Â
Thuáºt  ngữ  liên  văn  bản  xuất hiện  cách đây chÆ°a lâu.  Lần đầu tiên nó được J. Kristeva sá» dụng trong má»™t tham luáºn vá» sáng tác của M.M. Bakhtin Ä‘á»c tại xêmina do R. Barthes chủ trì và o mùa thu năm 1966. Mùa xuân năm 1967, tham luáºn được công bố dÆ°á»›i dạng má»™t bà i báo có nhan Ä‘á»: Bakhtin, lá»i nói, đối thoại và tiểu thuyết[1]. Còn má»™t loạt công trình khác của Kristeva liên quan trá»±c tiếp tá»›i bà i báo nà y, và nhÆ° “Lá»i nói đầu†viết cho bản dịch sang tiếng Pháp cuốn Những vấn Ä‘á» thi pháp Dostoevski (Má»™t ná»n thi pháp há»c sụp đổ, 1970)[2], hoặc tuyển táºp SemeiotikÄ“. Những công trình nghiên cứu là thuyết biểu nghÄ©a (1969)[3] và cuốnVăn bản tiểu thuyết (1970)[4].
Dù nháºn được sá»± ủng há»™ nhiệt tình của nhóm “Tel Quel†đứng đầu là Philippe Sollers[5], là thuyết liên văn bản của Kristeva, má»™t cô gái Bungaria má»›i 25 tuổi, được giá»›i trà thức Pháp ở Paris thá»i ấy tiếp nháºn hết sức dè dặt. Sau nà y, phải nhá» và o uy tÃn của R. Barthes, ngÆ°á»i hết lòng ủng há»™ và phát triển má»™t cách Ä‘á»™c đáo – trong cuốn S/Z (1970)[6], và những bà i báo, tiểu luáºn, và nhÆ°Â Từ tác phẩm đến văn bản (1971)[7], Văn bản (là luáºn văn bản) (1973)[8], Khoái cảm văn bản (1973)[9] của ông – những luáºn Ä‘iểm cÆ¡ bản của là thuyết liên văn bản má»›i được cấp “quyá»n công dânâ€, nháºp và o Ä‘á»i sống khoa há»c, trở thà nh đối tượng phân tÃch và giải thÃch rá»™ng rãi.
TrÆ°á»›c tiên, phải nhấn mạnh, việc phân tÃch và diá»…n giải nguyên tắc “đối thoạiâ€[10] của Bakhtin được Kristeva thá»±c hiện dÆ°á»›i ánh sáng “triết há»c Ä‘a bá»™i†của chủ nghÄ©a háºu cấu trúc (J. Derrida, G. Deleuze…), cho nên cần chỉ ra sá»± tÆ°Æ¡ng đồng và khác biệt giữa triết há»c nà y và triết há»c của M.M. Bakhtin.
TỪ LIÊN CHỦ THỂ TỚI LIÊN VĂN BẢN
Luáºn Ä‘iểm xuất phát của M.M. Bakhtin là thế nà y: “Từ trong bản chất, lá»i nói mang tÃnh đối thoại†, “giao tiếp đối thoại chÃnh là môi trÆ°á»ng Ä‘Ãch thá»±c của Ä‘á»i sống ngôn ngữ†(tr.205)[11]. Äiá»u nà y trÆ°á»›c hết có nghÄ©a, má»i phát ngôn bằng lá»i, không có ngoại lệ, Ä‘á»u là “những quan Ä‘iểm của các chủ thể khác nhau được biểu hiện trong lá»i nóiâ€, vì các quan Ä‘iểm ấy Ä‘á»u thuá»™c vá» những “ngữ cảnh†và “nhãn quan†giá trị – xã há»™i trái ngược, rất khác nhau và đôi khi thù nghịch vá»›i nhau, nên bất kì phát ngôn nà o của má»™t chủ thể vỠđối tượng cÅ©ng xuất hiện nhÆ° là kết quả tiếp nháºn tÃch cá»±c và phản ứng cÅ©ng tÃch cá»±c nhÆ° thế đối vá»›i các phát ngôn khác vá» chÃnh đối tượng ấy. “Lá»i†nà o cÅ©ng “tÃnh đến†các lá»i nói của ngÆ°á»i khác, nó được kiến tạo vá»›i sá»± “cân nhắc†các lá»i nói của ngÆ°á»i khác ấy và bản thân thÆ°á»ng “co dúm lại trÆ°á»›c sá»± hiện diện hoặc trÆ°á»›c sá»± linh cảm vá» lá»i nói của ngÆ°á»i khác, vá» câu trả lá»i, vá» sá»± phản đối†(tr.219), nói cách khác, lá»i nói nà o cÅ©ng xuất hiện trong quá trình “định hÆ°á»›ng qua lại†đầy căng thẳng vá»›i những quan Ä‘iểm của ngÆ°á»i khác, những phát ngôn của ngÆ°á»i khác, và sá»± định hÆ°á»›ng qua lại ấy được phân bố trên má»™t khoảng âm vá»±c rá»™ng lá»›n giữa “tán thà nh†tuyệt đối và cÆ°Æ¡ng quyết “phản đối†trÆ°á»›c “lá»i nói của ngÆ°á»i khácâ€, khoảng âm vá»±c bao gồm cả “hoà i nghiâ€, “dằn vặtâ€, “giá»…u nhạiâ€, “cÆ°á»i cợtâ€, “chế nhạoâ€â€¦
Có thể tạm chia má»™t cách Æ°á»›c lệ các “quan hệ đối thoạiâ€[12] trong Những vấn Ä‘á» thi pháp Dostoevski thà nh hai hình thức cÆ¡ bản: “đối thoại†sinh tồn và “đa thanh phức Ä‘iệu†.
Khi xác định đặc Ä‘iểm của đối thoại, M. Bakhtin thÆ°á»ng đặc biệt coi trá»ng, Ä‘Æ°a lên bình diện thứ nhất các khái niệm “tâm hồnâ€, “ý thứcâ€, “tá»± nháºn thức†của cá nhân, tức là của “con ngÆ°á»i ná»™i tâmâ€. Äặc Ä‘iểm cÆ¡ bản của “con ngÆ°á»i ná»™i tâm†là sá»± tá»± do của nó: nó “không phải là má»™t đại lượng hữu hạn, xác định để từ đấy có thể kiến tạo các toan tÃnh chặt chẽ nà o đó; con ngÆ°á»i hoà n toà n tá»± do và vì thế nó có thể phá bá» má»i quy luáºt trói buá»™c nóâ€. “Con ngÆ°á»i không bao giỠđồng nhất vá»›i bản thânâ€, vì thế “cuá»™c sống Ä‘Ãch thá»±c của cá nhân†luôn luôn diá»…n ra ở “cái Ä‘iểm không đồng nhất ấy của con ngÆ°á»i vá»›i bản thân mình, ở cái Ä‘iểm vượt ra ngoà i giá»›i hạn của tất cả những gì mà nó chỉ tá»±a nhÆ° má»™t tồn tại bên ngoà i, thứ tồn tại có thể xem xét, xác định, tiên Ä‘oán “vắng mặt†nó, ngoà i ý chà của nó†(tr. 70). Bởi thế, cá nhân con ngÆ°á»i là “bất định†– phi xác quyết (tr. 73)[13], thể hiện tÃnh “không hoà n kếtâ€, má»™t thuá»™c tÃnh khiến không thể “khách thể hoáâ€, “đồ váºt hoá†theo bất kì cách thức nà o.
Äồng thá»i, vì cá nhân bao giá» cÅ©ng tồn tại trong môi trÆ°á»ng của những táºp hợp ngÆ°á»i bao bá»c xung quanh, nên hy vá»ng sâu thẳm của nó là là m thế nà o để trá»±c tiếp tự “bá»™c lộ†trÆ°á»›c những ngÆ°á»i khác, được ngÆ°á»i khác “thừa nháºn†và “khẳng định†tá»± do của mình trong hà nh vi đối thoại Ä‘Ãch thá»±c nhÆ° má»™t bản thể: “Phải thâm nháºp bằng đối thoại thì má»›i hiểu được Ä‘á»i sống cá nhân, đó là kiểu thâm nháºp mà tá»± bản thân cá nhân sẽ bá»™c lá»™ má»™t cách tá»± do và có trách nhiệm†(tr. 70).
NhÆ°ng mâu thuẫn là ở chá»—, ở cấp Ä‘á»™ sinh tồn (trong thá»±c tiá»…n Ä‘á»i sống), ý thức của ngÆ°á»i khác bao giá» cÅ©ng có sức mạnh và quyá»n lá»±c được váºt chất hoá mà sá»± tá»± do tá»± nháºn thức của cá nhân luôn luôn chống lại. HÆ¡n nữa, ngược lại, ngÆ°á»i khác lại muốn “ngoại hình hoáâ€, “hoà n tất†nó để khẳng định và thừa nháºn sá»± tá»± do vô hạn của “con ngÆ°á»i ná»™i tâmâ€; vá» phÃa mình, con ngÆ°á»i “ná»™i tâmâ€,  tìm má»i cách nổi loạn để cưỡng lại việc “ngoại hình hoá†nhÆ° thế, bởi vì nó cảm nháºn má»™t cách sống Ä‘á»™ng “sá»± không hoà n kết ná»™i tâm của mình: “Chừng nà o con ngÆ°á»i còn sống, nó sẽ sống bằng con ngÆ°á»i vẫn chÆ°a hoà n kết và vẫn chÆ°a nói lá»i cuối cùng của mình†(tr. 69).
Ta hiểu vì sao, ở cấp Ä‘á»™ sinh tồn, theo tinh thần của Bakhtin, đối thoại là “cuá»™c đấu tranh nảy lá»a†giữa “tôi†và “ngÆ°á»i khácâ€. Do không má»™t ai có thể sống thiếu sá»± “thừa nháºn†và “khẳng định†của ngÆ°á»i khác, nên cá nhân phải tá»± nguyện kéo “cái nhìn†của “ngÆ°á»i khác†vá» phÃa mình; nhÆ°ng tuỳ và o mức Ä‘á»™ “ý chà của ngÆ°á»i khácâ€, “sá»± phán xét†của ngÆ°á»i khác mà cái nhìn ấy chứa Ä‘á»±ng trong bản thân, chÃnh cá nhân kia phải “ná»›i lá»ng†và thá»±c hiện những ý đồ đầy tuyệt vá»ng nhằm tránh khá»i sá»± khách quan hoá: lá»i của nó bắt đầu “quằn quại và vỡ vụn†dÆ°á»›i ảnh hưởng của lá»i ngÆ°á»i khác, bắt đầu cãi lại, “phá»ng Ä‘oánâ€, chống đỡ lại nó, biến thà nh muôn và n sá»± “cân nhắc†và những “kẽ nứt†bất táºn… (tr. 254 – 260) – miá»…n sao bảo vệ được sá»± “độc láºp†của mình, duy trì được cho bản thân “lá»i nói cuối cùng vá» mình, lá»i tá»± ý thức của mình để nó trở thà nh không phải là cái nhÆ° nó vốn có†(tr. 63)[14]. Nói cách khác, trong khi tìm kiếm ở “ngÆ°á»i khác†kẻ đồng minh cho phép chủ thể bá»™c lá»™ má»™t cách đầy đủ, chủ thể chỉ bắt gặp trong đó kẻ thù tá»± do của mình, má»™t kẻ thù mà nó chỉ có thể tồn tại trong má»™t quan hệ “đối đầu†nghiệt ngã.
Mặt khác, vốn không đủ sức chạm tá»›i “sá»± thá»±c ná»™i tâm†cá nhân, “ngÆ°á»i khác†không thể đạt được mục Ä‘Ãch của mình: áp đặt cho cá nhân sá»± “phán quyết vắng mặtâ€, chiếm lÄ©nh nó (“không thể chiếm lÄ©nh con ngÆ°á»i ná»™i tâm, không thể nhìn thấy và thấu hiểu nó bằng cách biến nó thà nh đối tượng phân tÃch bà ng quan, trung tÃnh, không thể chiếm lÄ©nh được nó bằng cách hoà lẫn và o nó, cảm nháºn nó†(tr. 280), bởi vì, “tôi†thÆ°á»ng xuyên cảm nháºn má»™t cách sinh Ä‘á»™ng “khả năng lá»›n lên từ bên trong của mình và sẽ  biến thà nh cái không đúng nhÆ° thế trÆ°á»›c má»i phán quyết xong xuôi và ngoại hình hoá†(tr. 69). Mặt khác, bản thân “con ngÆ°á»i ná»™i tâm†cÅ©ng cÆ°Æ¡ng quyết cá»± tuyệt “sá»± lệ thuá»™c và o ý thức của ngÆ°á»i khácâ€, nó tuyên bố “sá»± thù địch gay gắt vá»›i loại ý thức ấy và không chấp nháºn sá»± phán quyết của nó†(tr. 257); con ngÆ°á»i ấy thÆ°á»ng xuyên Ä‘áºp vỡ “cái vá» hoà n kết và tá»±a nhÆ° chết cứng của những lá»i nói lạ vá» nó†(tr. 69) và kì vá»ng sẽ “tá»± mình xoay xoảâ€, tá»± mình “đục cho chÃnh bản thân mình má»™t con Ä‘Æ°á»ng†“lách và o tâm hồn mình†(tr. 258).
“SÆ¡ đồ đối thoại của Dostoevski cá»±c kì Ä‘Æ¡n giản: đối láºp giữa con ngÆ°á»i và con ngÆ°á»i nhÆ° là sá»± đối láºp giữa “tôi†và “ngÆ°á»i khácâ€â€ (theo công thức: “tôi thì chỉ có má»™t mình, còn há» là tất cảâ€). Kết quả của sá»± đối láºp nhÆ° thế là thế giá»›i bị chẻ ra thà nh lưỡng diện: ở bên nà y là “tôiâ€, bên kia là “há»â€, có nghÄ©a, tất cả những ngÆ°á»i khác, bất kể há» là ai, không có ngoại lệ†(tr. 281). Con ngÆ°á»i theo quan niệm của Bakhtin không có khả năng thâm nháºp và o ngÆ°á»i khác: nếu ngÆ°á»i khác không có khả năng “đồ váºt hoᆓcon ngÆ°á»i ná»™i tâmâ€, thì bản thân con ngÆ°á»i ná»™i tâm†cÅ©ng không đủ sức nắm bắt “sá»± đóng kÃn†và “phi xác quyết†của mình vá»›i sá»± trợ giúp của cái ngÆ°á»i khác ấy.
“Sá»± định hÆ°á»›ng qua lại†mang tÃnh đối thoại của các cá nhân không dẫn tá»›i sá»± thay đổi hay Ä‘á»™t biến trong ná»™i tâm của há»; ngược lại, nhiệm vụ của “con ngÆ°á»i ná»™i tâm†là “là m thế nà o để nhất quyết bảo vệ bằng được lá»i nói cuối cùng cho mình. Lá»i nói cuối cùng ấy phải thể hiện sá»± Ä‘á»™c láºp tuyệt đối của nhân váºt trÆ°á»›c cái nhìn và lá»i nói của ngÆ°á»i khác, thể hiện sá»± dá»ng dÆ°ng hoà n toà n của nó vá»›i ý kiến của ngÆ°á»i khác và sá»± đánh giá của ngÆ°á»i khác†(tr. 256). Äiá»u đó có nghÄ©a là : việc tiếp xúc căng thẳng giữa sá»± tá»± ý thức không hoà n kết của “tôi†và ý thức hoà n kết của “ngÆ°á»i khác†tất yếu biến thà nh cuá»™c “xung Ä‘á»™t đối thoại vô vá»ng, không lối thoát†(tr. 257).
Bởi thế, nếu vấn Ä‘á»Â đối thoại được Bakhtin giải quyết bằng chìa khoá triết há»c sinh tồn, thì vấn Ä‘á»Â phức Ä‘iệu được ông giải quyết bằng chìa khoá của “triết há»c Ä‘a bá»™iâ€.
Thứ nhất, ở đây cá nhân không phải là má»™t nhân cách “chÆ°a hoà n kếtâ€, mà , ngược lại, là má»™t nhân cách “toà n vẹnâ€, nhÆ° má»™t đại diện cho má»™t “láºp trÆ°á»ng nhất quán của cá nhânâ€, má»™t“quan Ä‘iểm nhất quánâ€, hoặc “chân là vá» thế giá»›iâ€[15], được phản ánh trong “giá»ng nói sống Ä‘á»™ng của má»™t con ngÆ°á»i nhất quán†(xem: TlÄ‘d, tr. 14, 24, 106, 110).
Thứ hai, tất cả các giá»ng nói – Ä‘iểm nhìn Ä‘á»u thuá»™c những “ngữ cảnh†xã há»™i, hoặc các “nhãn quan giá trịâ€Â khác nhau vá» chất. Má»™t mặt, tất cả các nhãn quan giá trị ấy Ä‘á»u không có bất kì má»™t nguồn gốc chung nà o (do thuá»™c vá» những hệ tÃnh khác nhau, chúng hoà n toà n “xa lạ†vá»›i nhau)[16], mặt khác, ngay từ đầu, chúng đã có “khuynh hÆ°á»›ng khác nhauâ€, nên giữa chúng không có má»™t mục Ä‘Ãch chung nà o cả: “chúng hoà n toà n Ä‘á»™c láºpâ€, “xung Ä‘á»™t vá»›i nhau†và , Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên, ‘không tÆ°Æ¡ng hợp vá»›i nhau†– chúng “không đồng nhất†và hoà n toà n “không hoà hợpâ€. Theo M.M. Bakhtin, phức Ä‘iệu không Ä‘Æ¡n giản là  “tÃnh Ä‘a bá»™i của những giá»ng nói và ý thức Ä‘á»™c láºp, không hoà hợpâ€, mà là “tÃnh Ä‘a bá»™i của những trung tâm – ý thức không thể quy vá» má»™t mẫu số tÆ° tưởng hệ†(tr. 10, 23).
Thiếu “mẫu số chungâ€, tức là thiếu má»™t trung tâm chung để những “trung tâm – ý thức†cá nhân và rá»i rạc hÆ°á»›ng vá»,- đó là đặc Ä‘iểm tối quan trá»ng thứ ba của thế giá»›i phức Ä‘iệu của Bakhtin. Ở đây, những quan Ä‘iểm khác nhau không nằm trong quá trình cùng tìm kiếm chân lÃ, chúng không có nhu cầu “đá»i Ä‘á»i cùng – hân hoan, cùng – chiêm nghiệm, cùng – đồng thuáºn và chúng cÅ©ng chẳng bị già y vò bởi “hoà âm của những giá»ng nói không hoà hợp†(tr. 280, 39).
Ngược lại, các “quan hệ định hÆ°á»›ng qua lại má»™t cách căng thẳng†mà những “cÆ¡ chế ngữ nghÄ©a khác nhau†tham gia và o đó tuyệt nhiên không phải là “phức Ä‘iệu của những giá»ng nói dung hoà vá»›i nhauâ€, mà là “phức Ä‘iệu của những giá»ng nói tranh đấu và phân rẽ tá»± bên trong†(tr. 278). “Xung Ä‘á»™t†và “đấu tranh†– đó là những gì “thắt buá»™c†và  “nối kết†các “cÆ¡ chế ngữ nghÄ©aâ€, dẫn tá»›i sá»± “thống nhất của cái xung khắcâ€, không cho phép thế giá»›i phức Ä‘iệu phân rã.
