‘á» sau đây: - Cắt nghÄ©a sá»± thà nh bại của má»—i bên trong cuá»™c chiến tranh giữa Tây SÆ¡n vá»›i chúa Nguyá»…n. Từ năm 1771 khởi nghÄ©a Tây SÆ¡n bùng nổ và cho đến năm 1777 đã đánh bại toà n bá»™ hệ thống chÃnh quyá»n chúa Nguyá»…n ở Äà ng Trong mà đại diện cuối cùng là chúa Nguyá»…n Phúc Thuần và Nguyá»…n Phúc DÆ°Æ¡ng. Äây là cuá»™c chiến tranh giữa má»™t bên là phong trà o Tây SÆ¡n tiêu biểu cho sức mạnh quáºt khởi của nhân dân Äà ng Trong và bên kia là thế lá»±c suy đồi của má»™t chÃnh quyá»n phong kiến đã bị nhân dân óan ghét, bất bình. Thắng lợi của Tây SÆ¡n trong thá»i gian nà y là thắng lợi của má»™t cuá»™c khởi nghÄ©a nông dân, má»™t phong trà o đấu tranh mang tÃnh nhân dân rá»™ng lá»›n, Ä‘ang táºp hợp được các lá»±c lượng của má»i tầng lá»›p xã há»™i bất bình vá»›i chế Ä‘á»™ chúa Nguyá»…n thá»i suy vong. Trên cÆ¡ sở thắng lợi của phong trà o Tây SÆ¡n, má»™t vÆ°Æ¡ng triá»u phong kiến má»›i được thiết láºp gồm chÃnh quyá»n Äông Äịnh vÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Lữ ở Gia Äịnh, Trung Ương Hoang đế Nguyá»…n Nhạc ở Qui NhÆ¡n và Bắc Bình vÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Huệ ở Phú Xuân. Trong ba chÃnh quyá»n Tây SÆ¡n, chỉ có chÃnh quyá»n Nguyá»…n Huệ tồn tại vững và ng nhÆ°ng sau khi vua Quang Trung Nguyá»…n Huệ mất năm 1792, vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n Quang Toản cÅ©ng suy yếu rất nhanh. Cuá»™c chiến tranh Nguyá»…n Ãnh - Tây SÆ¡n đã thay đổi tÃnh chất và chuyển hóa thà nh cuá»™c đấu tranh giữa hai thế lá»±c phong kiến mà thất bại của Nguyá»…n Lữ, rồi Nguyá»…n Nhạc và Quang Toản là thất bại của những chÃnh quyá»n phong kiến đã suy yếu và mất lòng dân. - Trong cuá»™c đấu tranh chống Tây SÆ¡n, thá»i gian bị thất bại nặng nỠở trong nÆ°á»›c, Nguyá»…n Ãnh phải nhá» và o sá»± cứu viện của nÆ°á»›c ngoà i biểu thị táºp trung trong Hiệp Æ°á»›c Versailles ký kết năm 1787 vá»›i Pháp và việc cầu cứu vua Xiêm Ä‘Æ°a 5 vạn quân Xiêm và o Gia Äịnh năm 1784. Dù cho Hiệp Æ°á»›c Versailles không được thá»±c thi và lá»±c lượng viện trợ do Bá Äa Lá»™c váºn Ä‘á»™ng không bao nhiêu, quân xâm lược Xiệm cÅ©ng bị quân Tây SÆ¡n do Nguyá»…n Huệ chỉ huy, đánh tan trong tráºn Rạch Gầm-Xoà i Mút đầu năm 1785, nhÆ°ng hà nh Ä‘á»™ng của Nguyá»…n Ãnh cần được đặt trong bối cảnh cụ thể lúc bấy giá» và phân tÃch, đánh giá má»™t cách công minh. - Giữa năm 1786 quân Tây SÆ¡n do Nguyá»…n Huệ chỉ huy tiến ra bắc, đánh bại quân Trịnh và phong trà o Tây SÆ¡n đã là m chủ cả nÆ°á»›c. Tiếc rằng sau đó, do bất hòa và mâu thuẫn giữa các thủ lÄ©nh Tây SÆ¡n dẫn đến việc thà nh láºp ba chÃnh quyá»n Tây SÆ¡n. Vấn đỠđặt ra và đã từng gây cuá»™c tranh luáºn trong năm 1960, 1963 là công lao thống nhất đất nÆ°á»›c