|
NHá»®NG SẮC THÃI ÄỘC ÄÃO CỦA TIẾNG CƯỜI DÂN GIAN NAM BỘ QUA “TRUYỆN KỂ BA PHI†|
Dimanche, 11 Mars 2012 08:08 |
NHá»®NG SẮC THÃI ÄỘC ÄÃO CỦA TIẾNG CƯỜIDÂN GIAN NAM BỘ QUA “TRUYỆN KỂ BA PHIâ€*TS TRẦN HOÀNG
Trong kho tà ng truyện cÆ°á»i dân gian Việt Nam nói chung, Nam Bá»™ nói riêng, Truyện kể Ba Phi đã trở thà nh má»™t hiện tượng văn hóa đặc sắc, vá»›i những sắc thái biểu hiện cái hà i nghệ thuáºt khá Ä‘á»™c đáo. ChÃnh vì váºy, những Truyện kể Ba Phi - phần lá»›n do chÃnh Bác Ba Phi kể, má»™t số do ngÆ°á»i khác dá»±a theo lối kể của Bác mà sáng tác nên - đã được lÆ°u truyá»n sâu rá»™ng khắp vùng Nam Bá»™. Qua những Truyện kể Ba Phi đã sÆ°u tầm được, ta có thể hình dung được má»™t miệt đất rừng U Minh trù phú “chim kêu nhÆ° hát bá»™i, cá lá»™i và ng tợ mắm nêm†của những con ngÆ°á»i phóng khoáng, lạc quan khẩn hoang mở đất và kiên cÆ°á»ng đánh giặc để bảo vệ mảnh đất của mình. Bên cạnh hiện thá»±c xã há»™i sinh Ä‘á»™ng đó, ta lại thấy ở Truyện kể Ba Phi những tố chất dân gian đặc thù Nam Bá»™ vá»›i tiếng cÆ°á»i hóm hỉnh, hồn háºu và thoải mái. Trong bà i viết nà y, chúng tôi sẽ lần lượt Ä‘i sâu tìm hiểu vá» những sắc thái của tiếng cÆ°á»i dân gian Nam Bá»™ được thể hiện rất rõ nét trong Truyện kể Ba Phi. 1. TIẾNG CƯỜI Dà DỎM TRƯỚC THIÊN NHIÊN TRÙ PHÚ Lịch sá» của vùng đất Nam Bá»™ gắn liá»n vá»›i lịch sá» khẩn hoang láºp ấp của dòng ngÆ°á»i di dân từ Thuáºn Quảng và o Nam từ thế ká»· XVII-XVIII. Äất Nam Bá»™ ngay từ đầu thế ká»· XX vẫn còn nổi tiếng hoang vu và trù phú. Mà hoang vu và trù phú hÆ¡n có lẽ vẫn là vùng đất U Minh - Äồng Tháp MÆ°á»i. Thông thÆ°á»ng, trong phạm trù cái hà i thì “Tiếng cÆ°á»i do cái hà i Ä‘Æ°a lại nhằm giải thoát cho con ngÆ°á»i những thói xấu cá nhân và tệ nạn xã há»™i, khá»i những Ä‘iá»u ti tiện và thị hiếu tầm thÆ°á»ng; nó có tác dụng lá»›n trong việc giáo dục tÆ° tưởng, đạo đức và thẩm mỹ cho má»i ngÆ°á»i†[ 8: 103 ]. Äó chÃnh là tiếng cÆ°á»i thoát ra từ sá»± đả kÃch, châm biếm, mỉa mai đối vá»›i bạo quyá»n, cÆ°á»ng hà o ác bá, các tệ nạn xã há»™i, những thói hÆ° táºt xấu, nhÆ° ta thÆ°á»ng gặp trong các truyện cÆ°á»i dân gian, kể cả truyện cÆ°á»i dân gian Nam Bá»™. NhÆ°ng ở Truyện kể Ba Phi thì tÃnh chất của tiếng cÆ°á»i không váºy. NhÆ° trên đã nói, ngÆ°á»i U Minh vốn là những lÆ°u dân, luôn luôn phải trá»±c diện đấu tranh vá»›i đầm hoang thú dữ để sinh tồn sau khi đã can đảm tá»± nguyện hoặc bị Ä‘Ã y ải và o mảnh đất địa đầu phÆ°Æ¡ng Nam, bá» lại sau lÆ°ng những thà nh kiến và trói buá»™c cổ hủ. Vì cùng là lÆ°u dân ở vùng đất má»›i, trong quan hệ xã há»™i, há» phải sát cánh bên nhau, cả trong những lúc tối lá»a