M.M. Bakhtin phân biệt hai dạng đấu tranh ngôn từ – tư tưởng hệ diễn ra giữa “ngữ cảnh xã hội†và “nhãn quan giá trị: năng động và  tĩnh tại.
Nếu trong công trình Chủ nghÄ©a Marx và triết há»c ngôn ngữ, cái được Ä‘Æ°a lên bình diện thứ nhất là “thá»±c tiá»…n giao tiếp xã há»™i sinh Ä‘á»™ngâ€, nÆ¡i má»—i lá»i của ngÆ°á»i nói tá»± nó chỉ có “sá»± đồng nhất vá»›i bản thân và tÃnh ổn định nhất thá»iâ€, lúc nà o cÅ©ng vấp phải “lá»i đối láºpâ€, vì thế nó bị cuốn và o dòng “tÆ°Æ¡ng tác ngôn từ†bất táºn bị chia vụn bởi “những mâu thuẫn sinh Ä‘á»™ngâ€, dòng tÆ°Æ¡ng tác ngôn từ nà y kéo dà i giống nhÆ° má»™t “quá trình hình thà nh liên tụcâ€, không có hồi kết, không có sá»± hoà giải, hay sá»± yên lòng[17], thì trong cuốn sách vá» Dostoevski, trá»ng tâm lại được dồn và o “đối láºp†tÄ©nh tại ở “các cÆ¡ chế ngữ nghÄ©a†của lá»i nói Ä‘a dạng, những cÆ¡ chế mà vá» cÆ¡ bản, không má»™t cÆ¡ chế nà o trong số đó có khả năng thay đổi hoặc là m phong phú thêm dẫu chỉ là cho “nhãn quan giá trị†của ngÆ°á»i khác, nhỠđó là m biến dạng chuá»—i ngữ nghÄ©a liên tục của thế giá»›i phức Ä‘iệu. Vì trong thế giá»›i ấy, “chất liệu ngữ nghÄ©a bao giá» cÅ©ng được cung cấp tất thảy, tức thá»i cho ý thức nhân váºt, hÆ¡n nữa, nó “được cung cấp dÆ°á»›i dạng các thiết chế ngữ nghÄ©a nhân bản, dÆ°á»›i dạng những giá»ng nói, và má»i sá»± chỉ táºp trung và o sá»± lá»±a chá»n giữa chúng vá»›i nhauâ€, sau nữa, vì “cuá»™c đấu tranh tÆ° tưởng hệ trong ná»™i tâm mà nhân váºt tiến hà nh là cuá»™c đấu tranh để lá»±a chá»n những khả năng ngữ nghÄ©a hiện hữu mà số lượng của chúng vẫn giữ nguyên, gần nhÆ° không thay đổiâ€, cho nên ở đây “không có sá»± hình thà nh tÆ° tưởng†(tr. 266)[18], không có “sá»± hình thà nh mang tÃnh biện chứng má»™t tinh thần thống nhất, nói chung, không có sá»± hình thà nh, không có sá»± lá»›n lên†(tr. 33), mà chỉ có sá»± cá»™ng tồn không gian[19] của “những mâu thuẫn†và “những đối láºp†mà vá» nguyên tắc, không thể “xoá bá»â€ trong má»™t hợp Ä‘á» biện chứng, cÅ©ng không thể “thoả hiệpâ€, không thể “giải quyếtâ€, kết quả là , “phức Ä‘iệu†hoá ra hoà n toà n không Ä‘Æ¡n giản là “đa thanhâ€, mà là sá»± “đa thanhâ€, “sá»± Ä‘a bá»™i của những ý thức không thể dung hoà †dẫn tá»›i “cuá»™c tranh luáºn bất táºn và vô vá»ng†(tr. 34, 39).
Ở những nét cÆ¡ bản, quan Ä‘iểm đối thoại – phức Ä‘iệu của Bakhtin là nhÆ° váºy. Là thuyết liên văn bản của J, Kristeva xuất phát từ đó, và ở đây, chà Ãt là có 3 Ä‘iểm, bà đã “bóp méo†quan Ä‘iểm của M.M. Bakhtin.
Thứ nhất, Kristeva đã là m thay đổi hoà n toà n – theo tinh thần phân tâm há»c Freud – khái niệm “ngÆ°á»i khác†của Bakhtin. Bà giải thÃch: “Tôi có cảm tưởng, rằng thoạt đầu, “ngÆ°á»i khác†của Bakhtin cÅ©ng chÃnh là “ngÆ°á»i khác†của ý thức theo triết há»c Hegel, chứ không phải là “ngÆ°á»i khác†lưỡng phân của phân tâm há»c. Vá» phÃa mình, chÃnh tôi muốn nghe thấy Ä‘iá»u đó nhÆ° má»™t chiá»u kÃch mở ra má»™t hiện thá»±c khác bên trong hiện thá»±c của ý thức, chứ không phải nhÆ° má»™t “ngÆ°á»i khác†“giữa các cá thểâ€. Tức là tôi muốn xoay chuyển “Bakhtin của chủ nghÄ©a Hegel†để biến ông thà nh “Bakhtin của chủ nghÄ©a Freudâ€â€[20].
Quả thá»±c, chÃnh ý thức (chứ không phải cái vô thức[21]) luôn nằm ở trung tâm suy ngẫm của Bakhtin, ngÆ°á»i xuất phát từ quan niệm vá» sá»± thống nhất giữa ý thức và sá»± tá»± nháºn thức của chủ thể tá»± do và mang trách nhiệm đạo đức giống nhÆ° là đại diện của má»™t “quan Ä‘iểm nhất quán†và “giá»ng nói không thể chia cắt của tÆ° tưởngâ€, trong khi đó, Kristeva lại đặc biệt hứng thú vá»›i những tÆ° tưởng của chủ nghÄ©a Marx-Freud luáºn, vá»›i bà điá»u tối quan trá»ng là phải đặt vấn Ä‘á» hoà i nghi trÆ°á»›c tÃnh hợp pháp của những khái niệm “duy tâmâ€, kiểu nhÆ° “ý thứcâ€, hoặc, nhất là , “tâm hồnâ€. Bà táºp trung chú ý và o các tiến trình vô thức Ä‘iá»u khiển thế giá»›i ngôn từ – tÆ° tưởng hệ. Vá»›i Kristeva, “cái khác†có chức năng khám phá má»™t “sà n diá»…n khácâ€, má»™t “kiểu khác của lôgic†– khám phá cái vô thứcâ€[22], chứ không phải là cá nhân khác.
Thứ hai, từ đây, sá»± xuất hiện của bản thân tÆ° tưởng liên văn bản và tÃnh liên văn bản là điá»u dá»… hiểu. Nếu vá»›i Bakhtin, đối thoại phức Ä‘iệu bao giá» cÅ©ng diá»…n ra Ä‘Ãch thị ở giữa những chủ thể tá»± chủ, những chủ thể có “hạt nhân†cá nhân không thể vắt kiệt, không thể phân rã, thì vá»›i Kristeva, giữa các cấp Ä‘á»™ lá»i nói – tÆ° tưởng hệ (các văn bản, các diá»…n ngôn) đặt bên ngoà i cá nhân, phi cá nhân – trên cá nhân và tiá»n cá nhân –, những cấp Ä‘á»™ chỉ “gặp gỡâ€, “bện kết†vá»›i nhau trong những cá nhân riêng lẻ, mà đến lượt mình, chúng té ra chẳng phải là gì khác ngoà i những văn bản di Ä‘á»™ng nằm trong quá trình “trao đổi lẫn nhauâ€, “phân bổ qua lạiâ€: “trục hoà nh (chủ thể – ngÆ°á»i nháºn) và trục tung ( văn bản – ngữ cảnh) cuối cùng trùng khá»›p vá»›i nhau khi tìm thấy Ä‘iá»u cÆ¡ bản: má»—i lá»i (văn bản) Ä‘á»u là sá»± giao cắt của hai lá»i (hai văn bản), nÆ¡i còn có thể Ä‘á»c thêm Ãt nhất má»™t lá»i nữa (văn bản)â€[23]. Nếu đối thoại phức Ä‘iệu của Bakhtin là tÃnh “liên chủ thểâ€[24] theo ý nghÄ©a chÃnh xác của từ ấy, thì lôgic vá» tÃnh liên văn bản của Kristeva từ trong bản chất của nó lại cần tá»›i “cái chết của chủ thểâ€, nếu cá nhân vá»›i tÆ° cách là “chủ thể của lối viết†tá»± tan rã do đánh mất “hạt nhân†quen thuá»™c và , cùng vá»›i nó, má»i sá»± tá»± trị. Ta hiểu vì sao, tÃnh liên văn bản của Kristeva không bổ sung, mà có nhiệm vụ lấn át, thay thế tÃnh liên chủ thể: “Má»i văn bản Ä‘á»u được tổ chức nhÆ° má»™t bức khảm bằng những trÃch dẫn, má»i văn bản Ä‘á»u là sá»± hấp thụ và biến đổi má»™t văn bản khác nà o đó. Bởi thế, khái niệm tÃnh liên văn bản đã thế chá»— cho khái niệm tÃnh liên chủ thể, và hoá ra, ngôn ngữ thÆ¡ là ngôn ngữ bị Ä‘á»c theo kiểu nÆ°á»›c đôi Ãt nhất[25].
Bởi váºy, ranh giá»›i phân biệt đối thoại liên cá nhân của Bakhtin và đối thoại liên văn bản của Kristeva là ranh giá»›i giữa những nguyên tắc của “nhân cách luáºn†(personnalisme), nguồn cảm hứng của tác giả Những vấn Ä‘á» thi pháp Dostoevski, và những tÆ° tưởng của chủ nghÄ©a Marx – Freud luáºn được Kristeva lấy là m ná»n móng cho những công trình nhÆ°Â Bakhtin, ngôn từ, đối thoại và tiểu thuyết, Má»™t ná»n thi pháp há»c sụp đổ…
Thứ ba, cuối cùng, cảm hứng nổi loạn thấm đẫm chÆ°Æ¡ng IV (“Những đặc Ä‘iểm thể loại và kết cấu – truyện kể trong những tác phẩm của Dostoevskiâ€) cuốn sách của M.M. Bakhtin bị Kristeva trá»™n lẫn má»™t cách cố ý vá»›i phÆ°Æ¡ng diện tÆ° tưởng là m ná»n móng cho chuyên luáºn vỠ“văn hoá carnaval†của ông .
NhÆ° được mô tả trong chÆ°Æ¡ng IV của cuốn sách, bằng cách thể hiện “tÃnh tất yếu cùng vá»›i tÃnh sáng tạo của sự thay đổi – là m má»›i, thể hiện tÃnh vui nhá»™n tÆ°Æ¡ng đối của má»i chế Ä‘á»™ và tráºt tá»±, má»i quyá»n lá»±c và vị thế (đẳng cấp), carnaval xoá bá» triệt để má»i “luáºt lệ, kị huý và chế tà iâ€, nhÆ°ng xoá bá» chủ yếu là để giải phóng ý thức con ngÆ°á»i – giải phóng nó thoát khá»i quyá»n lá»±c của truyá»n thống và quyá»n uy, không cho phép tÆ° tưởng dừng lại và đông cứng trong sá»± nghiêm túc Ä‘Æ¡n Ä‘iệu, trong “tÃnh xác định và đơn nghÄ©a bỉ ổiâ€, “không cho phép tuyệt đối hoá bất kì má»™t Ä‘iểm nhìn nà o, má»™t cá»±c nà o của Ä‘á»i sống và bằng cách ấy nó tìm thấy bản chất hai mặt và không hoà n kết của con ngÆ°á»i và tÆ° tưởng con ngÆ°á»i†(tr. 140, 138, 149, 186, 188).
Vì thế, tiếng cÆ°á»i “lưỡng diện†trong chÆ°Æ¡ng IV cuốn Những vấn Ä‘á» thi pháp Dostoevski có “ý nghÄ©a thanh tẩyâ€, nó nhắm tá»›i sá»± tháo bá» gông xiá»ng cho trà tuệ con ngÆ°á»i, và ở đây, Bakhtin cần “carnaval hoá đối thoại†là để chống lại chủ nghÄ©a Ä‘á»™c thoại có tham vá»ng “chiếm lÄ©nh chân là hoà n bịâ€, để đối láºp chủ nghÄ©a Ä‘á»™c thoại vá»›i “phÆ°Æ¡ng pháp khám phá chân là bằng đối thoại của Socratesâ€, thứ chân là “không sinh ra và không cÆ° trú trong đầu của con ngÆ°á»i riêng lẻ, mà sinh ra giữa những con ngÆ°á»i cùng nhau tìm kiếm chân là trong quá trình giao tiếp đối thoại của há»â€ (tr. 124). Ngược lại, carnaval hoá liên văn bản mà Kristeva khởi xÆ°á»›ng lại chủ yếu nhắm và o mục Ä‘Ãch giải thoát khá»i chân lÃ.
Khi không biết tá»›i cả thá»±c thể, cả nhân quả, lẫn sá»± đồng nhất, không nhìn thấy bất kì má»™t cấp Ä‘á»™ lôgic hay giá trị nà o, khi tầm thÆ°á»ng hoá tất cả cái cao cả và linh thiêng, kiến tạo trên nguyên tắc bất tuân triệt để, cá»± tuyệt thanh lá»c và huá»· diệt Ä‘á»i sống cá nhân để niá»m hân hoan táºp thể được giải thoát, theo Kristeva, nhân tố carnaval-minippeé (“cách mạngâ€, ‘hÆ° vô†và “khốc hạiâ€) chỉ là “lá»… há»™i của sá»± nghiệt ngãâ€, là ““niá»m vui vÄ©nh hằng của sá»± hình thà nh†đang tan biến trong hà nh vi ở ngay khoảnh khắc nà yâ€[26].
Má»™t trong những luáºn Ä‘iểm then chốt của M.M. Bakhtin là thế nà y: “Chẳng còn bất kì má»™t sá»± rốt ráo nà o trên thế giá»›i chÆ°a há» xẩy ra, lá»i cuối cùng của thế giá»›i và vá» thế giá»›i vẫn chÆ°a được nói ra, thế giá»›i đã được khai mở và được giải phóng, nhÆ°ng tất cả vẫn còn ở phÃa trÆ°á»›c và đá»i Ä‘á»i ở phÃa trÆ°á»›c†(tr. 187).  Má»™t cái nhìn thế giá»›i nhÆ° thế chỉ có thể có khi lôi cuốn được tất cả những “điểm nhìn†có thể có, má»i “nhãn quan giá trị†và “tÆ° tưởng hệ†– cùng vá»›i sá»± hạn hẹp tất yếu, vá»›i định kiến và niá»m say mê trÆ°á»›c cái hiển nhiên – và o má»™t dòng chảy vô tiá»n khoáng háºu của sự hình thà nh lịch sá», nÆ¡i những hệ tÆ° tưởng ấy phải tham gia và o má»™t cuá»™c “tranh đấu†đá»i Ä‘á»i.
Nếu vá»›i M.M. Bakhtin, hiện thân của cuá»™c “tranh luáºn triá»n miên và vô vá»ng†chÃnh là tiểu thuyết phức Ä‘iệu, nÆ¡i tác giả không chỉ hà nh Ä‘á»™ng nhÆ° “ngÆ°á»i tổ chứcâ€, mà chủ yếu còn xuất hiện nhÆ° ngÆ°á»i “tham gia†đối thoại bình đẳng, ngÆ°á»i không chừa lại phÃa sau cả “sá»± thừa dÆ° ngữ nghÄ©a thiết yếuâ€, lẫn lá»i phán quyết cuối cùng có khả năng đặt dấu chấm hết (tr. 85 – 86), thì vá»›i Kristeva, hình ảnh và kiểu mẫu của tiểu thuyết liên văn bản là tác phẩm mà ở đó tác giả cố ý đóng vai trò đặc biệt của ngÆ°á»i viết kịch bản có nhiệm vụ tổ chức mối xung Ä‘á»™t giữa vô số các hệ tÆ° tưởng (“các Ä‘iểm nhìnâ€, “các giá»ng nóiâ€, “các văn bảnâ€) mâu thuẫn vá»›i nhau, không thể phân chia thà nh cấp Ä‘á»™, nhÆ°ng bản thân anh ta không tham gia và o xung Ä‘á»™t ấy, bởi vì anh ta đứng ngoà i má»i hệ tÆ° tưởng, vô luáºn đó là tÆ° tưởng nhÆ° thế nà o. NgÆ°á»i viết kịch bản chỉ là ngÆ°á»i cáo giác các hệ tÆ° tưởng ấy theo kiểu carnaval: “Văn bản (phức Ä‘iệu) không có hệ tÆ° tưởng riêng, vì nó không có chủ thể (tÆ° tưởng hệ). Äó là má»™t kiến tạođặc biệt – là khu vá»±c mà các hệ tÆ° tưởng khác nhau xông ra để vắt kiệt sức nhau trong má»™t cuá»™c đối đầuâ€[27].
Dù có những Ä‘iểm khác nhau nhÆ° đã chỉ ra ở trên, rõ rà ng, cả tổ hợp tÆ° tưởng trong Những vấn Ä‘á» thi pháp Dostoevski (thá»±c chất là tác phẩm của M.M. Bakhtin nói chung), lẫn tÆ° tưởng hệ ở những công trình của Kristeva, nhÆ°Â Bakhtin, ngôn từ, đối thoại và tiểu thuyết, Má»™t ná»n thi pháp há»c sụp đổ, đã vượt ra ngoà i phạm vi của song Ä‘á» ná»n tảng – ra ngoà i xung Ä‘á»™t giữa nguyên tắc bản thể luáºn vá» sự thống nhất của tồn tại và ý thức, ở phÃa nà y, và nhu cầu vá» tÃnh đa trị thá»±c thể luáºn, ở phÃa kia.
Bakhtin viết rằng, thá»±c ra, nếu xuất phát từ yêu cầu “nhất nguyên luáºn của tồn tại†và , ứng vá»›i nó, nguyên tắc “độc thoại của ý thứcâ€, vá»›i tÃnh thiết yếu là sá»± thống nhất giữa má»™t ý thức, má»™ttinh thần, má»™t “trung tâm – đại diện†(tá»±a nhÆ° “ý thức nói chung†của Kant, “cái tôi tuyệt đối†của Fichte, hay “tinh thần tuyệt đối†của Hegel),- trung tâm có thể bao chứa được toà n bá»™ tÃnh Ä‘a trị của ý thức trá»±c quan con ngÆ°á»i, thì những ý thức nhÆ° thế sẽ láºp tức biến thà nh hiện tượng phụ (épiphénomène). “TÃnh Ä‘a trị nhÆ° thế của các ý thức, từ quan Ä‘iểm “ý thức nói chungâ€, là ngẫu nhiên, có thể nói, là thái quá. Tất cả những gì quan trá»ng, những gì Ä‘Ãch đáng trong đó Ä‘á»u nháºp và o ngữ cảnh của má»™t “ý thức nói chung†và đã bị tÆ°á»›c bá» tÃnh cá nhân. Từ quan Ä‘iểm của chân lÃ, không có ý thức cá nhân. Má»i phán Ä‘oán Ä‘Ãch thá»±c Ä‘á»u không được định hình phÃa sau cá nhân, nó chỉ là m thoả mãn má»™t ngữ cảnh mang tÃnh hệ thống – Ä‘á»™c Ä‘iệu duy nhất nà o đó. Chỉ má»—i sai lầm là cá thể hoá. Tất cả những gì mang tÃnh chân là đá»u được chứa trong phạm vi của má»™t ý thức. Trong là tưởng, má»™t ý thức, má»™t tiếng nói nhÆ° nhau hoà n toà n đủ để là m đầy nháºn thức; không cần và không có là do để cần phải có Ä‘a nguyên ý thức†(tr. 91 -92).