của Tây SÆ¡n và Nguyá»…n Ãnh[13]. Lúc bấy giá» xuất hiện hai quan Ä‘iểm hoà n toà n đối láºp, phủ định hay khẳng định công lao thống nhất thuá»™c vá» Tây SÆ¡n hay Nguyá»…n Ãnh. Hai quan Ä‘iểm đối láºp theo lối cá»±c Ä‘oan đó không có sức thuyết phục cao và gần đây xu hÆ°á»›ng chung là không ai có thể phủ nháºn được công lao thống nhất đất nÆ°á»›c của vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n mà ngÆ°á»i sáng láºp là vua Gia Long Nguyá»…n Ãnh, nhÆ°ng từ đó phủ nháºn luôn cả những cống hiến của Tây SÆ¡n thì cÅ©ng cần trao đổi thêm. Phong trà o Tây SÆ¡n đã đánh bại chÃnh quyá»n chúa Nguyá»…n ở Äà ng Trong, chÃnh quyá»n vua Lê- chúa Trịnh ở Äà ng Ngoà i và đã xóa bá» tình trạng phân chia đất nÆ°á»›c kéo dà i trên hai thế ká»·, đánh tan quân xâm lược Xiêm ở phÃa nam và quân xâm lược Thanh ở phÃa bắc, đó là những thà nh tá»±u của Tây SÆ¡n đã đặt cÆ¡ sở cho công cuá»™c khôi phục quốc gia thống nhất mà sau nà y Nguyá»…n Ãnh và triá»u Nguyá»…n đã kế thừa. NhÆ° váºy là hai kẻ thù không Ä‘á»™i trá»i chung lại góp phần tạo láºp nên sá»± nghiệp thống nhất đất nÆ°á»›c của dân tá»™c, bá» ngoà i nhÆ° má»™t nghịch lý nhÆ°ng lại nằm trong xu thế phát triển khách quan của lịch sá» và yêu cầu bức thiết của dân tá»™c. VÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n trong thá»i gian tồn tại Ä‘á»™c láºp từ khi thà nh láºp cho đến khi bị thất bại trong cuá»™c kháng chiến chống Pháp, đã có nhiá»u cống hiến tÃch cá»±c trên nhiá»u phÆ°Æ¡ng diện. Thá»i phát triển của vÆ°Æ¡ng triá»u bao gồm các Ä‘á»i vua Gia Long (1802-1820), Minh Mệnh (1820-1841) và Thiệu Trị (1841-1847), tức khoảng ná»a đầu thế ká»· XIX, thá»i thịnh đạt nhất là dÆ°á»›i triá»u vua Minh Mệnh. NÆ°á»›c Việt Nam, quốc hiệu đặt năm 1804, và Äại Nam năm 1838, là má»™t quốc gia thống nhất trên lãnh thổ rá»™ng lá»›n gần nhÆ° tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i lãnh thổ Việt Nam hiện nay, bao gồm cả Äà ng Trong và Äà ng Ngoà i cÅ©. Trên lãnh thổ thống nhất đó, triá»u Nguyá»…n đã xây dá»±ng má»™t cÆ¡ chế quân chủ táºp quyá»n mạnh mẽ vá»›i má»™t bá»™ máy hà nh chÃnh và má»™t thiết chế váºn hà nh qui củ, chặt chẽ, nhất là sau cải cách hà nh chÃnh của Minh Mệnh năm 1831-1832. Các công trình nghiên cứu gần đây Ä‘á»u đánh giá cao công lao thống nhất đất nÆ°á»›c của triá»u Nguyá»…n và hệ thống tổ chức chÃnh quyá»n vá»›i qui chế hoạt Ä‘á»™ng có hiệu lá»±c của nhà Nguyá»…n. Trong lịch sá» chế Ä‘á»™ quân chủ Việt Nam, cải cách của vua Minh Mệnh năm 1831-1832 và vua Lê Thánh Tông năm 1471 là hai cải cách hà nh chÃnh có qui mô toà n quốc và đạt hiệu quả cao nhất. Các nhà nghiên cứu cÅ©ng ghi nháºn má»™t số thà nh tá»±u khai hoang, thủy lợi, phát triển nông nghiệp thá»i