tắt đèn. Có lẽ vì váºy, giữa há» không có cái cÆ¡ sở để phát triển những tiếng cÆ°á»i đả kÃch, phê phán , châm biếm. NhÆ°ng nhu cầu vá» tiếng cÆ°á»i là luôn luôn có thá»±c và cần thiết trong Ä‘á»i sống con ngÆ°á»i. “Trên cÆ¡ sở nà o mà cái hà i được coi là má»™t trong những phạm trù trung tâm của mỹ há»c? Sá»± tồn tại của má»™t thể loại đặc biệt - hà i kịch - không đủ để tách riêng phạm trù cái hà i ra. Nếu không chúng ta sẽ phải tạo ra các phạm trù từ tất cả má»i thể loại nghệ thuáºt hiện có. Cái hà i vượt ra ngoà i khuôn khổ thể loại hà i kịch - nó phổ biến rá»™ng rãi trong Ä‘á»i sống bình thÆ°á»ng, hầu nhÆ° ở khắp má»i lÄ©nh vá»±c của thá»±c tại xã há»™iâ€, đó là ý kiến của giáo sÆ° mỹ há»c M.F.á»pxianhicốp [ 10: 212 ]. Và chÃnh vì cái hà i “phổ biến trong Ä‘á»i sống bình thÆ°á»ng†nên những lÆ°u dân Nam Bá»™ cÅ©ng đã tạo nên tiếng cÆ°á»i cho mình từ những đối tượng rất gần gÅ©i là thiên nhiên trù phú vây quanh. Äối tượng ấy, cá»™ng thêm cái tÃnh cách phóng khoáng , lạc quan được hình thà nh từ những nguyên nhân xã há»™i - địa lý của ngÆ°á»i dân Nam Bá»™ nhÆ° đã nói, đã tạo nên má»™t sắc thái tiếng cÆ°á»i Ä‘á»™c đáo được phản ánh trong Truyện kể Ba Phi: tiếng cÆ°á»i dà dá»m trÆ°á»›c sá»± trù phú của vùng đất má»›i. Tiếng cÆ°á»i lạc quan ấy đã báºt lên từ hầu hết các Truyện kể Ba Phi. Mùa nÆ°á»›c nổi, lúa thóc tưởng chừng sẽ “đi theo bà thủy hếtâ€, ai nấy Ä‘á»u “chá» hạ cÆ¡n nÆ°á»›c chum mà đi bắt cá, đặt lÆ°Æ¡n ăn qua ngà yâ€, “nẫu ruá»™t†là váºy mà rồi cÅ©ng trở thà nh Ä‘á» tà i để Bác Ba Phi bịa chuyện bông đùa: “Lúa Ä‘ang nở ngầm dÆ°á»›i đáy nÆ°á»›c. Lúa Ä‘ang chuyển mình nở nghe rà o rà o. Những con chà ng bè mò cá ăn, lá»› quá»› thế nà o mà đút đầu và o giữa gốc bụi luá, lúa nở r, mắc kẹt đầu rồi cứ chổng cẳng mà chòi. Khoái quá, tui chống xuồng Ä‘i “nhổ†chà ng bè. Là m má»™t lát, tui trói bỠđầy má»™t xuồng be tám. Chống xuồng rút vá» xóm, tui cho bà con hay, biểu ruá»™ng ai thì ra bắt chà ng bè vỠăn, rồi cắt tranh mò mẫm bó từng bụi lúa lại, kẻo nở quá, tá»›i mùa nó lốp hết†( Lúa nở ngầm ). Váºy đó, đất rừng phÆ°Æ¡ng Nam vô cùng trù phú. Nếp thì dẻo đến cái bánh Ãt bị rẫy dÃnh và o cây xiên nhà , chó nhảy lên táp cÅ©ng bị treo tòn ten tá»n tẻn trên đó ( Nếp dẻo ). Chim chóc thì sống lẫn lá»™n vá»›i gia súc: “Riết rồi cúm núm ngoà i đồng, con trống nà o chân cÅ©ng có má»c cá»±a, còn gà trống trong nhà thì hay cất tiếng gáy vang: “Ò ó o ... Cúm! Ã’ ó o ... Cúm! Cúm ...†( Ven rừng U Minh thuở trÆ°á»›c ). Chuá»™t thì “đứng sắp hà ng , nhỠđứng trÆ°á»›c, lá»›n đứng sau Ä‘á»u bân mặt đất. Chuá»™t nhá» thì Ä‘Æ°a hai tay lên, chuá»™t lá»›n thì má»™t tay chắp sau Ä‘Ãt má»™t tay Ä‘Æ°a ra hứng lúa. Có mấy con chuá»™t già không hứng được lúa để ăn, ngồi vuốt râu, mặt mà y buồn thiu.