Ngược lại, nếu muốn duy trì và bảo vệ quyá»n tá»± trị và “tÃnh không hoà n kết tự do†(tr. 97) của các ý thức cá nhân, duy trì và bảo vệ khả năng của chúng trong việc tham gia và o các quan hệ phức Ä‘iệu, thì chỉ có thể là m Ä‘iá»u đó bằng má»™t con Ä‘Æ°á»ng – con Ä‘Æ°á»ng thủ tiêu ý thức thứ ba, ý thức bao chứa nguyên tắc Ä‘á»™c thoại†(tr. 24) – ý thức – trung tâm, và điá»u đó đã xẩy ra trong cuốn sách vá» Dostoevski.
TỪ TRIẾT HỌC THá»NG NHẤT ÄẾN TRIẾT HỌC ÄA BỘI
Rõ rà ng, song Ä‘á» của Bakhtin chẳng phải gì khác, mà chÃnh là phiên bản của cặp đối láºp triết há»c cÆ¡ bản giữa má»™t (duy nhất) và  nhiá»u, vốn có nguồn gốc từ thá»i tiá»n Soctates (“hệ Parménideâ€/“hệ Héracliteâ€). Nói theo ngôn ngữ hiện đại, cặp đối láºp nà y được biết tá»›i nhÆ° là cuá»™c tranh luáºn giữa “siêu hình há»c vá» sá»± thống nhất†(“siêu hình há»c vá» sá»± hiện tồnâ€), ở phÃa nà y, và “siêu hình há»c Ä‘a bá»™i†(“siêu hình há»c vá» sá»± khác biệtâ€), ở phÃa kia.
Triết há»c thống nhất xuất phát từ sá»± thừa nháºn có má»™t chủ thể Siêu việt khởi nguyên nà o đó vá» mặt bản thể (Trung tâm, Tuyệt đối, Nguyên là (khởi nguyên), Nguyên tắc (khởi nguyên), Chân lÃ, Äạo, Thần ngôn, hay theo thuáºt ngữ của J. Derrida, “cái biểu đạt Siêu việtâ€). Trung tâm Siêu việt nà y là ná»n móng khởi thuá»· của thế giá»›i, nó Ä‘Æ¡n giản tuyệt đối, đồng thá»i tuyệt đối bao trùm tất thảy. Tá»± bản thân không do cái Ä‘a bá»™i tạo ra, trung tâm ấy là  nguồn cá»™i sinh thà nh của cái Ä‘a bá»™i (chẳng hạn, khi đã thừa nháºn tÆ° tưởng quảng tÃnh là “nguyên tắc khởi thuỷ†của Ä‘Æ°á»ng hình há»c nhÆ° cái chỉnh thể, thì phải đồng ý tiếp, rằng Ä‘Æ°á»ng là cái có trÆ°á»›c, cái khởi thuá»· so vá»›i các Ä‘iểm mà nó chạy qua: Ä‘Æ°á»ng hiện ra không phải nhÆ° sản phẩm cá»™ng gá»™p của các Ä‘iểm ấy, mà là cÆ¡ sở tạo nên tÃnh Ä‘a bá»™i vô hạn của chúng[28]). “Mở đầu hoặc kết thúc của má»i hiện tượng hoặc ná»™i dung riêng lẻ không thuá»™c vá» bản thân nó, mà nằm ở chá»— khác – ở chung cục, ở toà n cục nhÆ° vốn dÄ©â€[29] . Nói cách khác, không phải các yếu tố tạo ra chỉnh thể, mà chỉnh thể tạo ra các yếu tố của nó; Ä‘iá»u đó có nghÄ©a là : “chỉnh thể†bao giá» cÅ©ng chứa Ä‘á»±ng trong mình má»™t cách hiển nhiên – dÆ°á»›i dạng “gói lại†– toà n bá»™ sá»± phong phú của cái cụ thể và đơn nhất, nó chỉ khai triển những gì vốn có trong đó. Các hiện tượng cụ thể của thế giá»›i chỉ là những “hình ảnh†phái sinh đặc biệt của Trung tâm nhÆ° những sản phẩm trá»±c quan tá»± biểu lá»™ cần phải quy vá» cái Căn nguyên khởi thuá»· của nó.
Nếu Platon sáng tạo ra dị bản “tÄ©nh tại†của siêu hình há»c hiện tồn, nÆ¡i Tồn tại duy nhất trong bản thân nó là thế giá»›i trú ngụ, bất Ä‘á»™ng và bất đổi, thì Hegel lại sáng tạo ra mô hình “năng Ä‘á»™ngâ€, trong mô hình nà y, sá»± tá»± phát triển của tinh thần tuyệt đối được diá»…n ra dÆ°á»›i sá»± há»— trợ của “phủ định†biện chứng, sá»± phủ định biến má»i hiện tượng thà nh má»™t giai Ä‘oạn phụ thuá»™c và o tiến trình hợp là của thế giá»›i, mà điểm khởi đầu và kết thúc của nó bao giá» cÅ©ng có trÆ°á»›c; nó không thể tách ra khá»i cái “vòng trònâ€, nÆ¡i má»i “mâu thuẫn†đá»u bị cầm tù bởi sá»± viên mãn tồn tại và tá»± tồn tại của cái Tổng thể. Sá»± “phủ định†của Hegel không chỉ loại bá» má»i thứ đối đầu phân cá»±c không thể tránh khá»i, mà còn hách dịch yêu cầu khắc phục chúng – “huá»· bá»â€ (Aufhebung) chúng trong chuá»—i các tổng hoà biện chứng có sứ mệnh dẫn tá»›i trạng thái “chân lÆ(trạng thái Æ°á»›c muốn và thiết yếu, cÅ©ng có thể là trạng thái đạt được trong hiện thá»±c) của bản thân thế giá»›i (Weltzustand), trạng thái để cuối cùng được so sánh vá»›i à niệm riêng (tiếng Äức: Begriff, tiếng Pháp: Concept), trong đó, “chỉnh thểâ€, sá»± “hoà n kết†và “tuyệt đối†gắn kết vá»›i nhau.
Dù có nhiá»u Ä‘iểm rất khác nhau giữa chủ nghÄ©a duy tâm của Platon, Plotin và Hegel, trong cả hai trÆ°á»ng hợp, định chế nhất nguyên nằm ở chá»—: là m thế nà o để xuyên qua sá»± Ä‘a dạng trá»±c quan và sá»± há»—n Ä‘á»™n nhỡn tiá»n của thế giá»›i hiện hữu có thể nhìn thấy sá»± đồng nhất khởi thuá»· của Căn nguyên, sau cái riêng, nhìn thấy cái chung, sau cái không thể Ä‘oán định, nhìn thấy sá»± thiết yếu, sau sá»± váºn Ä‘á»™ng, nhìn thấy sá»± tÄ©nh tại.
Chủ nghÄ©a nhất nguyên có sức mạnh và sá»± nhất quán của “triết há»c thống nhấtâ€. NhÆ°ng nhược Ä‘iểm của nó là không có khả năng luáºn giải từ góc Ä‘á»™ bản thể luáºn cả vá» cái cái Ä‘Æ¡n nhất của các hiện tượng thuá»™c thế giá»›i trá»±c quan, lẫn tÃnh Ä‘á»™c láºp của vô số trung tâm tồn tại. Thứ triết há»c ấy thá»±c chất là  chủ nghÄ©a tiên tạo, độc Ä‘iệu và  phi nhân cách.
Chủ nghÄ©a tiên tạo cho rằng, cái Tuyệt đối và “chỉnh thể†do nó tạo nên bao giá» cÅ©ng hiển nhiên chứa Ä‘á»±ng trong bản thân – dÆ°á»›i dạng “thu lại†– toà n bá»™ sá»± Ä‘a dạng của cái cụ thể và cái Ä‘Æ¡n nhất, chỉ cần khai triển tất cả những gì chứa Ä‘á»±ng trong đó. Các hiện tượng cụ thể của thế giá»›i chẳng qua chỉ là là những “dạng†phái sinh của Trung tâm vá»›i tÆ° cách là chủ thể Ä‘Ãch thá»±c duy nhất của sá»± tá»± giả định và tá»± phát lá»™; nhÆ° là sản phẩm trá»±c quan của sá»± tá»± phát lá»™ ấy, những sản phẩm nà y cần được quy vá» Nguồn cá»™i của mình, vỠ“gốc rá»…â€, vỠ“cÆ¡ sở của các cÆ¡ sởâ€, nÆ¡i hợp nhất tồn tại. Äược hiểu trong tÃnh tá»± túc, tá»± mãn của nó, chẳng cần ai, chẳng cần cái gì, không đáp lại, không Ä‘oán định lá»i nói của ai, hoà n toà n táºp trung và o bản thân mình, Trung tâm tuyệt đối trở thà nh hiện thân của nguyên tắc Ä‘á»™c thoại thuần tuý, loại Ä‘á»™c thoại dẫn tá»›i tinh thần khách quan phi nhân cách, lấy hệ thống của các quá trình và chức năng siêu cá nhân thay thế cho các cá thể cụ thể.
Từ đó, có thể rút ra, sá»± tá»± trị của cái Ä‘Æ¡n nhất và cái riêng lẻ, – thá»±c chất chỉ là sản phẩm tan rã và suy thoái của cái Tuyệt đối,- cần nháºn ra toà n bá»™ tÃnh ảo tưởng của nó. Bản thân sá»± Ä‘a dạng của thế giá»›i chỉ là kết quả giảm thiểu của Căn nguyên, còn những hiện tượng cụ thể, vốn được rút ra từ những tế bà o ngẫu nhiên hiện tồn và cần trả vá» cho ngữ cảnh bản thể luáºn khởi nguyên – cái Ä‘Æ¡n nhất và cái Ä‘Ãch thá»±c duy nhất – đã mất Ä‘i tÃnh hợp pháp tá»± nó. Kết quả là , bản thân sá»± tồn tại của cái Nhiá»u, tức là vô số các trung tâm cá nhân, hoá thà nh má»™t thứ hình thức trong suốt của khởi nguyên siêu cá nhân, thà nh “sá»± lệch lạc†hiện tồn, má»™t “tồn tại giảâ€, còn “mâu thuẫn†theo kiểu Hegel thá»±c ra là mâu thuẫn giả (vì đó là mâu thuẫn của “cái khác của mìnhâ€, tức là má»™t tồn tại khác của chÃnh bản chất ấy), “phủ định†là giả phủ định, “tá»± váºn Ä‘á»™ng biện chứng của khái niêm†là váºn Ä‘á»™ng giả, còn đối thoại là độc thoại tuyệt đối[30].
Nói cách khác, nếu Má»™t nuốt chá»ng Nhiá»u, nếu cái cá nhân “chết chìm trong cái toà n thể thống nhất†(N.A. Berdjaev), thì Ä‘iá»u đó có nghÄ©a là sá»± thống nhất của tồn tại, sá»± thống nhất của ý thức và sá»± thống nhất của giống ngÆ°á»i sẽ được mua đứt bằng cái giá của sá»± khÆ°á»›c từ má»i thứ chủ nghÄ©a Ä‘a nguyên. Äó chÃnh là lá»— hổng phÆ°Æ¡ng pháp luáºn trong “triết há»c thống nhất†mà các vị đại diện cho quan Ä‘iểm “triết há»c Ä‘a bá»™i†hiện đại – cánh háºu cấu trúc luáºn Pháp, nhắm tá»›i.
Tuy có sá»± khác biệt giữa Giải cấu trúc của J. Derrida, phép Lặp của G. Duleuze, thuyết Bất hoà của J. Lyotard, Khảo cổ há»c của M. Foucault, vẫn có má»™t ý đồ nối kết há» lại vá»›i nhau, ấy là xoá bá» cái Tuyệt đối, giải phóng cái Ä‘a bá»™i ra khá»i quyá»n lá»±c của nó, phóng thÃch các ý nghÄ©a của những lá»i nói khác nhau và cho phép sá»± váºt nà o cÅ©ng có thể khẳng định tÃnh Ä‘Æ¡n nhất thá»±c sá»± của mình.
Nếu phép biện chứng của Hegel muốn xoá bá» mâu thuẫn giữa chÃnh Ä‘á» và phản Ä‘á» bằng cách Ä‘Æ°a chúng và o má»™t quá trình Ä‘Æ¡n nhất đảm bảo tạo ra thông Æ°á»›c cho tất cả các cấp Ä‘á»™ tham gia trong đó, thì triết há»c Ä‘a bá»™i lại có ý đồ chặt đứt, là m phân rã quá trình ấy và , bằng cách chỉ ra tÃnh dị chủng vá» nguyên tắc của cái “đồng†và cái “khácâ€, sẽ bác bá» bản thân tÆ° tưởng vá» sá»± tổng hợp và đối láºp má»i thứ hệ thống hoá vá»›i “váºn Ä‘á»™ng phi biện chứng†– váºn Ä‘á»™ng của những “ham muốn†phiêu bạt há»—n Ä‘á»™n, váºn Ä‘á»™ng được phát hiện qua liệu pháp “giải cấu trúcâ€.
Có thể nói, công cụ nổi tiếng nhất của giải cấu trúc là cuá»™c giải phẫu sá»± “trì biệt†(différance) bất táºn, đầy năng Ä‘á»™ng do J. Derrida Ä‘á» xÆ°á»›ng để đối láºp vá»›i phạm trù tÄ©nh tại yêu thÃch của cánh cấu trúc luáºn: “khác biệt†(différence).
Sá» dụng hai nét nghÄ©a của Ä‘á»™ng từ différer (1. “Phân biệtâ€, “tách biệtâ€, “không đồng nhất†và 2. “Triển hạnâ€, “trì hoãnâ€, “dá»ng dangâ€), Derrida đã trá»™n lẫn chúng vá»›i nhau thà nh khái niệm: “trì biệtâ€, ở đây, tÆ° tưởng vá» sá»± khác biệt nằm trong ý niệm vá» khoảng cách không gian và sá»± đứt gẫy thá»i gian: “différance†nhắm tá»›i sá»± váºn Ä‘á»™ng (tÃch cá»±c hoặc thụ Ä‘á»™ng) nằm ở sá»± “kéo dà i, thông qua sá»± trì hoãn, đổi địa chỉ, gia hạn, chuyển phát, vòng vèo, kéo dà i, để dà nhâ€[31]. Bởi váºy, cả thá»i gian hoá không gian, lẫn không gian hoá thá»i gian được thá»±c hiện đồng thá»i trong thuáºt ngữ “différanceâ€
Theo Derrida, “trì biệt†không Ä‘Æ¡n giản là điá»u kiện tồn tại đầy năng Ä‘á»™ng của tất cả những “khác biệt†hiện hữu nà o đó, cái Ä‘iá»u kiện chế định bản thân thá»±c tế xuất hiện của chúng; và – đây má»›i thá»±c là điá»u chÃnh yếu – nó còn là công cụ đặc biệt có nhiệm vụ là m lay chuyển và phân rã má»i loại ý nghÄ©a rắn chắc, má»i căn nguyên ổn định, bởi vì “différance chẳng há» có bất kì sá»± thống nhất ban đầu và toà n vẹn nà o diá»…n ra trÆ°á»›c đó của khả năng hiện hữuâ€[32].
Muốn biết “cá»— máy tác chiến†của giải cấu trúc luáºn đã váºn hà nh nhÆ° thế nà o, xin nhá»› lại cuá»™c tranh luáºn giữa Jacques Derrida vá»›i Saussure cùng cách giải thÃch của ông vá» kà hiệu.
Vá»›i Saussure và các môn đệ-cấu trúc luáºn của ông, nghÄ©a từ Ä‘iển của từ hiển nhiên là nhắm tá»›i tÃnh ổn định và đơn trị, bởi vì Ä‘Æ¡n vị từ vá»±ng nà o cÅ©ng gắn vá»›i má»™t số lượng lá»›n các đối láºp ngôn ngữ: số lượng đối sánh cảng lá»›n, thì sá»± tá»± đồng nhất ngữ nghÄ©a của kà hiệu cà ng cao: “Bên trong má»™t ngôn ngữ, các từ biểu hiện những khái niệm gần nhau bao giá» cÅ©ng hạn định lẫn nhau: các từ đồng nghÄ©a, và nhÆ°  “redouter†– “e sợâ€, “craindre†– “sợ hãiâ€, “cảm thấy sợâ€, chỉ có ý nghÄ©a quan trá»ng tuỳ và o mức Ä‘á»™ đối láºp lẫn nhau; nếu nhÆ° “redouter†không tồn tại, thì toà n bá»™ ná»™i dung của nó sẽ chuyển qua đối thủ cạnh tranh. . Cho nên, ý nghÄ©a của từ nà o cÅ©ng được xác định bằng tất cả những gì có liên hệ vá»›i nóâ€[33].
Không bác bá» bản thân luáºn Ä‘iểm vá» mối quan hệ tÆ°Æ¡ng há»— giữa các Ä‘Æ¡n vị ngôn ngữ, nhÆ°ng Derrida nghi ngá» quan Ä‘iển của Saussure, theo đó “ý nghÄ©a†(valeur) của những Ä‘Æ¡n vị nhÆ° váºy thÃch hợp vá»›i sá»± xác định theo kiểu Ä‘Æ¡n trị, mà theo Saussure, đúng là nó được đảm bảo vá»›i sá»± há»— trợ bởi mạng lÆ°á»›i của những sá»± khác biệt tạo nên trÆ°á»ng ngữ nghÄ©a của chúng.
Thá»±c ra, nói chung, từ không sống trong từ Ä‘iển, mà sống trong thá»±c tiá»…n giao tiếp lá»i nói, và đá»i sống sinh Ä‘á»™ng (phi từ Ä‘iển) ấy trÆ°á»›c hết nằm ở chá»—, từ được lặp lại vô táºn do khoảnh khắc nà o cÅ©ng được nháºp và o những ngữ cảnh Ä‘a tạp nhất.
Vấn Ä‘á» là ở chá»—, sá»± lặp lại nà y có thể được giải thÃch chà Ãt bằng hai cách trá»±c tiếp đối láºp vá»›i nhau.
Theo quan Ä‘iểm của những tÃn đồ theo truyá»n thống Saussure – cấu trúc luáºn Pháp (A. Martin, A.-J. Greimas) hoặc các vị đại diện của “là thuyết ngôn hà nh†(J.L. Austin, J.R. Searle), Ä‘iệp cú pháp hoặc Ä‘iệp ngữ nghÄ©a không là m suy giảm ý nghÄ©a từ vá»±ng của từ, mà trái lại, giúp tăng cÆ°á»ng mối liên hệ ngữ nghÄ©a của ngữ cảnh và bằng cách ấy, nó củng cố tÃnh Ä‘Æ¡n trị ngữ nghÄ©a của má»—i Ä‘Æ¡n vị từ vá»±ng, đó chÃnh là điá»u khiến hà nh vi giao tiếp nhÆ° vốn dÄ© trở thà nh cái có thể có.