Nguyá»…n, nhất là vùng đồng bằng Nam Bá»™ và vùng đồng bằng ven biển Bắc Bá»™. Hệ thống giao thông thủy bá»™ phát triển mạnh, nhất là hệ thống kênh Ä‘Ã o ở Nam Bá»™ và hệ thống Ä‘Æ°á»ng dịch trạm nối liá»n kinh đô Huế vá»›i các trấn/tỉnh thà nh trên cả nÆ°á»›c. Các trạm dịch được tổ chức rất chặt chẽ vá»›i những qui định vá» thá»i hạn chuyển văn thÆ° phân là m ba loại: tối khẩn, khẩn, thÆ°á»ng. Và dụ loại "tối khẩn", từ kinh đô Huế và o đến Gia Äịnh là 9 ngà y, ra đến Hà Ná»™i là 4 ngà y 6 giá». Vá» phÆ°Æ¡ng diện văn hóa, giáo dục, triá»u Nguyá»…n cÅ©ng láºp Quốc tá» giám, mở khoa thi HÆ°Æ¡ng và thi Há»™i để Ä‘Ã o tạo nhân tà i. Từ khoa thi Há»™i đầu tiên năm 1822 đến khoa thi cuối cùng năm 1919, triá»u Nguyá»…n tổ chức được 39 khoa thi Há»™i, lấy Ä‘á»— 292 Tiến sÄ© và 266 Phó bảng, cá»™ng 558 ngÆ°á»i. Khu Văn Miếu tại kinh đô Huế còn lÆ°u giữ 32 tấm bia Tiến sÄ© thá»i Nguyá»…n. Cùng vá»›i các kỳ thi tuyển chá»n Tiến sÄ© Văn, nhà Nguyá»…n còn nâng cấp Ä‘Ã o tạo võ quan từ Cá» nhân lên Tiến sÄ© Võ. Tại khu Võ Miếu còn bảo tồn hai tấm bia Tiến sÄ© Võ. Công việc biên soạn quốc sá», các bá»™ chÃnh sá» của vÆ°Æ¡ng triá»u, các bá»™ tùng thÆ° và địa chà được đặc biệt quan tâm và để lại má»™t di sản rất đồ sá»™. Có thể nói, trong thá»i quân chủ, chÆ°a có Quốc sá» quán của vÆ°Æ¡ng triá»u nà o hoạt Ä‘á»™ng có hiệu quả và để lại nhiá»u công trình biên soạn đến nhÆ° thế. Trong bối cảnh chủ nghÄ©a tÆ° bản phÆ°Æ¡ng Tây Ä‘ang Ä‘e dá»a chủ quyá»n của các nÆ°á»›c trong khu vá»±c, vua Gia Long và Minh Mệnh ý thức sâu sắc vá» nguy cÆ¡ đó và đã tiến hà nh những hoạt Ä‘á»™ng Ä‘iá»u tra, thăm dò, đồng thá»i lo củng cố quốc phòng, cố gắng tiếp thu thà nh tá»±u kỹ thuáºt phÆ°Æ¡ng Tây. Từ thá»i chiến tranh vá»›i Tây SÆ¡n, Nguyá»…n Ãnh đã há»c táºp được khá nhiá»u kỹ thuáºt phÆ°Æ¡ng tây, nhất là kỹ thuáºt xây thà nh kiểu Vauban, đóng tà u, đúc vÅ© khÃ, phát triển thủy quân. Vua Minh Mệnh là ngÆ°á»i có tầm nhìn xa và hÆ°á»›ng biển khá cao. Nhà vua đã cá» nhiá»u phái Ä‘oà n vượt biển đến các căn cứ phÆ°Æ¡ng Tây ở Äông Nam à nhÆ°Â Batavia (Jakarta, Indonesia), Singapore, Pinang (Malaysia), Semarang (Java), Luçon (Philippines), Tiểu Tây DÆ°Æ¡ng; ở Ấn Äá»™ nhÆ° Bengale, Calcutta; ở Trung Hoa nhÆ° Macao...Những chuyến vượt biển đó, bá» ngoà i là mua hà ng hóa cho triá»u đình nhÆ°ng chủ yếu nhằm thăm dò tình hình. Cầm đầu các phái Ä‘oà n thÆ°á»ng là những quan chức cao cấp, những trà thức có tầm hiểu biết rá»™ng nhÆ° Lý Văn Phức, Hà Tông Quyá»n, Phan Thanh Giản, Phan Huy Chú, Cao Bá Quát...Vua Minh Mệnh cho Ä‘o đạc Ä‘á»™ sâu các cảng biển, láºp hệ thống phòng thủ ven biển, chế tạo vÅ© khÃ, đóng thá» tà u hÆ¡i nÆ°á»›c kiểu phÆ°Æ¡ng Tây, phát triển thủy quân, cho dịch má»™t