†( Chim và chuá»™t U Minh ). Cá trê thì đầy lung, đến cả con nai chà chỉ trong thoáng chốc đã bị chúng bu theo “rỉa sạch trá»i thịt thà , xÆ°Æ¡ng xócâ€, “là m cho con nai cứ trồi lui, trồi tá»›i†nhÆ° Ä‘ang còn lá»™i, “kéo nai lên (thì) được cả tạ cá trê, con nà o con nấy to bằng cÆ°á»m tay ngÆ°á»i lá»›n†( Cá trê Lung Trà m ). Cá lóc thì to đến “táp trụm lủm chiếc xuồng sáp chở đầy máºt ong†rồi “nhai nhai má»™t cách ngon là nh†( Cá lóc Lung Trà m ). VÆ°á»n cÅ©ng đầy trái, đến chỉ để rụng cho cá ăn, nên cá bổi thịt chát ngấm, cá rô nấu chua “khá»i phải dầm me, dạo cÆ¡m mẻâ€, cá lóc nấu cháo “khá»i phải vắt nÆ°á»›c cốt dừa†( Cá nuôi ). Rồi tôm, ếch, rùa, rắn, trăn, ong, nai, heo rừng, khỉ, nai, voi, cá»p, cá sấu, kỳ Ä‘Ã ... của đất rừng U Minh Ä‘á»u trở thà nh đối tượng gây cÆ°á»i má»™t cách dà dá»m trong Truyện kể Ba Phi. Có thể nói mà không há» cÆ°á»ng Ä‘iệu, rằng tiếng cÆ°á»i dà dá»m ấy - tiếng cÆ°á»i thoải mái, phóng khoáng và dung dị nhằm táºp hợp những lÆ°u dân ngồi lại bên nhau giữa má»™t rừng đất má»›i hoang vu nhÆ°ng trù phú - chỉ có thể thoát ra từ dân gian Nam Bá»™ . 2. TIẾNG CƯỜI LẠC QUAN TRONG MỞ ÄẤT VÀ GIá»® ÄẤT 2.1. NhÆ° ta Ä‘á»u biết, Nam Bá»™ vốn là vùng đất má»›i. Bên cạnh sá»± Æ°u đãi của thiên nhiên, đất rừng phÆ°Æ¡ng Nam cÅ©ng đặt ra cho những ngÆ°á»i di thá»±c biết bao thách đố: “muá»—i kêu nhÆ° sáo thổi, Ä‘Ä©a lá»™i lá»nh nhÆ° bánh canhâ€; thú dữ, thiên tai, bệnh chÆ°á»›ng... Ấy là chÆ°a kể bao lo toan của buổi đầu định cÆ°, những nhá»c nhằn của cuá»™c khai phá và những tình cảm gắn bó vá»›i là ng xóm quê hÆ°Æ¡ng cÅ©. CÅ©ng có đôi khi, con ngÆ°á»i ở đây “nẫu ruá»™tâ€, “ngồi khoanh tay rế mà than vắn thở dà i vá»›i vợ con chịu tráºn†( Lúa nở ngầm ). NhÆ°ng rồi, thá»±c tế cuá»™c sống không cho phép há» bi quan, bá» cuá»™c; hÆ¡n nữa, bản thân há» lại là những con ngÆ°á»i vốn không dá»… bị khuất phục trÆ°á»›c bạo quyá»n và trÆ°á»›c tá»± nhiên. Cái tinh thần lạc quan của ngÆ°á»i dân Nam Bá»™ trong quá trình chinh phục thiên nhiên ấy hiện lên khá rõ nét qua tiếng cÆ°á»i của Truyện kể Ba Phi. Ngay trong những truyện kể thể hiện tiếng cÆ°á»i dà dá»m trÆ°á»›c thiên nhiên trù phú đã dẫn trên đây, cÅ©ng trà n đầy cái tiếng cÆ°á»i lạc quan của những ngÆ°á»i mở đất: Dù trong cảnh đồng ruá»™ng chìm ngáºp trong sóng nÆ°á»›c hay giữa mùa khô hạn, dù thÆ°á»ng xuyên bị chim chuá»™t phá hại mùa mà ng hay thú dữ Ä‘e dá»a cuá»™c sống ... , những ngÆ°á»i dân U Minh vẫn luôn cất tiếng cÆ°á»i. NhÆ°ng táºp trung