Tranh luáºn vá»›i “chủ nghÄ©a khách quan trừu tượng†của ngôn ngữ há»c Saussure, M.M. Bakhtin phát triển tÆ° tưởng, theo đó, ngữ cảnh sá» dụng má»™t Ä‘Æ¡n vị ngôn ngữ nà o đó sẽ là m thay đổi triệt để, cho tá»›i cùng kiệt ngữ nghÄ©a của nó: “Ngữ nghÄ©a của lá»i nói hoà n toà n bị ngữ cảnh của nó quy định. Thá»±c chất, có bao nhiêu ngữ cảnh sá» dụng má»™t từ nà o đó, thì cÅ©ng có bấy nhiêu ý nghÄ©a của nó. NhÆ°ng đồng thá»i, lá»i nói bao giá» cÅ©ng mang tÃnh Ä‘Æ¡n nhất, nó, có thể nói, không tan rã thà nh các từ theo số lượng các ngữ cảnh sá» dụng nó. Dung hoà tÃnh Ä‘a nghÄ©a trên nguyên tắc của lá»i nói vá»›i sá»± thống nhất của nó nhÆ° thế nà o? – thì cÅ©ng có thể trình bà y vấn Ä‘á» cÆ¡ bản của ngữ nghÄ©a thô thiển và sÆ¡ đẳng nhÆ° váºy. Chủ nghÄ©a khách quan xá» sá»± thế nà o? Bình diện thống nhất của ngôn từ giống nhÆ° được rắn lại và rá»i ra từ tÃnh Ä‘a trị vá» nguyên tắc của các ý nghÄ©a của nó. TÃnh Ä‘a trị nà y được hiểu nhÆ° là những bồi âm ngẫu nhiên của má»™t ý nghÄ©a rắng chắc và ổn định duy nhất. Xu hÆ°á»›ng chú ý của ngôn ngữ há»c đối láºp trá»±c tiếp vá»›i xu hÆ°á»›ng hiểu biết sinh Ä‘á»™ng của ngÆ°á»i nói Ä‘ang tham gia và o má»™t dòng lá»i nói nà o đó. Khi đối chiếu ngữ cảnh của má»™t từ nà o đó, nhà ngữ văn-ngôn ngữ há»c tìm Ä‘iểm tá»±a ở bình diện đồng nhất trong sá» dụng, vì Ä‘iá»u quan trá»ng vá»›i anh ta là tóm lấy má»™t từ nà o đó từ ngữ cảnh nà y, hay ngữ cảnh khác được mang ra đối sánh và tạo cho nó tÃnh xác định bên ngoà i ngữ cảnh, tức là từ đó, sáng tạo ra má»™t từ kiểu trong từ Ä‘iểnâ€[34].
Phân biệt trên nguyên tắc “nghÄ©a†(“tất cả yếu tố phát ngôn được lặp lại và đồng nhất vá»›i bản thân trong toà n bá»™ sá»± lặp lại của nóâ€) và “chủ Ä‘á»â€ phát ngôn (má»™t hệ thống kà hiệu phức tạp, năng Ä‘á»™ng có tham vá»ng trở thà nh cái tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i thá»i Ä‘iểm nà o đó của sá»± hình thà nhâ€, “phản ứng của ý thức Ä‘ang hình thà nh trÆ°á»›c sá»± hình thà nh của tồn tạiâ€), M.M. Bakhtin nhấn mạnh: “TÃnh Ä‘a trị vá» nghÄ©a đó là dấu hiệu cấu trúc của ngôn từ. Vá» thứ ngôn từ biểu thị thất thảy , chúng tôi xin nói nhÆ° sau: thứ ngôn từ ấy thá»±c chất hầu nhÆ° không có nghÄ©a. Nó chẳng qua chỉ là chủ Ä‘á». NghÄ©a của nó không tách rá»i tình huống thá»±c hiện cụ thể của nó. Nét nghÄ©a đó má»—i lần má»™t khác, giống nhÆ° tình huống má»—i lần xuất hiện má»™t khác. Bởi váºy, ở đây, chủ Ä‘á» nuốt chá»ng, hoà tan nghÄ©a trong bản thân, không có nghÄ©a trở thà nh ổn định, hoặc đông kết lại dẫu chỉ má»™t chútâ€[35].
TÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° thế, Derrida cÅ©ng cho rằng, sá»± tá»± đồng nhất ngữ nghÄ©a của ngôn từ có thể sẽ phải trả giá cho việc tách nó ra khá»i ngữ cảnh lá»i nói Ä‘a dạng của xã há»™i, chẳng những thế, còn đánh tráo nó bằng ngữ cảnh thuần nhất theo kiểu của chủ nghÄ©a Hegel (sá»± “tá»± tồn tại của ngữ cảnh toà n trịâ€). Tuy nhiên, nếu vá»›i Bakhtin, ngÆ°á»i cho rằng, không cần phải huá»· bá» nghÄ©a của “từ trong từ Ä‘iểnâ€, mà  có thể sá» dụng nó nhÆ° má»™t “thiết bị kÄ© thuáºt†để thá»±c hiện các ý nghÄ©a cụ thể, Ä‘iá»u quan trá»ng là phải nhấn mạnh “mâu thuẫn†và “cuá»™c đấu tranh†của chúng trong “dòng chảy của sá»± hình thà nhâ€, thì Derrida nghiên cứu thứ ý nghÄ©a nhÆ° thế vá»›i tÆ° cách là trung tâm cần ná»›i lá»ng, Ä‘áºp vụn, phân tán: tÃnh ổn định ngữ nghÄ©a của ngôn từ là không thể có (vá»›i ý nghÄ©a nhÆ° thế, đó là ảo tưởng) trong chừng má»±c bất kì kà hiệu nà o cÅ©ng nhắm tá»›i sá»± Ä‘a bá»™i vô táºn của ngữ cảnh sá» dụng, bao gồm cả ngữ cảnh của quá khứ và tÆ°Æ¡ng lai, và vì thế, nó là m tiêu tán sá»± tá»± đồng nhất riêng biệt†sá»± tá»± đồng nhất ấy không bao giá» có “trong thá»±c tạiâ€, bá»i vì nó bị “phân rãâ€, bị trầm lắng trong quá trình của những quá trình trì biệt vô táºn: “má»—i yếu tố được xem là “hiện hữu†đá»u có quan hệ vá»›i má»™t yếu tố khác nà o đó so vá»›i chÃnh nó, do duy trì trong bản thân vết tÃch của yếu tố xẩy ra trÆ°á»›c đó và cho phép mà i sắc bản thân tạo ra vết tÃch quan hệ của mình vá»›i yếu tố tÆ°Æ¡ng lai[36].
Cho nên, bất kì sá»± váºt, khái niệm, ý nghÄ©a bất Ä‘á»™ng nà o Ä‘á»u bị thá» thách “độ bá»n vữngâ€, cho tá»›i khi chúng tá»± phân rã và tá»± huá»· diệt. Má»i hà nh vi biểu nghÄ©a bá»n vững, má»i kì vá»ng và o sá»± tồn tại của của lá»i nói “sau chótâ€, “cuối cùng†vá» thế giá»›i, má»i ý đồ sở đắc cái “đÃch thá»±c khởi nguyênâ€[37] của vÅ© trụ Ä‘á»u trở thà nh đối tượng hoà i nghi sâu sắc, mà mục Ä‘Ãch của sá»± hoà i nghi ấy là phá huá»· sá»± siêu việt, và do đó, phá huá»· cái bản thể luáºn nhÆ° vốn dÄ©: “Chúng tôi kì vá»ng sẽ tìm thấy má»™t Ä‘iểm xác định của vị thế đứng ngoà i trong quan hệ vá»›i thá»i đại lấy Thần ngôn là m trung tâm nói chungâ€[38].
Bởi váºy, ná»n tảng của triết há»c Ä‘a bá»™i là quan niệm vá» tÃnh nÆ°á»›c đôi không thể loại bỠở má»i khách thể của đối tượng hoặc khái niệm – tÃnh nÆ°á»›c đôi nà y vá» nguyên tắc không thể khắc phục trong hà nh vi “xoá bá»â€ theo kiểu chủ nghÄ©a Hegel. Giải cấu trúc luáºn đối láºp chủ nghÄ©a duy là của Hegel, “mÆ°u kế của là trÆvá»›i sá»± “ranh mãnh†và sá»± “khôn khéo†của các sá»± váºt luôn nhá» và o sá»± thông đồng Ä‘á»™c đáo của những cái biểu đạt tìm cách tuá»™t ra khá»i sá»± chiếm hữu của khái niệm: “Nó là gì đây, nếu đó là ý nghÄ©a của ý nghÄ©a (theo ý nghÄ©a chung của ý nghÄ©a, chứ không phải của hệ thống tÃn hiệu) – liệu nó có phải là quan hệ phá»ng lặp bất táºn? Hay đó là thông Ä‘iệp, là lá»i chú dẫn bất táºn của cái biểu đạt nà y chuyển tá»›i cái biểu đạt khác? Hay lá»±c của nó, đó là gì – liệu có phải là tÃnh Ä‘a nghÄ©a thuần tuý và bất táºn, sá»± Ä‘a nghÄ©a không để cho cái được biểu đạt được đứng yên, hay tạm nghỉ, luôn khêu gợi nó – trong khuôn khổ kiệm Æ°á»›c thuần tuý – sáng tạo ra những ý nghÄ©a ngà y cà ng má»›i mẻ, tức là lại phân biệt và  trì hoãn? Nếu không tÃnh cuốn “Sáchâ€Â chÆ°a sáng tác của Mallarmé, thì không ở đâu có sá»± tá»± đồng nhất của lá»i được viết raâ€[39].
Không phủ định ý niệm vá» Tuyệt đối, Trung tâm, hay Thần ngôn nhÆ° vốn dÄ©, Derrida chỉ nghi ngá» sá»± “hiện diện†tÃch cá»±c của chúng, thế tức là hoà i nghi khả năng nghiên cứu trá»±c tiếp, tiếp cáºn, chiếm lÄ©nh chúng “ở đây và bây giá»â€. Trung tâm không bị tiêu diệt, nhÆ°ng, tá»±a nhÆ° má»™t ảo ảnh, nó luôn luôn hoặc là ẩn và o chốn thâm sâu không thể nhìn thấu của quá khứ, hoặc trong viá»…n cảnh vô táºn của tÆ°Æ¡ng lai chẳng rõ hình hà i: không giây nà o hiện hình trá»±c tiếp, từng khoảnh khắc, nó chỉ lên nhÆ° là  vô số dấu tÃch của sá»± vắng mặt của mình.
Nếu Platon, khi trình bà y quan Ä‘iểm của má»™t số nhà tÆ° tưởng thá»i tiá»n Socrates, từng nói, rằng tồn tại đồng thá»i “vừa Ä‘a bá»™i vừa thống nhấtâ€, bởi vì nó được duy trì không chỉ bằng sá»± “thù nghịchâ€, mà còn bởi tình “thân thiện†(Sophiste, 242 e), thì chủ nghÄ©a háºu hiện đại không muốn liên kết các khái niệm ấy, nó có ý đồ đối láºp chúng, trình bà y chúng dÆ°á»›i dạng lá»±a chá»n “hoặc là – hoặc là â€[40], nó ngả hẳn vá» phÃa “thù nghịchâ€, chứ không phải “thân thiệnâ€.
Ná»—i lo sợ trÆ°á»›c sá»± thống nhất hoá và toà n trị hoá, Ä‘uổi bắt sá»± Ä‘a dạng bên trong của tồn tại – Ä‘á»™ng lá»±c của sá»± “thù nghịch†nói trên là nhÆ° váºy. Không Ä‘Æ¡n giản chỉ là sá»± Ä‘a dạng, mà còn là sá»± Ä‘a loà i, tạp chủng (hétérogène) và đa luáºt lệ (hétéronomie) của những căn nguyên vô Æ°á»›c và bất tÆ°Æ¡ng dung, không phải là  đa má»±c thÆ°á»›c, mà là sự tạp chuẩn (có bao nhiêu cấp Ä‘á»™ nghÄ©a thì cÅ©ng có bấy nhiêu “má»±c thÆ°á»›c†trên thế giá»›i), không phải là sự đa giá»ng, mà là tạp thanh của tồn tại, nói tóm lại, không phải là tÃnh “đa bá»™i trong sá»± thống nhấtâ€, mà là “đa bá»™i thiếu sá»± thống nhất†– đó chÃnh là tÆ° tưởng cÆ¡ bản của triết há»c háºu hiện đại.
Là sá»± tÃch tụ trạng thái Ä‘a bá»™i bất táºn của những “ham muốnâ€, những “phÆ°Æ¡ng cách sốngâ€, những “tráºt tá»± ý nghÄ©aâ€, những sá»± định giá và nhãn quan giá trị-tÆ° tưởng hệ muôn hình vạn trạng, thế giá»›i trở thà nh vÅ© Ä‘Ã i của chủ nghÄ©a Ä‘a nguyên chiết trung, nÆ¡i các ngôn ngữ xã há»™i – tÆ° tưởng hệ, do thiếu vắng má»™t ná»n móng chung, quả tình chẳng có gì để mà nói vá»›i nhau: những sá»± là m già u lẫn nhau và sá»± trưởng thà nh thá»±c sá»± chẳng còn quan trá»ng vá»›i nhau, không hứng thú lẫn nhau, xa lạ vá»›i tiến trình, chúng ngả hẳn vá» phÃa xung Ä‘á»™t. Chống lại “ảo tưởng siêu việt†của Hegel, ngÆ°á»i khẳng định “chân là là chỉnh thểâ€, J. Lyotard đã giÆ°Æ¡ng cao khẩu hiệu “tuyên chiến chống lại cái chỉnh thểâ€[41]. Cuá»™c chiến tranh của “tất cả chống lại tất cảâ€, nó giả định vá» sá»± tan rã của tồn tại thà nh các bá»™ pháºn hợp thà nh của nó, nó xoá bá» chÃnh ý niệm vá» trung tâm và ngoại vi, đặt lên bình diện thứ nhất những phạm trù, và nhÆ° “tạp chủngâ€, “tiếp biếnâ€, “phân mảnhâ€, “lắp ghépâ€, “bất ổnâ€, “nÆ°á»›c đôi†– má»™t cuá»™c chiến tranh nhÆ° thế tất yếu sẽ Ä‘Æ°a thế giá»›i và o trạng thái há»—n Ä‘á»™n, và nhiệm vụ chiến lược của “triết há»c Ä‘a bá»™i†không phải là là m thế nà o để khắc phục trạng thái há»—n Ä‘á»™n ấy, mà là là m thế nà o để bắt nó phải lên tiếng.
TỪ TÃC PHẨM ÄẾN VÄ‚N BẢN
Có thể nói, Roland Barthes là ngÆ°á»i thà nh công nhất trong việc thá»±c hiện nhiệm vụ chiến lược nói trên. Xem xét lại khái niệm liên văn bản của Kristeva, Barthes đã tạo cho nó má»™t tên gá»i ngắn gá»n và mạnh mẽ hÆ¡n: VÄ‚N BẢN. Barthes nhấn mạnh, vá» mặt thuáºt ngữ, “văn bản†có nghÄ©a là “tấm dệtâ€, “mạng lÆ°á»›iâ€, “tấm vảiâ€, và nếu và o những năm 1970, nguyên mẫu “văn bản†của Barthes thÆ°á»ng là “Thiên Hà của Gutenbergâ€, hoặc “ThÆ° viện†của Borges, thì ngà y nay, hình ảnh thÃch hợp nhất vá»›i nó là “siêu văn bản†máy tÃnh – má»™t “tấm dệtâ€, “mạng lÆ°á»›i toà n thế giá»›iâ€.
Và o năm 1970, trong cuốn S/Z, Barthes đã mô tả văn bản dÆ°á»›i dạng mở rá»™ng nhÆ° là “tÃnh Ä‘a bá»™i đắc thắngâ€: “Má»™t văn bản là tưởng nhÆ° thế đầy ắp vô số lối Ä‘i giao cắt nhau ở bên trong, không áp chế lẫn nhau, nó là mạng lÆ°á»›i của những cái biểu đạt, chứ không phải là cấu trúc của những cái được biểu đạt; nó không có mở đầu, nó mang tÃnh thuáºn nghịch khả hồi, có thể thâm nháºp và o đó qua vô số cá»a ngõ, nhÆ°ng không má»™t lối nà o được xem là chÃnh đạo; chuá»—i mã do nó khởi Ä‘á»™ng đã mất biến ở đâu đó trong cõi xa xăm vô táºn; chúng “bất khả giải†(nghÄ©a của chúng không phụ thuá»™c và o nguyên tắc khả giải, cho nên má»i sá»± giải quyết Ä‘á»u mang tÃnh ngẫu nhiên giống nhÆ° khi ném con thò lò); nhiá»u hệ thống ngữ nghÄ©a khác nhau có khả năng sở đắc cái văn bản cá»±c kì Ä‘a bá»™i ấy, nhÆ°ng phạm vi của chúng không khép kÃn, bởi vì má»±c thÆ°á»›c của những hệ thống nhÆ° váºy là tÃnh vô táºn của bản thân ngôn ngữâ€[42].
Äoạn mô tả vừa dẫn ở trên đã cho thấy trÆ°á»›c sẽ xuất hiện vô số định nghÄ©a vá» siêu văn bản mà các nhà là luáºn internet (bắt đầu từ Theodor Nelson) từng Ä‘Æ°a ra và o những năm 1980. Khái quát lại các định nghÄ©a ấy, chúng ta sẽ hình dung được những đặc Ä‘iểm chÃnh yếu trong khái niệm VÄ‚N BẢN (liên văn bản, siêu văn bản) của Barthes:
- Thiếu trung tâm ý nghÄ©a và tráºt tá»± ngữ nghÄ©a: VÄ‚N BẢN là sá»± Ä‘a bá»™i phi trung tâm;
- Phi tầng báºc, phi cấu trúc, kiểu “rá»… chùm†(giống nhÆ° “thân rễ†được G. Deleuze và F. Guattari mô tả[43]): VÄ‚N BẢN vô tiá»n khoáng háºu, không đầu, không cuối ;
- Tạp chủng, Ä‘a chiá»u kÃch và đa giá»ng Ä‘iệu :VÄ‚N BẢN mang tÃnh Ä‘a nguyên và đa trị;
- TÃnh phân mảnh do tÃnh Ä‘a nguồn cá»™i quy định: không gian văn bản là môi trÆ°á»ng tuy liên tục theo kiểu riêng, nhÆ°ng phi đồng nhất ;
- Không có bất kì má»™t thứ văn phạm và cú pháp nà o, không có nhiệm vụ giao tiếp, phi mục Ä‘Ãch luáºn;
- Phi tuyến tÃnh: khác vá»›i tác phẩm hoà n chỉnh, nÆ¡i có thể di chuyển từ má»™t yếu tố nghÄ©a nà y sang má»™t yếu tố nghÄ©a khác, mà nó trá»±c tiếp chỉ ra, VÄ‚N BẢN Æ°á»›c định những bÆ°á»›c chuyển tá»± do, chá»›p nhoáng từ má»™t Ä‘iểm bất kì sang má»™t Ä‘iểm bất kì khác và bằng cách ấy, nó nó tạo ra khả năng nối kết tạm thá»i táºp hợp bất táºn các cấp Ä‘á»™ ngữ nghÄ©a; từ má»™t Ä‘iểm bất kì của VÄ‚N BẢN, các chuá»—i dấu tÃch chuyển dẫn cho nhau tạo thà nh mạng lÆ°á»›i liên tục tản ra má»i ngả;
- TÃnh thuáºn nghịch khả hồi của hiện tại, quá khứ và tÆ°Æ¡ng lai: VÄ‚N BẢN không chỉ cho phép “ bắt khoảnh khắc phải dừng lại â€, mà còn “trả lại cái đã biến mất†– nhìn sâu và o bất kì Ä‘iểm nà o của quá khứ;
- KÃnh vạn hoa, bằng cách thay đổi liên tục các máy ghi, có khả năng là m nổi báºt má»™t loạt yếu tố của bức tranh khảm văn bản và là m má» nhạt các yếu tố khác;
- TÃnh năng Ä‘á»™ng ná»™i tại cho phép cách li tối Ä‘a má»i khách thể, hoặc ngược lại, tiếp cáºn sát tá»›i nó[44];
- TÃnh phi hoà n kết và bá» ngá» nhÆ° khả năng cÆ¡ bản giúp tăng cÆ°á»ng và mở rá»™ng  vô giá»›i hạn: VÄ‚N BẢN cho phép Ä‘Æ°a và o những bổ sung má»›i, nhá» thế, ý ngiã nà o của văn bản cÅ©ng không đóng kÃn, để ngá» cho những tác Ä‘á»™ng tÆ°Æ¡ng há»— tiá»m tà ng vá»›i tất cả các nghÄ©a khác;
NhÆ° váºy, Văn bản háºu cấu trúc là má»™t tổ hợp các yếu tố không đồng nhất được gắn kết không hẳn bằng các quan hệ ẩn dụ và nhân quả, mà chủ yếu bằng các quan hệ hoán dụ – các quan hệ lan trà n và tiếp xúc qua lại, do có thể xẩy ra má»i sá»± di chuyển vượt qua các giá»›i hạn phân loại[45].
Văn bản là sá»± biểu hiện của cái chiá»u sâu “vô đáy†và “vô tăm tÃch†mà và o những năm 1960 M.M. Bakhtin đã táºp trung nghiá»n ngẫm[46] – nó là kho báu có sức chứa vô giá»›i hạn. Việc lặn sâu và o văn bản hứa hẹn sẽ “tìm thấy cả thế giá»›iâ€, tham vá»ng bao trùm tất cả của nó chỉ có thể so sánh vá»›i bách khoa thÆ°. NhÆ°ng kà ức bách khoa thÆ°  - vá»›i mục Ä‘Ãch chế ngá»± sá»± da dạng, tìm được tri thức đầy đủ và hoà n hảo, không chỉ Ä‘iá»u hoà các lÄ©nh vá»±c khoa há»c khác nhau, mà còn Ä‘iá»u hoà cả các phạm vi tồn tại bên trong bản thân mình – yêu cầu phải có má»™t “tráºt tá»± và trình tự†duy lÃ, má»™t cấu hình chặt chẽ, biến “cái tranh luáºn thà nh cái hiển nhiênâ€[47]. Trong khi đó, kà ức táºp thể – vô thức của Văn bản là không gian há»—n Ä‘á»™n của má»™t “tráºt tá»±-chÆ°a-được-tổ-chứcâ€, đó là sá»± phong túc ngữ nghÄ©a chảy trà n ra má»i bến bá», vượt qua má»i váºt cản, có thể là m hồi sinh các hiện tượng văn hoá bị quên lãng, bị tình huống hiện tại chèn ép, ruồng bá»[48], và nếu bách khoa thÆ° (trà tuệ theo tráºt tá»± chữ cái) đúng là “biểu tượng quan trá»ng báºc nhất của tinh thần thá»i Hiện đạiâ€[49], thì sẽ cà ng đúng hÆ¡n, khi Văn bản vá»›i tham vá»ng nén kà ức duy là ấy, biến nó thà nh thứ siêu-kà ức, siêu-bách khoa thÆ°, được xem là má»™t trong những biểu tượng của thá»i háºu hiện đại.
Tác phẩm là sá»± đối láºp trá»±c tiếp vá»›i Văn bản. Nó là má»™t đơn tá» nghÄ©a, má»™t cấu trúc nghÄ©a hoà n kết, má»™t chỉnh thể cấu hình bá»n vững và mạch lạc được gắn kết bởi nhiệm vụ thống nhất của tác giả; tác phẩm là má»™t kiến tạo mục Ä‘Ãch luáºn, cấu trúc nà y là  sản phẩm hoà n bị của hoạt Ä‘á»™ng (chứ không phải bản thân quá trình hoạt Ä‘á»™ng ấy), trong đó, các dấu tÃch của sá»± “hình thà nh ná»™i tại†của nó Ä‘á»u bị xoá sạch (J. Derrida), và nó được tổ chức vá»›i mục Ä‘Ãch tác Ä‘á»™ng tá»›i ngÆ°á»i nháºn: tác phẩm đó là phát ngôn có chức năng giao tiếpâ€[50]. Văn bản của Barthes có quan hệ vá»›i tác phẩm cÅ©ng tá»±a như “váºt chất†của Aristotle có quan hệ vá»›i “hình thứcâ€[51].
Sáng tạo ra tác phẩm, má»—i tác giả tất yếu sẽ chắt từ “kho lÆ°u trữ†văn bản vô táºn, kiến tạo cấu trúc ngữ nghÄ©a của mình vá»›i sá»± há»— trợ của chất liệu được cất giữ trong Văn bản, có thể là những lá»i, những câu riêng lẻ hay cả má»™t Ä‘oạn văn được cố ý vay mượn từ các tác phẩm của ngÆ°á»i khác, Ä‘á»c được trên báo chÃ, nghe được ngoà i Ä‘Æ°á»ng phố, rút từ mà n hình tivi v.v…, hoặc những Ä‘oạn thuyết trình ngắn, những diá»…n văn đủ loại, những thể loại, phong cách, mã xã há»™i, những ngôn ngữ, diá»…n ngôn…, tức là từ những gì tạo nên các ngữ cảnh văn hoá riêng lẻ cÅ©ng nhÆ° Văn bản văn hoá nói chung. NgÆ°á»i nói/ngÆ°á»i viết không mấy hiểu rõ “văn bản†riêng của mình (kà ức văn hoá của mình), nhÆ°ng ngoà i ý muốn, kà ức ấy vẫn chi phối há» ngay từ thá»i thÆ¡ ấu. “Vì trÆ°á»›c văn bản và xung quanh văn bản bao giá» cÅ©ng có hoạt Ä‘á»™ng ngôn ngữ, các mảnh vỡ của những bá»™ mã đủ loại, những cách biểu đạt, những mô hình tiết tấu khác nhau, những mảnh, miếng của ngôn ngữ xã há»™i thâm nháºp và o văn bản tái phân bố lại ở đó. Là điá»u kiện thiết yếu của văn bản, dẫu nó là thế nà o, tÃnh liên văn bản dÄ© nhiên hoà n toà n không quy vá» vấn Ä‘á» nguồn gốc và ảnh hưởng. Liên văn bản là phạm vi rá»™ng mở của những công thức vô danh khó xác láºp nguồn gốc, của những Ä‘oạn trÃch vô tình hoặc tá»± Ä‘á»™ng không để trong ngoặc képâ€. ‘Má»i văn bản Ä‘á»u là  liên văn bản: ở những cấp Ä‘á»™ khác nhau, trong hình thức được nháºn biết Ãt hay nhiá»u, bao giá» cÅ©ng hiện diện những văn bản khác – những văn bản của văn hoá trÆ°á»›c đó và những văn bản của văn hoá bao bá»c xung quanh; má»i văn bản Ä‘á»u là tấm vải má»›i Ä‘an dệt từ những trÃch dẫn đã từng được sá» dụngâ€[52].
Má»—i tác phẩm Ä‘á»u có văn bản của mình, phụ thuá»™c và o đó, không có văn bản, nó không thể tồn tại, cÅ©ng nhÆ° Ä‘uôi sao chổi không thể tồn tại nếu không có sao chổi[53]; lại nữa, tất nhiên, quan hệ giữa tác phẩm và văn bản bao giá» cÅ©ng mang tÃnh tÃch cá»±c đặc biệt: thu hút và o bản thân váºt liệu văn bản đầy năng Ä‘á»™ng, tác phẩm nhà o nặn, tổ chức lại, buá»™c nó phải phục tùng nhiệm vụ của tác giả, kẻ luôn luôn cố sáng tạo ra má»™t ý nghÄ©a bá»n vững – thống nhất và duy nhất.  Tác giả nà o cÅ©ng tất yếu buá»™c trò chÆ¡i tổ hợp Văn bản phải dừng lại, áp chế, đè nén cái dà n đồng thanh phức Ä‘iệu có từ thá»i xa xÆ°a. Dẫn vị tất đã là m được nhÆ° thế má»™t cách rốt ráo (Barthes nháºn xét: “mẩu bé tÆcủa văn bản không chỉ tìm thấy trong các tiểu thuyết của Proust hay Flaubert, mà tháºm chà còn tìm thấy cả trong Bossuet[54]), nhÆ°ng trong quan hệ vá»›i Văn bản, ở má»i trÆ°á»ng hợp, tác phẩm bao giá» cÅ©ng giữ vai trò nô dịch.
ChÃnh Barthes là tác giả không chỉ phát hiện ra tÃnh chất hai mặt của mối quan hệ tác phẩm/Văn bản, mà còn khám phá bản chất nÆ°á»›c đôi của chÃnh Văn bản.
Má»™t mặt, sá»± Ä‘a nghÄ©a và phi quyá»n lá»±c vá» nguyên tắc của văn bản đối láºp vá»›i tÃnh Ä‘Æ¡n trị và quyá»n lá»±c cưỡng bức của tác phẩm mà trong đó toà n bá»™ cấu hình của nó phải phục tùng má»™t mục Ä‘Ãch: khÆ¡i dáºy ở cá» toạ má»™t tÆ° tưởng nà o đó, má»™t ý niệm nà o đó vá» hiện thá»±c, má»™t “hình tượng thế giá»›iâ€. Ở đây, má»—i tác phẩm là má»™t phát ngôn cụ thể bằng má»™t trong số các ngôn ngữ xã há»™i – tÆ° tưởng hệ mà thá»i đại áp đặt và má»—i tác giả sẽ lá»±a chá»n má»™t cách vô tình hay cố ý (“Là sản phẩm của ngôn ngữ, nhà văn, theo cách nà y hay cách khác, thể nà o rồi cÅ©ng bị cuốn và o cuá»™c chiến tranh giữa những chuyện hÆ° tạo (các phÆ°Æ¡ng ngữ), lại nữa, anh ta chẳng qua chỉ là thứ đồ chÆ¡i trong cuá»™c chiến tranh ấyâ€[55]).
Theo Barthes, quan hệ giữa các ngôn ngữ là quan hệ tranh Ä‘ua. Má»—i loại ngôn ngữ tÆ° tưởng hệ bao giá» cÅ©ng đấu tranh già nh quyá»n thống trị: “Äá»i sống ngôn ngữ chịu sá»± Ä‘iá»u hà nh của má»™t chiến địa nghiệt ngã, ngôn ngữ bao giá» cÅ©ng xuất phát từ má»™t địa Ä‘iểm nà o đó và vì thế, má»—i ngôn ngữ chẳng phải là gì khác mà chÃnh là má»™t không gian tác chiến, nếu không gian ấy “có đầy đủ sức mạnh thì tất yếu nó sẽ loang ra má»i ngóc ngách của Ä‘á»i sống sinh hoạt xã há»™i thÆ°á»ng nháºtâ€. Nói cách khác, Ä‘á»i sống xã há»™i là má»™t chiến địa Thần ngôn muôn Ä‘á»i, là cuá»™c “chiến tranh giữa các ngôn ngữâ€, còn bản thân ngôn ngữ của các quan hệ xã há»™i chÃnh là ngôn ngữ của sá»± xâm lăng và cưỡng bức, “má»™t trong những thứ ngôn ngữ cổ xÆ°a và thông dụng nhấtâ€[56].
R. Barthes chẳng có chút mảy may cảm tình nà o trÆ°á»›c cuá»™c đối đầu tuyệt vá»ng của vô số các cấp tÆ° tưởng hệ, ông thấy nhiệm vụ chiến lược của mình là là m thế nà o để thoát ra ngoà i “Thần ngôn quyển†thấm đẫm bạo lá»±c – không chỉ thoát khá»i cuá»™c chiến tranh xa lạ vá»›i ông bằng cách tìm ra kế sách để khách quan hoá, tránh xa, báng bổ, giá»…u nhại nó, mà còn tìm kiếm má»™t “ốc đảo cứu rá»—i†nà o đó – dẫu chỉ là ảo tưởng. á»c đảo ấy hoá ra chÃnh là Văn bản nhÆ° là khu vá»±c Ä‘a bá»™i tuyệt đối, phi bạo lá»±c và tá»± do. “Thứ tá»± do nhÆ° thế là sá»± sang trá»ng mà xã há»™i nà o cÅ©ng cần mang lại cho công dân của mình: có bao nhiêu Ä‘am mê, ham muốn khác nhau, thì cÅ©ng cần phải có bấy nhiêu ngôn ngữ; – đó chỉ là giả định không tưởng cho đến khi chÆ°a có xã há»™i nà o sẵn lòng cho phép tồn tại nhiá»u ham muốn. Không má»™t xã há»™i nà o sẵn sà ng cho phép má»™t ngôn ngữ nà o đó – bất luáºn đó là ngôn ngữ ra sao – thống trị má»™t ngôn ngữ khác, cho phép má»™t chủ thể trong tÆ°Æ¡ng lai – chÆ°a há» cảm thấy lÆ°Æ¡ng tâm cắn rứt hay u sầu – nếm trải niá»m vui được sở đắc ngay láºp tức hai cấp ngôn ngữâ€[57].
Barthes viết: “Văn bản chÆ°a bao giá» không phải là đối thoại: trong văn bản không có lá»i cạnh khoé vá» sá»± láu cá, vá» sá»± gây hấn, không há» có chút cạnh tranh nà o giữa các đặc ngữâ€, ngược lại, là “vÆ°á»n địa Ä‘Ã ng từ ngữ†– Ä‘iểm gặp gỡ của tất cả các cấp văn hoá xã há»™i và toà n bá»™ những niá»m “đam mê†có thể có, văn bản tá»±a nhÆ° hÆ°á»›ng tá»›i chúng: “Ta yêu tất cả các ngÆ°á»i hệt nhÆ° nhau, ta yêu các kà hiệu cÅ©ng nhÆ° yêu ảo ảnh của những đối tượng mà chúng biểu nghÄ©a; ở chừng má»±c nà o đó, nó là dòng tu Fransisco Ä‘ang má»i gá»i đồng thá»i tất cả các từ ngữ, thúc dục chúng nhanh chóng xuất hiện, vá»™i vã lên Ä‘Æ°á»ng; Chúng ta chất lên mình toà n bá»™ sá»± già u có của ngôn ngữ tá»›i mức quá tải giống nhÆ° đám trẻ con chẳng bao giá» bị ngÆ°á»i ta từ chối Ä‘iá»u gì, trừng phạt Ä‘iá»u gì, hay tệ hÆ¡n, chẳng có gì ngÆ°á»i ta không cho phép. Loại văn bản nhÆ° thế là tiá»n cược cho má»™ bữa tiệc bất táºn, là khoảnh khắc mà niá»m vui ngôn ngữ bắt đầu ngạt thở vì sá»± dồi dà o của nó và phải thổ lá»™ bằng khoái cảmâ€[58].
Văn bản sẽ bị mất giá»ng, yếu Ä‘i vá» nguyên tắc vì “hệ thống trong đó bị chế ngá»± và phá huá»·â€, vì trong đó “không có sá»± đối kháng Ä‘Ãch thá»±c nà o, mà chỉ có má»—i tÃnh Ä‘a bá»™i†mang lại khoái cảm trÆ°á»›c tình trạng phức Ä‘iệu của vÅ© trụ, thưởng thức “trạng thái dị trị của sá»± váºtâ€, nếm phẩm chất Ä‘a dạng của thế giá»›i. Văn bản-khoái cảm – đó là “Babylone tÆ°Æ¡i vuiâ€[59].
Mặt khác, khi cảm nháºn sâu sắc lá»±c giải phóng của “công việc văn bảnâ€, R. Barthes cÅ©ng nhìn thấy rất rõ phÆ°Æ¡ng diện ngược lại, xa lạ của nó. Nếu trong Khoái cảm văn bản, ông mô tả Văn bản nhÆ° má»™t không gian, nÆ¡i bùng lên má»i “ngá»n lá»a ngôn ngữ†và là nÆ¡i có khả năng cảm nháºn niá»m hoan lạc Ä‘Ãch thá»±c nhất (không chỉ “khoái cảm†văn hoáâ€, mà còn “lạc thú†nhục dục), thì S/Z, cuốn sách dà nh cho việc giải cấu trúc tiểu thuyết Sarrasine của Balzac, lại phát hiện ra má»™t sá»± tháºt: hiện tượng âm láºp thể của văn bản khi Ä‘em kiểm tra thá»±c ra chỉ là âm láºp thể của các khuôn đúc tÆ° tưởng hệ.
Cặp đối láºp quan trá»ng nhất mà R. Barthes dá»±a và o để tiếp cáºn văn hoá là cặp Má»›i và  CÅ© – ngôn từ “tÆ°Æ¡i tắnâ€, “trá»±c tiếpâ€, “được tạo ra lần đầuâ€, từ phÃa nà y, và ngôn gừ sáo mòn, dá»±a trên nguyện tắc lặp lại, ở phÃa kia: “ Từ trong bản chất, ngôn ngữ tòng thuá»™c quyá»n lá»±c[60] (ngôn ngữ xuất hiện và quảng bá dÆ°á»›i sá»± bảo trợ của quyá»n lá»±c) là ngôn ngữ lặp lại; toà n bá»™ thiết chế ngôn ngữ chÃnh thức – đó là những cá»— máy nhai Ä‘i nhai lại cùng má»™t cái bã -, nhà trÆ°á»ng, thể thao, quảng cáo, văn hoá đại chúng, sản phẩm ca nhạc, các phÆ°Æ¡ng tiện thông tin không ngừng tạo ra cùng má»™t loại cấu trúc, má»™t loại ý nghÄ©a, đôi khi, cùng những câu chữ giống hệt nhau: khuôn đúc – đó là hiện tượng đặc biệt của chÃnh trị, là hiện thân Ä‘Ãch thá»±c của tÆ° tưởng hệâ€. Theo Barthes, má»i nÆ¡i và má»i lúc, ranh giá»›i giá trị luôn luôn được vạch ra giữa sự ngoại lệ và  luáºt lệ. “Luáºt lệ là lạm dụng má»™t cái gì đó, ngoại lệ là khoái cảmâ€: “Cái gì cÅ©ng được, miá»…n sao không phải là luáºt lệ (phổ cáºp, khuôn sáo, biệt ngữ: ngôn ngữ há»c thuá»™c lòngâ€[61].
Vấn Ä‘á» mâu thuẫn là ở chá»—: có được má»™t từ má»›i, loay hoay tìm được cách diá»…n đạt riêng của mình là điá»u cá»±c khó, nếu chẳng muốn nói là không thể, và nguyên nhân là do có đến chÃn trong mÆ°á»i trÆ°á»ng hợp cái má»›i hoá ra chỉ là “khuôn mẫu của sá»± tân kìâ€. “Tôi viết bởi vì tôi không Æ°a má»i thứ từ ngữ có sẵn, tôi viết từ cảm giác phản loạnâ€, thế mà , Barthes thấy, tôi vẫn phải sá» dụng thứ “ngôn ngữ sống sÃt†(trÆ°á»›c hết là ngôn ngữ của các nhà văn tôi đã Ä‘á»c và đá»c Ä‘i Ä‘á»c lại), thứ ngôn ngữ đã thấm và o ý thức, tiá»m thức và cả tác phẩm của tôi ngoà i ý muốn của tôiâ€[62].