số sách kỹ thuáºt phÆ°Æ¡ng Tây sang chữ Hán, Ä‘o đạc, vẽ bản đồ và cắm cá»™t mốc trên quần đảo Hoà ng Sa, tăng cÆ°á»ng quản lý các hải đảo...Hình nhÆ° vua Minh Mệnh Ä‘ang nuôi dưỡng má»™t ý tưởng canh tân nà o đó, nhÆ°ng Ä‘ang ở trong tình trạng hình thà nh, chÆ°a thá»±c hiện được bao nhiêu. Những cống hiến tÃch cá»±c của vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n đã được nhìn nháºn và đánh giá lại má»™t cách khách quan, công bằng. NhÆ°ng bên cạnh đó, còn tồn tại má»™t số vấn Ä‘á» cần nghiên cứu và thảo luáºn để Ä‘i đến những nháºn xét toà n diện: - Nhà Nguyá»…n chủ trÆ°Æ¡ng phục há»™i và củng cố hệ tÆ° tưởng Nho giáo. Không ai phủ nháºn trong há»c thuyết Nho giáo chứa Ä‘á»±ng nhiá»u ná»™i dung tÃch cá»±c, nhất là vá» mặt giáo dục và xá» thế, coi trá»ng há»c vấn, Ä‘á» cao nhân cách, nhÆ°ng đứng vá» phÆ°Æ¡ng diện tÆ° duy triết há»c, và o thế ká»· XIX có còn khả năng giúp con ngÆ°á»i nháºn thức và giải thÃch thế giá»›i trong bối cảnh má»›i của thá»i đại hay không? Vá» vấn Ä‘á» nà y còn những quan Ä‘iểm khác nhau. Có ngÆ°á»i cho đến thế ká»· XIX hệ tÆ° tưởng Nho giáo đã trở nên bảo thù và chủ trÆ°Æ¡ng phục hồi Nho giáo của triá»u Nguyá»…n đã cản trở sá»± tiếp nháºn những tÆ° tưởng và thà nh tá»±u má»›i của thế giá»›i. NhÆ°ng cÅ©ng có ngÆ°á»i cho rằng vấn Ä‘á» không phải là bản thân Nho giáo mà là ngÆ°á»i váºn dụng hệ tÆ° tÆ°ong đó. - Má»™t thá»±c trạng cần lÆ°u ý khi nghiên cứu vá» vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n là dù ban hà nh nhiá»u chÃnh sách khẩn hoang tÃch cá»±c, kể cả má»™t số chÃnh sách giảm nhẹ tô thuế, nhÆ°ng xã há»™i thá»i Nguyá»…n không ổn định. Trong gần nhÆ° suốt thòi Nguyá»…n, khởi nghÄ©a nông dân nổ ra triá»n miên và triá»u Nguyá»…n không thể nà o giải quyết nổi. Tại sao và đánh giá thá»±c trạng đó nhÆ° thế nà o cho thá»a đáng. - Từ triá»u Tá»± Äức (1848-1883), vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n cà ng ngà y cà ng bá»™c lá»™ nhiá»u hạn chế, bất cáºp, là m cho thế nÆ°á»›c cà ng ngà y cà ng suy yếu và cuối cùng thất bại trÆ°á»›c cuá»™c xâm lược của thá»±c dân Pháp. Ở đây có hai vấn Ä‘á» quan trá»ng đặt ra là thái Ä‘á»™ của triá»u Nguyá»…n đối vá»›i xu hÆ°á»›ng canh tân phát triển khá mạnh dÆ°á»›i triá»u Tá»± Äức và trách nhiệm của triá»u Nguyá»…n trong kết quả bi thảm của cuá»™c kháng chiến thất bại. Canh tân đất nÆ°á»›c và chống chủ nghÄ©a thá»±c dân là hai yêu cầu bức xúc, quan hệ máºt thiết vá»›i nhau. Vấn đỠđặt ra không chỉ ở Việt Nam mà gần nhÆ° cả phÆ°Æ¡ng Äông và khi phân tÃch cÅ©ng cần nhìn rá»™ng ra trong góc nhìn so sánh vá»›i má»™t số nÆ°á»›c tÆ°Æ¡ng tá»± trên phạm vi phÆ°Æ¡ng Äông, nhất là khu vá»±c gần gụi của Äông Nam à và Äông Ã. Là m sáng rõ những vấn