TRUYỀN THỐNG TÔN SƯ TRỌNG ĐẠO

QUA LỜI ĂN TIẾNG NÓI CỦA DÂN GIAN [*]

TRẦN HOÀNG

Trong tiếng Việt, chữ thầy thường được dùng để tôn xưng một số loại người đáng kính trọng trong xã hội. Cho nên, nhà tu, người dạy học, người làm nghề thuốc, những người được coi là có tri thức, kể cả những người hành nghề bói toán, xem địa lý xưa kia… đều được gọi chung là thầy.

Vậy từ thầy xuất hiện trong tiếng Việt như thế nào?

Trước hết, về nguồn gốc, từ thầy thuộc về lớp từ Hán cổ, đã du nhập vào tiếng Việt từ trước thời Tam quốc (1), khác với sự du nhập vào tiếng Việt từ đời nhà Đường bằng con đường sách vở.

Giở lại thư tịch cổ, tìm trong các văn bản xưa nhất mà hiện nay ta còn giữ được thì thấy: từ thế kỷ XIII, từ thầy đã song song tồn tại với sư, đều mang sắc thái tôn xưng. Trong bài phú Cư trần lạc đạo (2) của vua Trần Nhân Tôn (1258 – 1308), cùng với câu “Nguyền mong thân cận mình sư, quả bồ đề một đêm mà chín” còn có câu “ Vâng ơn thánh, xót mẹ cha, thờ thầy học đạo”. Thầy ở đây được dùng để gọi nhà sư. Đến Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi (1380 – 1442), lại thấy có câu “Thuỷ chung mấy vật đều nhờ chúa; Động tĩnh nào ai chẳng bởi thầy”(3). Thầy trong câu này chính là người dạy học, như Văn Tân – Đào Duy Anh đã chú giải: “Việc động tĩnh hành chỉ ở đời ai lại không học ở thầy là thánh hiền của nho gia (phu tử)” (4). Những cứ liệu này cho thấy, từ thuở xa xưa, từ “thầy” đã dùng để gọi chung một lớp người được xã hội tôn trọng. Và, trong cái thế tranh chấp lâu dài đầy bất lợi giữa một bên là yếu tố Hán – Việt sư được dùng một cách chính thống, “độc quyền” trong khoa cử, văn chương bác học, một bên là từ thầy vốn được xem là “nôm na” chỉ dùng trong dân gian thì từ thầy đã chiến thắng; nó không hề bị trung hoà hay âm tính hoá sắc thái biểu cảm trước những từ Hán – Việt đồng nghĩa như thường thấy, để khi nền Hán học bị suy vong thì nó liền được dùng rộng rãi trong mọi phong cách chức năng ngôn ngữ nhằm chỉ người dạy học nói chung, còn sư và những từ có yếu tố sư thì trở thành từ lịch sử hay thuật ngữ (5).

Sở dĩ như vậy chính là nhờ ở cái cơ sở hiện thực: truyền thống tôn sư trọng đạo lâu đời của dân tộc ta. Từ xưa, nhân dân ta đã rất tôn trọng người thầy – nhà giáo, và mối quan hệ thầy trò trên phạm vị toàn xã hội luôn luôn được đề cao, qua mọi thời kỳ lịch sử. Cho nên dù là từ dùng trong sách vở hay ở dân gian thì cũng đều chung một màu sắc biểu cảm. Có điều, trong trường hợp này, từ ngữ của dân gian sẽ có sức sống hơn.

Tuy trong tiếng Việt hiện đại, thầy cũng còn xuất hiện trong vài tổ hợp có sắc thái âm tính như thầy bà, thầy dùi, nhưng theo chúng tôi nghĩ, có lẽ đây chỉ là sản phẩm của xã hội sau này. Và dù cho có một vài tổ hợp như vậy, tự thân từ thầy ngày nay vẫn không hề bị nhoè đi sắc thái nghĩa tôn xưng.

Lòng tôn sư trọng đạo ấy còn in sâu vào lời ăn tiếng nói của dân gian.

Đó chính là những lời tục ngữ, ca dao tôn vinh vai trò, vị trí của người thầy trong xã hội: Không thầy đố mày nên; Muốn sang thì bắc cầu kiều, Muốn con hay chữ thì yêu lấy thầy, mà này cả Thầy dở (thì) cũng đỡ láng giềng…

Đó là những thành ngữ, tục ngữ ngợi ca sự học: Người không học như ngọc không mài; Muốn hành nghề chớ nề học hỏi; Muốn biết phải hỏi, muốn giỏi phải học; Một kho vàng không bằng một nang chữ… Thời nào cũng vậy, vô sư, vô sách thì chẳng thể nên người. Cho nên, dù con học thóc vay chăng nữa, có bậc sinh thành nào mà chẳng cố? Phải cố, là vì: Chẳng cày lấy đâu có thóc, chẳng học lấy đâu biết chữ? Chẳng học mà hay, chẳng cày mà có thì là điều cực kỳ vô lý vậy. Biết chữ là cơ hội để thoát khỏi tối tăm, nghèo đói. Làm thầy nuôi vợ, làm thợ nuôi miệng, đó là quan niệm của dân ta trong hoàn cảnh xã hội đề cao khoa cử. Không chỉ vậy, học còn là để làm người, một quan niệm vô cùng sâu sắc: Bất học vô thuật (không học không biết xử sự); Bất học diện tường (không học như đứng trước tường); Nhân bất học bất tri lý (người không học không biết lý lẽ)…

Chính từ lòng tôn sư trọng đạo mà nhân dân ta quan niệm: nhất tự vi sư, bán tự vi sư – một chữ cũng là thầy, nửa chữ cũng là thầy; có thờ thầy mới được làm thầy. Kẻ không biết kính trọng thầy thì bị nhân dân sỉ vả thậm tệ. Câu thành ngữ lừa thầy phản bạn là để mắng những kẻ vong ân bội nghĩa, đã gán cho kẻ nào thì kẻ đó chẳng bao giờ còn dám ngẩng mặt lên.

Và ngược lại, người thầy cũng phải luôn luôn xứng đáng là thầy, là tấm gương sáng cho học trò nhìn vào đó noi theo. Khi nào mà câu nói cửa miệng “thầy ra thầy, trò ra trò” còn tồn tại thì chừng đó trong lĩnh vực giáo dục vẫn còn lắm vấn đề. Bởi vì bản thân một chữ thầy từ thuở xa xưa đã hàm sẵn cái sắc thái tôn xưng; cha muốn cho con hay, thầy muốn cho trò khá cũng là lẽ thường tình vậy.

11.1997

(1) Xem: Nguyễn Tài Cẩn (1995): Giáo trình lịch sử âm tiếng Việt (sơ thảo), NXB Giáo dục, tr.16.

(2) In trong: Chữ Nôm: nguồn gốc – cấu tạo – diễn biến của Đào Duy Anh (1975), NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, tr. 167-174.

(3) In trong: Nguyễn Trãi toàn tập của Viện sử học (1976), NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, tr.403.

(4) Sđd, tr. 720.

(5) Thậm chí, ngày nay từ “sư phụ” còn mang sắc thái sỗ sàng khi sử dụng trong lời nói hằng ngày (do giới giang hồ hay dùng).