Äó chÃnh là hiện tượng R. Barthes đã khám phá ra qua chất liệu của Sarrasine. Tiến hà nh “chụp lại cháºm rãi†quá trình  đá»c tiểu thuyết của Balzac, chia văn bản thà nh nhiá»u Ä‘oạn ngắn (“lexieâ€) và sau khi tá»±a nhÆ° soi trên kÃnh hiển vi từng Ä‘oạn ấy, ông ngạc nhiên nháºn ra rằng, toà n bá»™ tiểu thuyết hoá ra được dệt từ những Ä‘oạn văn thÆ°á»ng gặp, những bản đúc, những khuôn mẫu là m nên ná»n văn hoá thá»i đại Balzac. Tổng hợp các khuôn mẫu nhÆ° thế đúng là đã tạo nên VÄ‚N BẢN nằm ở phÃa sau tác phẩm của Balzac, – má»™t cuốn “SÃCH khuyết danh†không chỉ chứa Ä‘á»±ng trong bản thân “bá»™ sÆ°u táºp kì lạ toà n bá»™ trị thức bách khoa†của ná»a đầu thế kỉ XIX, mà còn cả, Ä‘iá»u quan trá»ng nhất, mạng lÆ°á»›i giá trị – ngữ nghÄ©a được váºt thể hoá trong má»™t bá»™ tuyển táºp khuôn mẫu[63], mạng lÆ°á»›i mà ná»n văn hoá giăng ra giữa cá nhân và đá»i sống, áp đặt cho tác giả má»™t cách giải thÃch cụ thể má»i hirnj tượng của thá»±c tại, cản trở việc tiếp nháºn nó má»™t cách “thẳng thừngâ€, trá»±c tiếp. Mạng lÆ°á»›i ấy có tham vá»ng thay thế cuá»™c Ä‘á»i sống Ä‘á»™ng. Bởi váºy, “đá»i sống†trong văn bản cổ Ä‘iển bị biến thà nh món cám lợn phát buồn nôn của những ý kiến thông thÆ°á»ng hoặc tấm vá» bá»c ngạt thở của những chân là muôn Ä‘á»iâ€[64].
DÄ© nhiên, má»i chuyện không phải là ở bản thân tiểu thuyết của Balzac: vấn Ä‘á» là ở chá»—, tác phẩm nà o cÅ©ng váºy, không có ngoại lệ, giống nhÆ° được Ä‘an bện bằng vô số mã văn hoá, Ä‘a số tác giả Ä‘á»u không mảy may chú ý tá»›i sá»± tồn tại của các mã ấy và hỠđã hấp thụ chúng hoà n toà n vô thức. Theo Barthes, “mã†văn hoá là “viá»…n tượng của những trÃch dẫn, là ảo ảnh được Ä‘an dệt từ các cấu trúcâ€; các Ä‘Æ¡n vị được chúng tạo thà nh chẳng phải là gì khác ngoà i những mảnh nhá» của má»™t cái gì đó, má»™t cái gì đã được Ä‘á»c, đã được thấy, đã được thá»±c hiện, đã được trải nghiệm: mã là vết tÃch của cái đã ấy. TrÃch dẫn cái đã viết từ trÆ°á»›c, nói cách khác, từ cuốn Sách (sách văn hoá, sách cuá»™c Ä‘á»i, sách cuá»™c Ä‘á»i nhÆ° văn hoá), nó biến văn bản thà nh bản toát yếu của cuốn Sách ấy[65]. Và Barthes khái quát: “NhÆ° thế tức là liên văn bản, nói cách khác – là bản thân việc không thể xây dá»±ng cuá»™c sống bên ngoà i giá»›i hạn của má»™t văn bản bất táºn nà o đó, cho dù đó là Prous, là tá» nháºt báo hay các chÆ°Æ¡ng trình truyá»n hìnhâ€[66].
Thái Ä‘á»™ đối vá»›i Văn bản, bất luáºn là “lạc quan†(văn bản là “vùng tá»± doâ€) hay bi quan (văn bản là nho kho chứa các bản đúcâ€), nó vẫn đặt ra trÆ°á»›c nhà phân tÃch vấn Ä‘á» là thuyết hết sức nghiêm túc.
Rõ rà ng là , ở khÃa cạnh chúng ta Ä‘ang quan tâm, tác phẩm và Văn bản liên quan tá»›i hai dạng khác nhau của kà ức con ngÆ°á»i. Tác phẩm gắn vá»›i kà ức cá nhân – có ý thức, được chá»n lá»c – của chủ thể ý chà (tác giả), còn Văn bản, nhÆ° chúng ta thấy, gắn vá»›i kà ức vô thức của văn hoá. So vá»›i kà ức tác phẩm, kà ức Văn bản có sá»± phong phú ngữ nghÄ©a vô hạn: phạm vi Ä‘á»c và kinh nghiệm văn hoá được ý thức nói chung của má»—i tác giả bao giá» cÅ©ng có giá»›i hạn, nó chỉ già nh lại cho hoạt Ä‘á»™ng liên văn bản của anh ta má»™t lãnh Ä‘ia rất hẹp (bắt chÆ°á»›c, mô phá»ng, phong cách hoá, nhại, trÃch dẫn kÃn đáo hay công nhiên, dụng Ä‘iển, hồi tưởng theo kiểu mÆ¡ hồ, há»—n Ä‘á»™n). ChÃnh vì thế, phÃa sau má»—i tác phẩm bao giá» cÅ©ng thấy nổi lên khối Văn bản khổng lồ, trong đó cái “được nói†bao giá» cÅ©ng lá»›n hÆ¡n bá»™i lần so vá»›i Ä‘iá»u bản thân tác phẩm “muốn nóiâ€, vì Văn bản không chỉ ghi nhá»› ná»n văn hoá trÆ°á»›c và cùng thá»i vá»›i tác giả, mà còn ghi nhá»› cả ná»n văn hoá của tÆ°Æ¡ng lai (Barthes đã chỉ ra khả năng má»™t tác phẩm sá»›m hÆ¡n tá»±a nhÆ° có thể ra Ä‘á»i từ má»™t tác phẩm muá»™n hÆ¡n[67]). Diá»…n đạt theo M.M. Bakhtin, tác phẩm nà o cÅ©ng là Văn bản thu hẹp của nó[68], tác phẩm bao giá» cÅ©ng nghèo hÆ¡n gấp bá»™i so vá»›i vá»›i Văn bản của mình, và chÃnh cảm giác vá» sá»± khiếm khuyết ngữ nghÄ©a của mình, tháºm chà cảm giác mất mát, sẽ trở thà nh Ä‘á»™ng lá»±c có khả năng khêu gợi ý thứ tác giả (cÅ©ng nhÆ° ý thức ngÆ°á»i Ä‘á»c) khát vá»ng vÆ°Æ¡n ra ngoà i phạm vi chủ quan, vượt qua bản thân và những giá»›i hạn của mình: tác giả cần phải “quên mìnhâ€, quên “cái tôi†cá nhân và tác phẩm của mình, hân hoan chết Ä‘i trong Văn bản – khi ấy, kà ức của Văn bản , kà ức chứa và o bản thân “tất cảâ€, sẽ tá»± nói lên ở trong đó.
Äó là con Ä‘Æ°á»ng “từ tác phẩm đến Văn bảnâ€, nhÆ°ng vấn Ä‘á» là ở chá»—, trong toà n bá»™ sá»± già u có vô táºn của mình, Văn bản hoà n toà n vô định hình: trong Văn bản, lôgic hình thức không hoạt Ä‘á»™ng, quy luáºt loại trừ cái thứ ba không hoạt Ä‘á»™ng, trong đó không có nguyên nhân, không có mục Ä‘Ãch, không có khung khái niệm, không có tráºt tá»± giá trị, chiếm giữa vị trà của những cặp đối láºp phân cá»±c là sá»± chao đảo bất táºn của những hình tượng phủ kÃn lên nhau. Vá»›i ý nghÄ©a nhÆ° thế, cái tÆ°Æ¡ng đồng vá»›i Văn bản sẽ là kà ức tuyệt đối của Ireneo Funes (trong truyện ngắn của Borges: Funes, sá»± mầu nhiệm của kà ức), ở đó không có kế hoạch, không có mục Ä‘Ãch, và thá»±c ra, nó chỉ là má»™t cái “rãnh nÆ°á»›câ€, má»™t cái kho chứa đồng nát, ở đó đổ đầy những ấn tượng mà nhân váºt lÄ©nh há»™i được trong suốt cuá»™c Ä‘á»i, chẳng có ngoại lệ, cÅ©ng không có sá»± phân tÃch, xem xét gì. Má»™t kà ức nhÆ° thế rõ rà ng đã đánh mất chức năng quan trá»ng nhất – chức năng chá»n lá»c, nó nhắc ngÆ°á»i ta nhá»› tá»›i “kho lÆ°u trữ phế liệuâ€, chứ không phải là “kho báuâ€: sá»± Ä‘a dạng vô táºn của kho lÆ°u trữ ấy chứa Ä‘á»±ng trong bản thân mối hiểm hoạ khủng khiếp – hiểm hoạ mất hút trong những mê cung há»—n Ä‘á»™n của kho lÆ°u trữ kà ức, thứ nhà kho chẳng phục vụ cho mục Ä‘Ãch giao tiếp, cho sá»± hiểu biết Ä‘á»i sống, cÅ©ng không tạo ra tri thức vá» nó. Nó không thúc đẩy việc chiếm lÄ©nh thế giá»›i, mà chỉ là m cho thế giá»›i bị tổn thất. Thá»±c ra, Funes Ä‘ang hấp hối vì trở thà nh váºt hi sinh cho năng lá»±c bất hạnh của mình – không biết quên – thứ năng lá»±c chắc chắn đã khiến anh ta bại liệt, tÆ°á»›c bá» của anh ta má»i khả năng phân tÃch định hÆ°á»›ng trong Ä‘á»i sống hiện thá»±c và thá»±c hiện những hà nh Ä‘á»™ng có ý hÆ°á»›ng. Cho nên chắc chắn sẽ không có chuyện là m sao để anh ta có thể sáng tạo ra má»™t tác phẩm nà o đó[69].
Tóm lại, tác phẩm mang tÃnh Ä‘Æ¡n trị, nhÆ°ng Văn bản mang tÃnh Ä‘a trị, và tuy giữa chúng có ranh giá»›i rạch ròi (“Tác phẩm hoà n toà n không mâu thuẫn vá»›i má»i loại triết há»c nhất nguyênâ€, vá»›i loại triết há»c nà y, “tÃnh Ä‘a bá»™i là cái Ãc tầm thế giá»›iâ€, trong khi đó Văn bản, “trái ngược vá»›i tác phẩmâ€, có thể chá»n lá»i quá»· ám là m châm ngôn (Phúc Âm của Mark, 5, 9): “Légion là tên ta, vì chúng ta rất đôngâ€. Văn bản đối láºp vá»›i tác phẩm bởi “cấu trúc Ä‘a bá»™i, ma quá»· của nóâ€[70], sá»± tồn tại của ranh giá»›i ấy chÃnh là để khắc phục nó. Váºn Ä‘á»™ng từ tác phẩm đến Văn bản (trải rá»™ng, tán phát, ná»›i lá»ng tác phẩm thà nh các mạch ngữ nghÄ©a) tất yếu kéo theo sá»± đối láºp – váºn Ä‘á»™ng từ Văn bản vá» tác phẩm, trong đó, “chất khởi nguyên†của văn bản biến thà nh tác phẩm-hình thức, Văn bản biến thà nh văn bản.
TỪ “THÔNG DIỄN HỌC BẤT TẬN†ÄẾN THI PHÃP HỌC
GiỠđây ai cÅ©ng rõ, bên dÆ°á»›i cái nhãn “tÃnh liên văn bản†do J. Kristeva tạo ra, chà Ãt, ngay từ đầu đã ẩn chứa hai hiện tượng khác nhau: thứ nhất: nó là “Văn bản†theo cách hiểu của Barthes, thứ hai: nó là “liên văn bản†theo nghÄ©a riêng.
Cách giải thÃch của Barthes – nghiêng vá» phÃa hoà liên văn bản và o Văn bản, còn tÃnh liên văn bản hoà tan và o tÃnh liên diá»…n ngôn – là m nẩy ra vấn Ä‘á». ChÃnh vì Văn bản là món “cám lợn†phi định dạng do vô thức văn hoá tạo ra, là “khu vá»±c lá»ng lẻo của những định thức vô danh†mà nguồn gốc của chúng thÆ°á»ng khó xác định,- chÃnh vì nguyên nhân nhÆ° thế, nên bản thân việc “đá»c†Văn bản không thể là má»™t cái gì khác ngoà i hà nh vi Ãt nhiá»u tuỳ tiện, tá»± do, khi ngÆ°á»i Ä‘á»c thÆ°á»ng nắm bắt và nâng cao tÃnh tÃch cá»±c của “những mảnh ngôn ngữ xã há»™i khác nhauâ€, “những mẩu nhá» của các loại mãâ€, “những mô hình tiết tấu†v.v… tuỳ thuá»™c và o nhãn quan văn hoá và vốn tri thức (thÆ°á»ng xuyên thay đổi trong suốt cuá»™c Ä‘á»i), tâm trạng (thÆ°á»ng chỉ thoáng qua), sở thÃch, liên tưởng mang tÃnh chủ quan.
NhÆ°ng nếu nhÆ° thế, thì Văn bản theo định nghÄ©a của Barthes không thể trở thà nh đối tượng của má»i phÆ°Æ¡ng pháp phân tÃch, thà nh đối tượng của môn khoa há»c nà o đó, vả lại, ngay từ đầu, Barthes đã tá»± thấy rất rõ: “Äá»c văn bản chỉ là hà nh vi má»™t lần (vì thế, má»i thứ khoa há»c quy nạp – diá»…n dịch vá» các văn bản chỉ là ảo tưởng)â€[71]. “Không thể viết bất kì má»™t thứ “luáºn văn†nà o khả vá» khoái cảm văn bản: khoái cảm chỉ tạo ra được cái nhìn và o bản thân mang tÃnh tức thá»i (ná»™i quan)[72] (Không phải ngẫu nhiên, dù có rất nhiá»u Æ°u Ä‘iểm, tác phẩm S/Ztuyệt vá»i của Barthes vẫn Ä‘Ãch thị chỉ là hiện tượng “má»™t Ä‘i không trở lại†(“hapaxâ€) – má»™t “hà nh vi†phê bình văn há»c cá»±c Ä‘oan, các nhà nghiên cứu văn há»c “bình thÆ°á»ng†chắc chắn không thể váºn dụng phÆ°Æ¡ng pháp luáºn của nó và o thá»±c tiá»…n).
NhÆ°ng nếu đã váºy, thì để nghiên cứu Văn bản bất táºn chỉ có thể sá» dụng “thông diá»…n há»c bất táºn†(so sánh vá»›i “sá»± phân tÃch bất táºn†của Freud), loại thông diá»…n há»c được Nietzsche tiên Ä‘oán: “Chắc là vá»›i chúng ta, má»™t lần nữa, thế giá»›i lại trở nên “bất táºnâ€, vì chúng ta không đủ sức để gạt bá» khả năng là nó bao hà m trong bản thân những diá»…n giải bất táºn†(“Khoa há»c vuiâ€, â„– 374: “Cái bất táºn má»›i của chúng taâ€). Và nếu nhÆ° mục Ä‘Ãch của loại thông diá»…n há»c nà y không phải là “tri thức†thiết thá»±c, không phải là “chân lÃâ€, tháºm chà cÅ©ng không phải là “sá»± hợp nhất của các nhãn quan†(nhÆ° trong tÆ°á»ng giải há»c của H.G. Gadamer), mà chỉ là sá»± di chuyển liên tục Ä‘iểm nhìn của ngÆ°á»i Ä‘á»c, xáo trá»™n khối lượng văn bản để không cho nó ngÆ°ng kết, thì rõ rà ng là trong trÆ°á»ng hợp nà y, sá»± diá»…n giải tối Æ°u chÃnh là sá»± diá»…n giải sẽ mở ra con Ä‘Æ°á»ng cho những cách diá»…n giải ngà y cà ng má»›i hÆ¡n.
Ta hiểu vì sao và o năm 1973, sau khi in bà i có tÃnh cÆ°Æ¡ng lÄ©nh “Văn bản (là thuyết văn bản)†trong “Encyclopædia universalisâ€, dù chÃnh Barthes đã bổ sung cho bản thân vấn Ä‘á» liên văn bản vị thế chÃnh thức, nhÆ°ng vá»›i những ai muốn xác định rạch ròi các khái niệm “văn bản†và “tÃnh liên văn bảnâ€, là thuyết ấy vẫn đòi há»i phải Ä‘Æ°a ra giá»›i thuyết chặt chẽ.
Ngay trong các công trình của Kristeva, khái niệm “văn bản†đã được mở rá»™ng tối Ä‘a. Khi Kristeva định nghÄ©a tÃnh liên văn bản nhÆ° là “sá»± tÆ°Æ¡ng tác liên văn bản diá»…n ra bên trong má»™t văn bản nà o đấyâ€, sá»± tÆ°Æ¡ng tác nà y giúp ta hiểu “các phân Ä‘oạn (hay các mã) khác nhau của má»™t cấu trúc cụ thể nà o đó nhÆ° những biến thể của các phân Ä‘oạn (hay các mã) rút ra từ các văn bản khácâ€, thì, tuy chÆ°a đạt tá»›i khối lượng Văn bản theo cách hiểu của Barthes, “tÃnh liên văn bản nhÆ° thế†vẫn bao trùm – gần nhÆ° tổng quan – tất cả phạm vi “các hệ thống kà hiệuâ€, “các thá»±c tiá»…n kà hiệu há»c†và “các tổ chức văn bảnâ€, vì nó trá»±c tiếp dá»±a và o “phÆ°Æ¡ng thức mà văn bản sá» dụng để Ä‘á»c lịch sá» và hoà hợp vá»›i lịch sá»â€[73].
Chẳng hạn, trong Văn bản tiểu thuyết, Kristeva xác định tÃnh liên văn bản của cuốn tiểu thuyết trung đại Jehan bé nhỠở Saintre nhÆ° là sá»± gặp gỡ của bốn bá»™ pháºn liên văn bản hợp thà nh: mã triết há»c kinh viện, mã phong lÆ°u hà o hiệp (hình tượng Quý Bà và truyện phong tình hiệp sÄ©), mã ngôn ngữ vỉa hè (“tiếng la hét†của các thÆ°Æ¡ng gia, biển hiệu Ä‘Æ°á»ng phố), mã carnaval (nhục thể, tình dục, tiếng cÆ°á»i, mặt nạ)[74]. NhÆ°ng rõ rà ng, những mã vừa kể ra đây (vá»›i toà n bá»™ hiệu quả phân chia của nó) không phải là các văn bản trong ý nghÄ©a chặt chẽ của từ ấy, mà kiểu nhÆ° là  các “cổ mẫu†văn hoá xã há»™i mà ta có được bằng con Ä‘Æ°á»ng khái quát trừu tượng hoá vô số văn bản cụ thể mà những cổ mẫu nà y là các phiên bản của chúng.
Ta hiểu vì sao, bắt đầu từ bà i Chiến lược hình thức (1976) của Laurent Jenny, má»i ná»— lá»±c của phần đông các nhà nghiên cứu Ä‘á»u hÆ°á»›ng và o chá»—: thứ nhất, thu hẹp và cụ thể hoá các khái niệm “văn bản†và “tÃnh liên văn bảnâ€, phân rõ ranh giá»›i tÃnh liên văn bản và liên diá»…n ngôn v.v…; thứ hai: xác định rõ rà ng các nhiệm vụ của là thuyết liên văn bản, tăng cÆ°á»ng cho nó tÃnh hiệu quả.