Ä‘á» trên sẽ Ä‘Æ°a đến má»™t cách nhìn nháºn và đánh giá toà n diện, cả mặt tÃch cá»±c lẫn mặt hạn chế đối vá»›i vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n trong tiến trình lịch sá» Việt Nam. 2.4. Vá» di sản văn hóa Trong thá»i gian trên 3 thế ká»· từ giữa thế ká»· XVI đến cuối thế ká»· XIX, thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n đã để lại cho dân tá»™c má»™t di sản lá»›n lao nhất là má»™t giang sÆ¡n đất nÆ°á»›c thống nhất bao gồm cả đất liá»n và hải đảo vá» cÆ¡ bản tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i lãnh thổ Việt Nam hiện đại. Lãnh thổ đó vừa kế thừa công lao xây dá»±ng và bảo vệ của các thế hệ tổ tiên từ khi dá»±ng nÆ°á»›c Văn Lang - Âu Lạc cho đến giữ thế ká»· XVI, vừa tiếp tục mở mang, khai phá vá» phÃa nam cho đến táºn đồng bằng sông Cá»u Long. Trên lãnh thổ quốc gia đó, thá»i kỳ lịch sá» nà y còn để lại má»™t di sản văn hóa đồ sá»™ bao gồm cả văn hóa váºt thể và phi váºt thể. Di sản đó má»™t phần Ä‘ang hiện hữu trên đất nÆ°á»›c Việt Nam vá»›i những di tÃch kiến trúc, thà nh lÅ©y, lăng má»™... và tất cả đã hòa đồng vá»›i toà n bá»™ di sản dân tá»™c cùng đồng hà nh vá»›i nhân dân, vá»›i dân tá»™c trong cuá»™c sống hôm nay và mãi mãi vá» sau, góp phần tạo nên bản sắc và bản lÄ©nh dân tá»™c, sức sống và sá»± phát triển bá»n vững của đất nÆ°á»›c. Cố đô Huế là nÆ¡i há»™i tụ và kết tinh các giá trị văn hóa dân tá»™c trong má»™t thá»i kỳ lịch sá» khi mà kinh đô nà y lần đầu tiên trong lịch sá» dân tá»™c trở thà nh trung tâm chÃnh trị, văn hóa của má»™t quốc gia vá»›i lãnh thổ thống nhất trải dà i từ bắc chà nam, từ đất liá»n đến hải đảo. Quần thể di tÃch cố đô Huế đã được UNESCO công nháºn là Di sản Văn hóa Thế giá»›i ngà y 11-12-1993 và ngà y 7-11-2003 Nhã nhạc cung đình lại được công nháºn là Kiệt tác truyá»n khẩu và Di sản văn hóa phi váºt thể của nhân loại. Trong số các đô thị hình thà nh và phát đạt trong thá»i kỳ nà y, Há»™i An là cảng thị tiêu biểu nhất và Khu di tÃch phố cổ Há»™i An cÅ©ng đã được UNESCO công nháºn là Di sản Văn hóa Thế giá»›i ngà y 4-12-1999. ChÆ°a có má»™t thá»i kỳ lịch sá» nà o để lại cho dân tá»™c ba di sản văn hóa được thế giá»›i công nháºn và tôn vinh vá»›i những giá trị mang ý nghÄ©a toà n cầu nhÆ° váºy. Trong di sản văn hóa phi váºt thể, có thể nói rất nhiá»u đình, Ä‘á»n, miếu, nhà thá» há» trong tÃn ngưỡng dân gian, chùa tháp của Pháºt giáo, đạo quán của Äạo giáo..., còn lại đến nay phần lá»›n Ä‘á»u được xây dá»±ng hay Ãt ra là trung tu trong thá»i nhà Nguyá»…n. Nhiá»u nhà thá» của Kitô giáo, trong đó có Nhà thá» Phát Diệm nổi tiếng cÅ©ng được xây dá»±ng trong thá»i kỳ nà y. Tất cả di sản nà y rải ra trên phạm vi cả nÆ°á»›c từ bắc chà nam. Vá» di sản chữ viết, thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n, nhất là thá»i kỳ vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n, để lại má»™t kho tà ng rất lá»›n vá»›i những bá»™ chÃnh sá», những công trình biên khảo trên nhiá»u lÄ©nh vá»±c, những sáng tác thÆ¡ văn của nhiá»u nhà văn hóa lá»›n, những tÆ° liệu vá» Châu bản triá»u nguyá»…n, văn bia, địa bạ, gia phả, hÆ°Æ¡ng Æ°á»›c, những sắc phong, câu đối trong các kiến trúc tôn giáo, tÃn ngưỡng, những văn khắc trên hang núi, vách đá... Văn há»c truyá»n khẩu của thá»i kỳ nà y cÅ©ng vô cùng phong phú, gắn liá»n vá»›i ký ức của các thế hệ và hòa quyá»…n và o các lá»… há»™i dân gian, các phong tục táºp quán của các dân tá»™c mà gần đây công việc sÆ°u tầm đã đạt nhiá»u kết quả khả quan. Bà n vá» chúa Nguyá»…n và triá»u Nguyá»…n, không thể không trở vá» Thanh Hóa, nÆ¡i có Quý HÆ°Æ¡ng (Hà Trung), có Gia Miêu Ngá»ai trang là quê hÆ°Æ¡ng của chúa Nguyá»…n Hoà ng, gốc tÃch của dòng há» Nguyá»…n Gia Miêu và xứ Thanh cÅ©ng là quê hÆ°Æ¡ng của nhiá»u bá» tôi trung thà nh, nhiá»u ngÆ°á»i dân lao Ä‘á»™ng đã theo chúa Nguyá»…n và o mở cõi ở phÆ°Æ¡ng Nam trong những năm tháng khởi nghiệp gian truân nhất. Vì váºy trên đất Thanh Hóa còn để lại nhiá»u dấu tÃch vá» chúa Nguyá»…n và triá»u Nguyá»…n, đặc biệt là Khu lăng miếu Triệu TÆ°á»ng vá»›i nhiá»u kiến trúc nghệ thuáºt thá»i Nguyá»…n, mang ý nghÄ©a linh thiêng của đất phát tÃch má»™t vÆ°Æ¡ng triá»u. NhÆ°ng rất tiếc các di tÃch nà y hầu nhÆ° đã bị phá hủy, chỉ còn lại phế tÃch và gần đây, năm 2007 đã được xếp hạng di tÃch quốc gia để mở đầu má»™t kế hoạch nghiên cứu, phục hồi, tôn tạo và phát huy giá trị. Các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n đã Ä‘i và o lịch sá», nhÆ°ng di sản văn hóa mà thá»i kỳ lịch sỠđó đã tạo dá»±ng nên, kết tinh những giá trị lịch sá» và văn hóa của dân tá»™c, thì mãi mãi trÆ°á»ng tồn cùng non sông đất nÆ°á»›c. Äó là bá»™ pháºn quan trá»ng của di sản văn hóa dân tá»™c luôn luôn giữ vai trò Ä‘á»™ng lá»±c tinh thần ná»™i tại của công cuá»™c phục hÆ°ng dân tá»™c, của sá»± phát triển bá»n vững của đất nÆ°á»›c, nhất là trong thá»i kỳ công ngiệp hóa, hiện đại hóa và há»™i nháºp của đất nÆ°á»›c hiện nay.
Chú thÃch: [1] Äại Nam thá»±c lục, tiá»n biên và chÃnh biên, nguyên bản chữ Hán lÆ°u giữ tại Viện nghiên cứu Hán Nôm, bản dịch 38 táºp, NXB Sá» há»c và Khoa há»c xã há»™i, Hà Ná»™i 1962 đến 1978 [2] Äại Nam liệt truyện, tiá»n biên, chÃnh biên sÆ¡ táºp và nhị táºp, nguyên bản chữ Hán lÆ°u giữ tại Viện nghiên cứu Hán Nôm, bản dịch 4 táºp, NXB Thuáºn Hóa, Huế 1993 [3] Trần Trá»ng Kim: Việt Nam sá» lược, NXB Tân Việt, Hà Ná»™i 1949, tr.405 [4] Trần Trá»ng Kim: Việt Nam sá» lược, SÄ‘d, tr. 486 [5] Charles Maybon: Histoire