Từ góc Ä‘á»™ nhÆ° thế, chà Ãt có ba nhiệm vụ Ä‘ang được đặt ra trÆ°á»›c là thuyết vá» tÃnh liên văn bản:
1. Giá»›i hạn chÃnh đối tượng của là thuyết liên văn bản, loại là thuyết không cần phát hiện sá»± gá»i tên theo kiểu liên tưởng – chủ quan các ý nghÄ©a, mà cần phát hiện các mối liên hệ trá»±c tiếp, hiển nhiên và có thể chứng minh giữa các văn bản, tức là giữa các trÆ°á»ng hợp có sá»± dịch chuyển Ãt hay nhiá»u má»™t văn bản nà y sang văn bản khác: “Chúng tôi Ä‘á» nghị,- Jenny viết – chỉ nói vá» tÃnh liên văn bản khi chúng ta có thể phát hiện trong văn bản nà y hay văn bản khác những yếu tố đã từng được tổ chức ngay từ trÆ°á»›c khi nó xuất hiệnâ€;
2. Nghiên cứu bình diện quan hệ của là thuyết liên văn bản – đó là “tổng thể các quan hệ với những văn bản khác được tìm thấy bên trong văn bản†(vấn đỠvăn bản trong văn bản);
3. ÄÆ°a chiá»u kÃch sáng tạo, “chuyển đổi†liên văn bản lên bình diện thứ nhất: mệnh đỠ“tổng hoà các quan hệ vá»›i những văn bản khác†trong trÆ°á»ng hợp nà y sẽ không có nghÄ©a là sá»± cá»™ng gá»™p hay đặt cạnh nhau má»™t cách cÆ¡ há»c, mà là sá»± xá» lÃ, tinh chế tÃch cá»±c: tác phẩm-liên văn bản sẽ kéo toà n bá»™ táºp hợp các văn bản được nó hấp thụ và o má»™t đầu mối ý nghÄ©a thống nhất – là m nhÆ° thế để, má»™t mặt, chúng không triệt tiêu lẫn nhau, mặt khác, để tác phẩm nhÆ° má»™t chỉnh thể cấu trúc không bị rã ra: “Liên văn bản không phải là sá»± tÃch tụ những tác Ä‘á»™ng khác nhau má»™t cách há»—n loạn và vô nghÄ©a lÃ, mà là hoạt Ä‘á»™ng biến đổi và đồng hoá vô số văn bản do văn bản – hạt nhân trung tâm – loại văn bản luôn già nh vá» phÃa mình vai trò leadership[75] ngữ nghÄ©a – thá»±c hiệnâ€[76].
Tất nhiên, vá»›i sá»± thu hẹp bản thân đối tượng của là thuyết liên văn bản nhÆ° thế, là thuyết liên văn bản sẽ đánh mất qui mô ngữ nghÄ©a và cÆ¡ sở triết há»c sâu xa từng có ở Kristeva và Barthes, nhÆ°ng thay và o đó, nó sẽ tìm thấy ngay dÆ°á»›i chân mình ná»n đất vững chắc của những chứng cá»› xác thá»±c.
Tuy nhiên, ở đây lại xuất hiện má»™t vấn Ä‘á» khác – vấn Ä‘á» phân định ranh giá»›i giữa là thuyết liên văn bản và má»™t loại là thuyết cÅ© (rất đáng kể) miêu tả lịch sá» văn há»c qua các thuáºt ngữ “truyá»n thốngâ€, “cách tân†(“sá»± Ä‘á»™c đáo†của cá nhân, ở phÃa nà y, và “ảnh hưởngâ€, “vay mượnâ€, ở phÃa khác), gá»i là  là thuyết nguồn cá»™i (nguồn gốc há»c).
Vá»›i cách tiếp cáºn nhÆ° váºy, nhiệm vụ chÃnh của nhà lịch sá» văn há»c sẽ là , thứ nhất, phát hiện (theo khả năng) tất cả các văn bản có ảnh hưởng tá»›i má»™t tác phẩm nà o đó của má»™t tác giả nà o đó, bằng cách ấy, thứ hai, “là thuyết nguồn cá»™i†sẽ xác láºp mối quan hệ nhân – quả giữa những tác phẩm có trÆ°á»›c và những tác phẩm xuất hiện sau – phát hiện căn nguyên cá nhâncủa văn bản, nguồn gốc của nó từ má»™t văn bản khác ra Ä‘á»i sá»›m hÆ¡n, thứ ba, nó dứt khoát phải chú ý tá»›i kà ức cá nhân,  Ãt nhiá»u có ý thức của nhà văn (Nhà văn đã Ä‘á»c gì? Tủ sách của anh ta quy mô thế nà o? Sở thÃch văn há»c của nhà văn ấy ra sao? v.v…[77]) và , cuối cùng,thứ tÆ°, nó yêu cầu phải là m thế nà o để cái nguồn gốc cần tìm kiếm phải cụ thể và  ổn định, sao cho có thể nháºn ra nó ở mức độ chắc chắn và  chÃnh xác cao.
Căn cứ và o những Ä‘iểm nhÆ° thế, là thuyết liên văn bản vá» cÆ¡ bản khác vá»›i “là thuyết nguồn cá»™iâ€.
1. Khái niệm liên văn bản “nằm ngoà i†cặp đối láºp truyá»n thống/cách tân, ảnh hưởng/Ä‘á»™c đáov.v…: “Má»i sá»± tìm kiếm “nguồn gốc†và “ảnh hưởng†phù hợp vá»›i huyá»n thoại vá» dòng dõi, huyết thống của các tác phẩm, còn văn bản lại được hình thà nh từ những Ä‘oạn trÃch vô danh, khó nắm bắt và đồng thá»i đã được Ä‘á»c[78]. Nói cách khác, dừng lại ở việc theo dõi con Ä‘Æ°á»ng từ nguồn gốc đến tác phẩm, khoa nguồn gốc há»c gạt khá»i tầm nhìn của mình không chỉ quan hệ đối thoại giữa bản thân các văn bản, mà còn cả các quan hệ đối thoại giữa các văn bản và các diá»…n ngôn xã há»™i (mối quan hệ vượt xa ra ngoà i khuôn khổ của những “ảnh hưởng†thông thÆ°á»ng và tồn tại bên trên các rà o cản biên niên).
2. Theo đó, tÃnh liên văn bản bao trùm má»™t phạm vi rá»™ng hÆ¡n so vá»›i quan hệ nguyên nhân – di truyá»n giữa các tác phẩm.
3. LÄ©nh vá»±c nà y không thuá»™c vá» kà ức cá nhân tác giả, mà thuá»™c vá» kà ức táºp thể của văn há»c.
4. Vá»›i là thuyết vá» tÃnh liên văn bản, bản thân liên văn bản không phải là táºp hợp những Ä‘oạn trÃch “nhá»â€, những dẫn liệu, hồi ức há»—n Ä‘á»™n, mÆ¡ hồ, mà là không gian há»™i tụ của nhữngtrÃch dẫn đủ má»i kiểu. Äoạn trÃch, kết dán các Ä‘oạn trÃch… chỉ là trÆ°á»ng hợp cá biệt của trÃch dẫn mà đối tượng của nó không phải là những lá»i, những câu, những Ä‘oạn riêng lẻ được vay mượn từ những văn bản khác, mà là bản thân các văn bản mà tổng thể của chúng sẽ tạo thà nh trÆ°á»ng văn há»c.
NhÆ°ng nếu Ä‘iá»u đó đúng là nhÆ° váºy, thì sẽ có khả năng xác định đối tượng của là thuyết liên văn bản chÃnh xác hÆ¡n. Tuy sá» dụng phÆ°Æ¡ng pháp luáºn tối Æ°u, nhÆ°ng nguồn gốc há»c tuyệt nhiên không phải là má»™t phÆ°Æ¡ng pháp luáºn Ä‘á»™c láºp nà o đó; ở khÃa cạnh nà y, nó hoà n toà n lệ thuá»™c và o thứ phÆ°Æ¡ng pháp luáºn do lịch sá» văn há»c sáng tạo ra, “là luáºn nguồn gốc†chÃnh là  khoa lịch sỠ– văn há»c.
Ngược lại, há»c thuyết vá» tÃnh liên văn bản có thể, đúng là , có tham vá»ng thá»±c sá»± trở thà nh má»™t môn khoa há»c là thuyết đặc biệt – liên văn bản há»c (đặc biệt, nếu nhắc tá»›i các định nghÄ©a mà các tác giả nhÆ° L. Jenny và G. Genette đã Ä‘Æ°a ra và o những năm 1970[79]), còn bản thân liên văn bản há»c, môn khoa há»c ngà y cà ng thiên vá» việc phát hiện các quy luáºt phổ quát của sá»± tÆ°Æ¡ng tác liên văn bản, hoà n toà n có thể xem là bá»™ pháºn hợp thà nh của thi pháp há»c vá»›i đối tượng là những “quy luáºt chung của sá»± kiến tạo tác phẩm văn há»câ€[80].
Từ góc Ä‘á»™ ấy, có lẽ cần phải Ä‘á»c cuốn sách của Nathalie Piégay-Gros, thiết nghÄ©, đây là công trình nghiên cứu phân tÃch – tổng quan mang tÃnh khái quát đầu tiên ở Pháp dà nh cho liên văn bản há»c nhÆ° má»™t phần của thi pháp há»c vừa xuất hiện ngay trÆ°á»›c mắt chúng ta[81].
Trong cuá»™c tranh luáºn kéo dà i nhiá»u năm cho tá»›i táºn bây giá» vá» vị thế là thuyết của tÃnh liên văn bản,- cuá»™c tranh luáºn mà trong đó ngÆ°á»i ta đã tung ra nhiá»u quan Ä‘iểm cá»±c Ä‘oan, tháºm chà quá đáng nhất, Nathalie Piégay-Gros giữ láºp trÆ°á»ng trung dung, cÆ¡ sở vững chắc của láºp trÆ°á»ng nà y là sá»± tháºt hiển nhiên: không gian văn hoá – đó là địa Ä‘iểm tÆ°Æ¡ng tác và định hÆ°á»›ng lẫn nhau của các văn bản, trong đó bất kì văn bản nà o cÅ©ng sẽ được Ä‘á»c nhÆ° là sản phẩm hấp thụ và chuyển đổi của vô số văn bản khác. TÆ° tưởng cốt lõi Ä‘em lại sá»± sắc sảo đầy hấp dẫn và sức cuốn hút cho toà n bá»™ sá»± trình bà y của cuốn sách là câu há»i được cất lên thế nà y: rốt cuá»™c, liên văn bản là cái gì? Nó là “sản phẩm của lối viết†(tức là ý hÆ°á»›ng của tác giả, cố tình hay vô tình) hay là “hiệu quả của sá»± Ä‘á»c†tuỳ thuá»™c và o năng lá»±c của má»—i chúng ta trong việc nối kết các cấp Ä‘á»™ ngữ nghÄ©a khác nhau tạo thà nh không gian văn hoá?
NgÆ°á»i dịch: Lã Nguyên
Nguồn: Г.К КоÑиков.- ТекÑÑ‚/ИнтетекÑÑ‚/ИнтетекÑтологиÑ//Ð. Пьеге-Гро.- Введение в теорию интетекÑтуальноÑти/Общ. Ред. и вÑтуп. Ст. ГК КоÑикова пер. Ñ Ñ„Ñ€. Г.К. КоÑикова, Б.Ð. Ðарумова, Ð’. Ю. ЛукаÑик.- Ðœ.: Изд. ЛКИ, 2008, Ñ 8-42.
Â
[1] Xem: J. Kristeva. – Bakhtine, le mot, le dualogue et le roman // Critique, № 239, avril 1967.
[2] J. Kristeva.- Une poétique ruinéee // Bakhtine M. La poétique de Dostoïevski. – P.: Seuil, 1970.
[3] J. Kristeva.- Semeiotikē. Recherches pour une sémanalyse. – P.: Seul, 1969.
[4] J. Kristeva.- Le texte du roman. – La Haye, Mouton, 1970.
[5] Xin xem: Ph. Sollers.- Ecriture et révolution // Théorie d’ensemble. – P.: Seuil, 1968.
[6] R. Barthes.- S/Z. – P. : Seuil, 1970.
[7] R. Barthes.- De l’oeuvre au texte // Revue d’esthétique, 1971, # 3.
[8] R. Barthes.- Texte (théorie du) // Encyclopædia Universalis, 1973.
[9] R. Barthes.- Le Plaisir du texte. – P.: Seuil, 1973.
[10] Và o ná»a sau của những năm 60 ở thế kỉ trÆ°á»›c, Kristeva má»›i chỉ tiếp xúc vá»›i bốn công trình của Bakhtin: 1. M.M. Bakhtin.- Những vấn Ä‘á» thi pháp Dostoevski, M., “Nhà văn Xô viếtâ€, 1963; 2. M.M. Bakhtin.- Sáng tác của François Rabelais và ná»n văn hoá dân gian trung cổ và Phục hÆ°ng, M., “Văn há»c nghệ thuáºtâ€, 1965; 3. V.N. Volosinov (Bakhtin M.M.).- Chủ nghÄ©a Marx và triết há»c ngôn ngữ. Những vấn Ä‘á» cÆ¡ bản của phÆ°Æ¡ng pháp xã há»™i há»c trong khoa há»c vá» ngôn ngữ, L., “Priboiâ€, 1929); 4. P.N. Medvedev (M.M. Bakhtin).- PhÆ°Æ¡ng pháp hình thức trong nghiên cứu văn há»c. Dẫn luáºn phê bình thi pháp xã há»™i há»c.- L., “Priboiâ€, 1928.
[11] Các trÃch dẫn rút từ cuốn Những vấn Ä‘á» thi pháp Dostoevski Ä‘á»u được lấy từ xuất bản phẩm: M.M. Bakhtin.- Những vấn Ä‘á» thi pháp Dostoevski// M.M. Bakhtin.- Tuyển táºp, bá»™ 7 táºp, T.6, M., 2002. Số trang để trong ngoặc Ä‘Æ¡n.
[12] M. Bakhtin thÆ°á»ng sá» dụng kết hợp từ nà y má»™t cách linh Ä‘á»™ng, chẳng hạn, trong hà ng loạt trÆ°á»ng hợp, ông phân biệt rạch ròi “đối thoại†và “phức Ä‘iệuâ€, nhÆ°ng ở má»™t loạt trÆ°á»ng hợp khác, ông lại xem đó nhÆ° những phạm trù đồng nghÄ©a.
[13] “Trong con ngÆ°á»i bao giá» cÅ©ng có má»™t cái gì đó, cái mà bản thân nó chỉ có thể bá»™c lá»™ trong hà nh vi tá»± nháºn thức và lá»i nói toà n tá»± do, cái không cho phép xác định nó theo kiểu ngoại hình hoá từ phÃa bên ngoà i†(tr. 69).
[14] “Lá»i thá»±c tế của “ngÆ°á»i khác†cÅ©ng bị cuốn và o vòng váºn Ä‘á»™ng perpetuum mobile nhÆ° tất cả những lá»i thoại của ngÆ°á»i khác được Ä‘oán trÆ°á»›c. Nhân váºt đòi há»i má»™t cách Ä‘á»™c Ä‘oán ở lá»i nói ấy sá»± thừa nháºn tuyệt đối và sá»± khẳng định bản thân, nhÆ°ng đồng thá»i nó không chấp nháºn sá»± thừa nháºn và khẳng định ấy, bởi vì ở đó, nó là phÆ°Æ¡ng diện yếu á»›t, thụ Ä‘á»™ng: dá»… hiểu, được tiếp nháºn và bị bá» qua. Niá»m kiêu hãnh của nó không thể chấp nháºn Ä‘iá»u đó†(tlÄ‘d, tr. 282).
[15] “Chân là vá» thế giá»›i, theo Dostoevski, không tách rá»i của cá nhânâ€.- TlÄ‘d, tr. 89.
[16] Xem: “ Không có các phạm trù nhân quả và nguồn gốc trong tÆ° duy của Dostoevskiâ€.- TlÄ‘d, tr. 38.
[17] “Từ đó nảy sinh cuá»™c đấu tranh không ngÆ°ng nghỉ của các sắc thái trong từng khu vá»±c ngữ nghÄ©a của tồn tại. Trong thà nh phần nghÄ©a, không há» có những gì đứng bên trên sá»± hình thà nh, những gì Ä‘á»™c láºp vá»›i sá»± mở rá»™ng biện chứng nhãn quan xã há»™i. Xã há»™i Ä‘ang hình thà nh mở rá»™ng sá»± tiếp nháºn của mình đối vá»›i tồn tại Ä‘ang hình thà nh. Trong quá trình ấy, không có gì ổn định tuyệt đối’.- V.N. Volosinov (M.M. Bakhtin) Chủ nghÄ©a Marx và triết há»c ngôn ngữ. Những vấn Ä‘á» cÆ¡ bản của phÆ°Æ¡ng pháp xã há»™i há»c trong khoa há»c vá» ngôn ngữ.- L.: “Priboiâ€, 1929. Tr. 108.
[18] Äá»c thêm: “Gần nhÆ° không xẩy ra bất kì sá»± hình thà nh các quan Ä‘iểm má»›i, hay tÆ° tưởng nà o dÆ°á»›i ảnh hưởng của chất liệu má»›i. Má»i chuyện chỉ táºp trung và o việc lá»±a chá»n, việc giải quyết vấn đỠ– “tôi là ai?â€, “tôi vá»›i ai?â€. Tìm thấy giá»ng nói của mình và định hÆ°á»›ng cho nó giữa các giá»ng nói khác, kết hợp nó vá»›i các giá»ng nà y, đối láºp nó vá»›i các giá»ng khác, hoặc chia tách giá»ng của mình vá»›i giá»ng của ngÆ°á»i khác mà nó hoà lẫn và o đó – nhiệm vụ mà các nhân váºt phải giải quyết trong suốt cuốn tiểu thuyết là nhÆ° thếâ€.- M.M. Bakhtin.- Những vấn Ä‘á» thi pháp Dostoevski, tr. 267.
[19] “Phạm trù cÆ¡ bản của cái nhìn nghệ thuáºt ở Dostoevski không phải là sá»± hình thà nh, mà là  sá»± song tồn và tÆ°Æ¡ng tác. Ông nhìn thấy và suy ngẫm thế giá»›i của mình theo Æ°u thế trong không gian, chứ không phải trong thá»i gian, và nếu, và nhÆ°, Goethe, ngÆ°á»i hoà n toà n nghiêng vỠ“tráºt tá»± Ä‘ang hình thà nhâ€, muốn cảm nháºn tất cả xung Ä‘á»™t hiện có nhÆ° “những giai Ä‘oạn khác nhau của má»™t sá»± phát triển thống nhất nà o đó, muốn nhìn thấy dấu vết của quá khứ, đỉnh cao của thá»i đại hay khuynh hÆ°á»›ng của tÆ°Æ¡ng lai trong má»—i hiện tượng của cái hiện thá»iâ€, thì đối láºp vá»›i Goethe, Dostoevski lại muốn cảm nháºn những giai Ä‘oạn ấy trong tÃnh cùng thá»i của chúng, so sánh, đối láºp chúng má»™t cách đầy kịch tÃnh, chứ không định kéo dà i chúng trong “tráºt tá»± Ä‘ang hình thà nhâ€.- TlÄ‘d, tr.36.