moderne du pays d’ Annam, Paris 1919 [6] Ch. Maybon, H. Rusiser: Lecture sur l’ histoire d’ Annam., Hà Ná»™i 1919 [7] Phan Huy Lê: Sá» há»c Việt Nam trên Ä‘Æ°á»ng đổi má»›i, tóm tắt tổng kết há»™i thảo, báo Nhân dân ngà y 15-1-1992. [8] Tham khảo ThÆ° mục triá»u Nguyá»…n của Ä‘á» tà i KX-ÄL:94-16 do PGS Äá»— Bang là m chủ nhiệm, gồm hai táºp. Huế 1997. Thá»i chúa Nguyá»…n có 414 Ä‘Æ¡n vị, thá»i vua Nguyá»…n có 607 Ä‘Æ¡n vị, cá»™ng 1.021 Ä‘Æ¡n vị thÆ° mục [9] Má»™t số và dụ: Yu Insun: Political Centralisation and Judicial Administration in 17 century Vietnam, Journal of Asitic Studies , Seoul 1-1980 Yoshiharu Tsuboi: NÆ°á»›c đại Nam đối diện vá»›i Pháp và Trung Hoa, Luáºn án Tiến sÄ© bảo vệ tại TrÆ°á»ng Cao đẳng thá»±c hà nh vá» khoa há»c xã há»™i, Paris năm 1982, bản dịch tiếng Việt, thà nh phố Hồ Chà Minh 1990 Yang Baoyun: Contribution à l’ histoire de la principauté des Nguyen au Vietnam méridional (1600-1775), Etudes Orientales, Genève1992. Li Tana: Xứ Ä‘Ã ng Trong, lịch sá» kinh tế-xã há»™i Việt Nam thế ká»· 17 và 18, Luáºn án Tiến sÄ© bảo vệ tại Äại há»c quốc gia Australia năm 1992, bản dịch tiếng Việt, NXB Trẻ, thà nh phố Hồ Chà Minh, 1999 Li Tana, Anthony Reid: Southern Vietnam under the Nguyen, Singapore 1993 Choi Byung Wook: Southern Vietnam under the Reign of Minh Mang (1820-1841), Luáºn án Tiến sÄ© bảo vệ tại Äại há»c quốc gia Australia, New York 2004. [10] Châu bản triá»u Nguyá»…n Ä‘ang được lÆ°u giữ tại Cục Văn thÆ° - LÆ°u trữ Nhà nÆ°á»›c gồm 734 táºp và 40 táºp bị kết dÃnh Ä‘ang xá» lý. [11] Hai sÆ°u táºp địa bạ lá»›n nhất hiện lÆ°u giữ tại Cục văn thÆ° - LÆ°u trữ Nhà nÆ°á»›c và Viện Nghiên cứu Hán Nôm, gồm 10.570 táºp vá»›i 18.884 Ä‘ia bạ các thôn ấp, phần lá»›n thuá»™c thá»i nhà Nguyá»…n. [12] Viện Viá»…n đông bác cổ Pháp (EFEO) đã dáºp được 11.651 tấm bia vá»›i 20.980 thác bản, năm 1958 chuyển giao cho ThÆ° viện Trung Æ°Æ¡ng, sau chuyển cho Viện nghiên cứu Hán Nôm quản lý. Sau đó Viện Nghiên cứu Hán Nôm tiếp trục công việc dáºp văn bia, Ä‘Æ°a tổng số thác bản lên đến trên 5 vạn, trong đó số văn bia thá»i Nguyá»…n chiếm má»™t tá»· lệ quan trá»ng. Xem: ThÆ° mục thác bản văn khắc Hán Nôm Việt Nam, 4 táºp, NXB Văn hóa - Thông tin, Hà Ná»™i 2007 Tổng táºp thác bản văn khắc Hán Nôm, 10 táºp, Hà Ná»™i 2005. [13] Xem: Văn Tân: Trả lá»i ông Lê Thà nh Khôi, tác giả sách "NÆ°á»›c Việt Nam, lịch sá» và văn minh", Tạp chà Nghiên cứu lịch sá» số 12, 1960 Văn Tân: Ai đã thống nhất Việt Nam, Nguyá»…n Huệ hay Nguyá»…n Ãnh? Tạp chà Nghiên cứu lịch sá» số 51, 1963 Nguyá»…n PhÆ°Æ¡ng: Chung quanh vấn Ä‘á» ai đã thống nhất Việt Nam, Nguyá»…n Huệ hay Nguyá»…n Ãnh? Tap chà Äại há»c số 35-36, 1963. http://vietnamnet.vn/vanhoa/2008/10/809063/ |