[20] Trò chuyện vá»›i Julia Kristeva// “Äối thoại. Carnaval. Chronotopâ€, 1995, số 2, tr. 7.
[21] M.M. Bakhtin có thái Ä‘á»™ hết sức tháºn trá»ng vá»›i cái vô thức. Năm 1961, ông nháºn xét: “Dostoevski đã Ä‘Æ°a cái nhìn thẩm mÄ© và o sâu bên trong, và o những tầng vỉa sâu xa má»›i, nhÆ°ng không phải và o tầng sâu của vô thức, mà và o chá»—Â cao – sâu của ý thức. Các chiá»u sâu của ý thức đồng thá»i cÅ©ng là những đỉnh cao của nó  à thức lá»›n tuổi hÆ¡n rất nhiá»u so vá»›i tất cả các phức hợp vô thứcâ€.- M.M. Bakhtin.- Tuyển táºp. T.5, M., 1996, tr. 345-346.
[22] Trò chuyện với Julia Kristeva, tr. 6.
[23] J. Kristeva.- Lá»i, đối thoại và tiểu thuyết// J. Kristeva.- Tác phẩm chá»n lá»c: Má»™t ná»n thi pháp há»c sụp đổ. M., 2004, tr. 167.
[24] “ TÆ° tưởng mang tÃnh liên cá nhân và liên chủ thể, phạm vi tồn tại của nó không phải là ý thức cá nhân, mà là giao tiếp đối thoại giữa các ý thức. TÆ° tưởng đó là sá»± kiện sống Ä‘á»™ng nổi lên ở Ä‘iểm gặp gỡ đối thoại giữa hai hoặc má»™t số ý thứcâ€.- M.M.Bakhtin.- Những vấn Ä‘á» thi pháp Dostoevski//M.M. Bakhtin.- Tuyển táºp. T.6, tr. 99.
[25] J. Кristeva.- Lá»i, đối thoại và tiểu thuyết// J. Kristeva.- Tác phẩm chá»n lá»c. Tr. 167.
[26]Tlđd, tr. 180, 186.
[27] Kristeva.- Má»™t ná»n thi pháp há»c sụp đổ// Kà hiệu há»c Pháp: Từ chủ nghÄ©a cấu trúc đến háºu cấu trúc luáºn. M., “Tiến bá»™â€, 2000, tr. 472.
[28] Xem cách V.S. Soloviev phân tÃch và dụ nà y: V.S. Soloviev.- TÆ° tưởng của nhân loại ởAuguste Comte// V.S. Soloviev.- Tác phẩm, bá»™ 2 táºp. T. 2, – Ðœ., 1990, tr. 568-569.
[29] S.L. Frank.- Tác phẩm. M., 1990, tr. 228.
[30] “Tinh thần thống nhất, Ä‘ang hình thà nh biện chứng được hiểu theo kiểu Hegel không thể sinh ra cái gì, ngoà i Ä‘á»™c thoại triết há»c. TÃnh Ä‘a bá»™i của những ý thứ khác biệt chỉ có thể Ä‘Æ¡m hoa kết trái Ãt nhất trên mảnh đất của chủ nghÄ©a duy tâm nhất nguyênâ€.- M.M. Bakhtin.- Những vấn Ä‘á» thi pháp Dostoevski// M.M. Bakhtin.- Tuyển táºp. T. 6. Tr.34.
[31] J. Derrida.- Láºp trÆ°á»ng.- Kiev, 1996, tr. 17
[32] Tlđd., Tr. 17 – 18.
[33] F. Saussure.- Những công trình nghiên cứu ngôn ngữ há»c. M., “Tiến bá»™â€, 1977, tr. 148.
[34] V.N. Volosinov.- Chủ nghÄ©a Marx và triết há»c ngôn ngữ. Tr. 81.
[35] Như trên, tr. 103.
[36] J. Derrida.- La différance// Théorie d’ensemble.- P.: Seuil, 1968, p. 51.
[37] J. Derrida.- Láºp trÆ°á»ng.- Kiev, 1996, tr. 98.
[38]Â J. Derrida.-Â De la grammatologie.- P.: minuit, 1967,p. 321.
[39] J. Derrida.- L’ẻciture et la différence.- P.: Seuil, 1967, p. 42.
[40] Xin so sánh vá»›i cặp đối láºp của M.M. Bakhtin: hoặc là sá»± “hà i hoà vÄ©nh hằng của những giá»ng nói không thể trá»™n lẫnâ€, hoặc là “cuá»™c tranh luáºn bất táºn và vô vá»ng của chúng†(M.M. Bakhtin. – Những vấn Ä‘á» thi pháp Dostoevski//M.M. Bakhtin. – Tuyển táºp, T. 6, tr. 39).
[41] J.-F. Lyotard.- Trả lá»i câu há»i: háºu hiện đại là gì?// Ad Marginem, 93.- M,: Ad Marginem, 1994, tr. 323.
[42]Â R. Barthes.-Â S/Z.- M.: Ad Marginem, 1994, tr. 14-15.
[43]Â G. Deleuze, G. Guattari.-Â Rhizom.- P.: Minuit, 1976.
[44] Trong tiểu luáºn Khoái cảm từ văn bản của R. Barthes có má»™t hình ảnh truyá»n cảm vá» sá»± tiếp cáºn có khả năng tạo ra hiệu quả khiêu dâm nhÆ° thế: “Thá»±c ra, kÄ© thuáºt viên Ä‘iện ảnh chỉ cần ghi lại lá»i nói của con ngÆ°á»i từ cá»± li rất gần, cho phép cảm nháºn được hÆ¡i thở, vết rạn chân chim, những chá»— mấp mô má»m mại trên bá» môi con ngÆ°á»i, bản thân sá»± hiện hữu của gÆ°Æ¡ng mặt trong toà n bá»™ tÃnh váºt chất, nhục thể của nó (lối viết cÅ©ng nhÆ° giá»ng nói cần phải mang tÃnh trá»±c tiếp, dịu dà ng, Æ°á»›t át, phủ đầy những mụn li ti giáºt giáºt giống nhÆ° mõm Ä‘á»™ng váºt) cÅ©ng đủ  khiến cho cái được biểu đạt nhanh chóng mất hút ở đâu đó trong cõi xa xăm, nhÆ°ng, có thể nói, thanh âm phát ra từ toà n bá»™ cÆ¡ thể ngÆ°á»i nghệ sÄ© vô danh vẫn dá»™i và o tai tôi: có má»™t cái gì đó run rẩy, nhức buốt, râm ran, vuốt ve, mÆ¡n trá»›n – má»™t cái gì đó tháºt khoái lạc†(R. Barthes.- Tác phẩm chá»n lá»c: Kà hiệu há»c. Thi pháp há»c.- M., “Tiến bá»™â€, 1989, tr. 518).
[45] Theo cách hiểu Văn bản nhÆ° thế, rõ rà ng là cần phải phân biệt vá»›i cả cách hiểu thông thÆ°á»ng (“má»™t lá»i nói bất kì được ghi lạiâ€.- Từ Ä‘iển tiếng Nga của S.I. Ozegov), lẫn cách hiểu của giá»›i ngôn ngữ – kà hiệu há»c (“văn bản là trình tá»± các Ä‘Æ¡n vị kà hiệu†có hai thuá»™c tÃnh cÆ¡ bản: “tÃnh mạch lạc†và “tÃnh chỉnh thểâ€.- Từ Ä‘iển bách khoa ngôn ngữ. M.: “Bách khoa xô viếtâ€, 1990, tr. 507. Xem thêm: “Văn bản là trình tá»± lá»i nói khẩu ngữ hoặc văn viết tạo thà nh má»™t Ä‘Æ¡n vị giao tiếpâ€.- O. Ducrot, J.-M. Schaeffer.- Dictionnaire encyclopédique des sciences du langage. – P. : Seuil, 1995, p. 494.
[46] Là thuyết Văn bản tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i những khái niệm được M.M. Bakhtin Ä‘Æ°a ra và o những năm 1960 nhÆ° sau: “mạng lÆ°á»›i văn bản†không ngừng lá»›n lên, má»—i khâu của nó là má»™t phát ngôn cụ thể; “ngữ cảnh đối thoại†chÆ°a hoà n kết và  “thá»i đại lá»›n†của văn hoá. Xin Ä‘á»c: “Thế giá»›i văn hoá và văn há»c thá»±c chất cÅ©ng vô thuá»· vô chung giống nhÆ° vÅ© trụ. Chúng ta nói vá» những chiá»u sâu ngữ nghÄ©a mà chúng cÅ©ng vô đáy giống nhÆ° chiá»u sâu của váºt chấtâ€, nÆ¡i “từng lá»i (từng kà hiệu) của văn bản vượt ra ngoà i giá»›i hạn của nóâ€, bởi váºy “chỉ ở Ä‘iểm tiếp xúc của các văn bản má»›i loé lên ánh sáng chiếu rá»i cả phÃa sau lẫn phÃa trÆ°á»›câ€, không cho phép đụng và o cái “đáy†ngữ nghÄ©a, đặt ra “điểm chếtâ€. “Không thể có nghÄ©a duy nhất (Ä‘Æ¡n nhất). Cho nên, không thể có nghÄ©a đầu tiên và nghÄ©a cuối cùng, nó bao giá» cÅ©ng nằm giữa các nghÄ©a, là má»™t khâu trong mạng lÆ°á»›i ngữ nghÄ©a mà chỉ mình nó trong chỉnh thể của mình má»›i có thể trở thà nh hiện thá»±c. Trong Ä‘á»i sống lịch sá», mạng lÆ°á»›i đó phát triển đến vô táºn, và vì thế, từng khâu riêng lẻ của nó lại không ngừng tiếp tục đổi má»›i tá»±a nhÆ° được tái sinhâ€.- M.M. Bakhtin.- Tuyển táºp,T.6, tr. 399, 423, 424, 410.
[47] S.S. Averinsev.- Hai lần sinh hạ của chủ nghÄ©a duy là châu Âu// S.S. Averinsev.- Tu từ há»c và cá nguồn gốc truyá»n thống văn há»c châu Âu.- M.: Các ngôn ngữ văn hoá Nga, 1996, tr. 329-332.
[48] Xin Ä‘á»c: “Không có lá»i đầu tiên, không có lá»i cuối cùng và không có ranh giá»›i của ngữ cảnh đối thoại (chúng đã Ä‘i vá» phÃa quá khứ vô hạn và vá» tÆ°Æ¡ng lai vô cùng). Tháºm chà cả những ý nghÄ©a thuá»™c vá»Â quá khứ, tức là chúng được sinh ra trong cuá»™c đối thoại ở những thế kỉ đã qua, cÅ©ng không thể ổn định (không thể nhất thà nh bất biến, hoà n kết, xong xuôi) – chúng bao giá» cÅ©ng sẽ thay đổi (đổi má»›i) trong tiến trình phát triển của cuá»™c đối thoại tiếp theo, trong tÆ°Æ¡ng lai. Ở thá»i Ä‘iểm phát triển nà o của đối thoại cÅ©ng tồn tại má»™t khối lượng vô hạn những nghÄ©a bị bá» quên, nhÆ°ng ở các thá»i Ä‘iểm đối thoại cụ thể tiếp sau đó, trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘i của nó, chúng sẽ được nhá»› lại và hồi sinh trong má»™t dạng má»›i (ngữ cảnh má»›i). Chẳng có gì chết tuyệt đối: má»—i ý nghÄ©a Ä‘á» có ngà y há»™i phục sinh của mìnhâ€.- M.M. Bakhtin.- Tuyển táºp, T. 6, tr. 434-435.
[49] S.S. Averinsev.- Tlđd., tr. 329.
[50] Vá» khái niệm “tác phẩmâ€, xin xem: J. Derrida.- Lá»±c và nghÄ©a// J. Derrida.- Lối viết và sá»± khác biệt.- Spb., 2000; R. Barthes.- Từ tác phẩm đến văn bản// R. Barthes.- Tác phẩm chá»n lá»c: Kà hiệu há»c. Thi pháp há»c.- M.: Tiến bá»™, 1989.
[51] Cặp đối láºp nà y chà Ãt có nguồn cá»™i từ Anaximandre. Trong các công trình của Anaximandre, “váºt chất†là cái “vô giá»›i hạn†(apeiron), có má»™t bản thể xuất phát, “chất khởi nguyênâ€, má»™t “há»—n hợp†(migma) phong phú và bất táºn, má»™t lá»±c lượng sản xuất sẽ dẫn tá»›i sá»± xuất hiện (sau đó sẽ biến mất trong lòng cái “vô giá»›i hạn) vạn váºt cụ thể. TÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° thế, ở Platon, hoà n cảnh khởi nguyên – “khora†– hoạt Ä‘á»™ng nhÆ° là “nguyên nhân há»—n loạn†của vạn váºt. “Khora†nhÆ° vốn dĩ – “vô hình thù†và “bao chứa vô lượng†– là má»™t “bá»™ mặt thiên hình vạn trạng†(nếu “những tiá»m năng của nó không tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° nhau, không quân bình vá»›i nhau và bản thân nó trong từng bá»™ pháºn của mình không thăng bằng vá»›i nhauâ€, thì những tiá»m năng ấy sẽ là m nó lung lay và rung chuyển và rồi chÃnh nó cÅ©ng sẽ chao đảo do sá»± váºn Ä‘á»™ng của mìnhâ€). Platon so sánh “khoraâ€, “bà đỡ của má»i sá»± sinh hạâ€, vá»›i kim loại nóng chảy mà ngÆ°á»i ta có thể đúc thà nh những hình thù khác nhau (Platon.- Timaios, 48a – 53b).
[52] R. Barthes.- Texte (théorie du)// R. Barthes.-  Œuvres complètes. T. II.- P.: Seuil, 1994, tr. 1683.
[53] R. Barthes.- Từ tác phẩm đến văn bản// R. Barthes.- Tác phẩm chá»n lá»c: Kà hiệu há»c. Thi pháp há»c, tr. 415.
[54] R. Barthes.- Texte (théorie du) tr. 1685.
[55] R. Barthes.- Khoái cảm văn bản// R. Barthes.- Tác phẩm chá»n lá»c, tr. 490.
[56] Như trên.- tr. 484, 473.
[57] R. Barthes.- Bà i giảng// R. Barthes.- Tác phẩm chá»n lá»c, tr. 556.
[58] R. Barthes.- Khoái cảm văn bản// R. Barthes.- Tác phẩm chá»n lá»c, tr. 473; 466-467.
[59] Như trên, tr. 487, 463.
[60] Tiếng Pháp: “Langage encratiqueâ€. Theo R. Barthes, trong tÆ°Æ¡ng quan vá»›i quyá»n lá»±c, ngôn ngữ chỉ có hai phÆ°Æ¡ng án lá»±a chá»n: hoặc là hùa theo nó, hợp tác vá»›i nó, hoặc là chống lại nó, cá»± tuyệt nó, không thể có thứ ngôn ngữ trung tÃnh. Barthes gá»i loại thứ nhất, loại hùa theo quyá»n lá»±c “langage encratiqueâ€, loại thứ hai, chống lại quyá»n lá»±c là “langage acratiqueâ€.- ND.
[61] R. Barthes.- Khoái cảm văn bản// R. Barthes.- Tác phẩm chá»n lá»c, tr. 595.
[62] Như trên, tr. 494.
[63] Barthes viết rằng, bá»™ tuyển táºp nhÆ° thế hết sức Ä‘Æ¡n giản và thá»±c chất được tạo nên từ bảy-tám cuốn “sách giáo khoa†ảo mà má»™t há»c sinh giá»i bao giá» cÅ©ng nắm chắc nếu được tiếp thu hệ thống giáo dục tÆ° bản mẫu má»±c: “Lịch sá» Văn há»c (Byron, Nghìn lẻ má»™t đêm, Ann Radcliffe, Homer) Lịch sá» Nghệ thuáºt (Michelangelo, Raphael, kì quan Hy Lạp), giáo khoa Lịch sá» (thá»i đại Louis thế kỉ XV), giáo trình Y há»c Thá»±c hà nh giản yếu (bệnh táºt, sức khoẻ, tuổi già ), luáºn văn Tâm là há»c (tâm là há»c tình yêu, tâm là há»c đạo đức), kà sá»± Phong tục (trong phiên bản tiếng La Tinh, tức là phiên bản theo đạo đức Kitô, hoặc chủ nghÄ©a khắc kỉ), hÆ°á»›ng dẫn Lôgic há»c (lôgic tam Ä‘oạn luáºn) và Tu từ há»c cùng bá»™ sÆ°u táºp tục ngữ, thà nh ngữ vá» sá»± sống, cái chết, tình yêu, Ä‘au khổ, Ä‘Ã n bà , lứa tuổi v.v…†.- R. Barthes.- S/Z.- M.: ad Marginem, 1994, tr. 226-227.
[64]Â R. Barthes.-Â S/Z., tr. 227.
[65] Như trên, tr. 32-33.
[66] R. Barthes.- Khoái cảm văn bản// R. Barthes.- Tác phẩm chá»n lá»c, tr. 491.
[67]Như trên, tr. 490-491.
[68] “Ngữ cảnh. Mã. Ngữ cảnh tiá»m tà ng tÃnh không hoà n kết: Mã cần phải hoà n kết. Mã là ngữ cảnh thu hẹp, được xác láºp má»™t cách cố ýâ€.- M.M. Bakhtin.- Tuyển táºp, T.6, tr. 431.
[69] Xin xem bà i phân tÃch truyện ngắn của Borges: R. Lakhman.- Kà ức và sá»± tổn thất của thế giá»›i// Nghiên cứu văn há»c Äức hiện nay.- Spb. Tổng hợp Peterburg, 2001.
[70] R. Barthes.- Từ tác phẩm đến văn bản// R. Barthes.- Tác phẩm chá»n lá»c, tr. 418.
[71] R. Barthes.- Từ tác phẩm đến văn bản// R. Barthes.- Tác phẩm chá»n lá»c, tr. 418.
[72] R. Barthes.- Khoái cảm văn bản// R. Barthes.- Tác phẩm chá»n lá»c, tr. 489.
[73] J. Kristeva.- Problèmes de la structuration du texte // Théorie d’ensemble. – P.: Seuil, 1968 , p. 311.
[74] Xem: J. Kristeva.- Văn bản tiểu thuyết// J. Kristeva.- Tác phẩm chá»n lá»c: Má»™t ná»n thi pháp há»c sụp đổ.- M., 2004.
[75] Tiếng Anh: “chỉ huyâ€, “lãnh đạoâ€.- ND.
[76] L. Jenny.- La stratégie de la forme// Poétique, 1976, № 27, p. 262-267.
[77] G. Lanson.- PhÆ°Æ¡ng pháp trong lịch sá» văn há»c.- M., 1911.
[78] R. Barthes.- Từ tác phẩm đến văn bản// R. Barthes.- Tác phẩm chá»n lá»c, tr. 418.
[79] Xem: G. Genette.- La litérature au second degré.- P.: Gallimard, 1982
[81] Tức là cuốn: Nathalie Piégay- Gros.- Introduction à l’intertextualite.- Paris, 1996 (Ð. Пьеге-Гро. Введение в теорию интертекÑтуальноÑти, do G.K. Kosikov, V.Iu. Lucasik và B.P. Narumov dịch ra tiếng Nga,- M., 2008).- ND.
nguồn: phebinhvanhoc.com.vn
|