hÆ¡n cả cho cái tiếng cÆ°á»i lạc quan ấy, phải kể đến các truyện: Mô đất biết Ä‘i, Bắt heo rừng, Con chó săn dÅ©ng cảm, Heo Ä‘i cà y, Con khỉ biết mần ruá»™ng, Khỉ Ä‘i phát ( 2 truyện ), Giữ rẫy, Voi nhổ mạ, Căn bệnh da cổ của tôi, Câu cá sấu, Xuồng cá sấu, Bắt rắn hổ, Cá»p xay lúa, Con trăn... rồng, ... Ở Mô đất biết Ä‘i, Căn bệnh da cổ của tôi, Con trăn... rồng, cả má»™t hiện thá»±c hoang vu đầy dẫy khó khăn gian khổ bà y ra trÆ°á»›c ngÆ°á»i nghe. “Năm đó má»›i đến mùa phát đất mà nÆ°á»›c đã chum lên đầy ói đồng. Chuá»™t bá», rắn rÃt hết chá»— ở, leo lên Ä‘á»t cây nằm có đùmâ€, đến ná»—i... Bác Ba Phi cả đêm “ngồi mà i mảng, hút thuốc trên lÆ°ng má»™t con cá kình Ä‘Æ°á»›câ€, nó bò mang Bác và o táºn nhà mà Bác cÅ©ng chẳng hay! ( Mô đất biết Ä‘i ). PhÆ°Æ¡ng tiện giao thông chủ yếu dá»±a và o sông nÆ°á»›c, mà “Thuở ấy, hai bên bá» sông Äốc là rừng lá tráºp trùng, lá dừa nÆ°á»›c ken nhau chạy má»™t mạch tá»›i mé sông rồi nhÆ° giá»±t mình dừng lại đứng chá»›i vá»›i, hai bên ngá»n chá»m ra nhÆ° muốn câu lấy nhauâ€, khi “lỡ con nÆ°á»›câ€, ngÆ°á»i dân phải vá» trong con nÆ°á»›c ròng đêm thì cà ng hết sức hiểm nguy: “Trá»i tối Ä‘en nhÆ° má»±c, tui cứ dòm lằn sáng trên trá»i mà lái theo. (...) Tức thì tai tui nghe cái vèo, thân thể nhẹ bổng, ghe lÅ©i tuốt lên mé bá»!†... , hiện thá»±c đó đã tạo nên cái ná»n cho Bác Ba Phi bịa chuyện: “sợi dây kẽm chằng cá»™t đáy gạt văng cái đầu†và rồi vì ban đêm lụp chụp, không sẵn bay, dượng TÆ° dùng xi măng tháp lại cái đầu của Bác không kỹ nên “đến bây giá» da cổ má»›i sần sượng váºy đó Ä‘a!†( Căn bệnh da cổ của tôi ). Những đêm mÆ°a bão “Vợ chồng con cái ngủ trên túp chòi có sà n gác, bị giông đẩy Ä‘Æ°aâ€, bên dÆ°á»›i thì đầy dẫy “thú rừng bị Æ°á»›t ổ, lạnh, đâm ra quạu, cắn lá»™n vá»›i nhau kêu ầm lênâ€, hiểm nghèo là váºy mà Bác Ba Phi vẫn cứ cợt đùa “tá»±a nhÆ° ngồi thuyá»n nan trên biển†và thêu dệt chuyện ( Con trăn ... rồng )! Ở những truyện còn lại, là những cảnh con ngÆ°á»i phải bảo vệ thà nh quả lao Ä‘á»™ng và cả tÃnh mạng của mình trÆ°á»›c thú dữ, phải sống chung cùng vá»›i thú rừng nhÆ°ng vẫn cÆ°á»i vui dà dá»m. Lạc quan đến thế là cùng! 2.2. Không chỉ có lạc quan trong đấu tranh vá»›i thiên nhiên khắc nghiệt, Truyện kể Ba Phi còn có cả sá»± lạc quan trong quá trình giữ đất, mảnh đất mà ngÆ°á»i dân đã bất chấp hiểm nguy dà y công khai phá. Hết Tây rồi đến Mỹ khi đặt chân đến U Minh Ä‘á»u trở thà nh đối tượng của tiếng cÆ°á»i. Cái tinh thần “bảo vệ chủ quyá»n†ở đây được thể hiện má»™t cách kÃn đáo thông qua những mẩu truyện khôi hà i. “Cò Tây cấm ngặt không cho chở dÆ°a (hấu) bằng xe†mà vẫn bị hỠ“qua mặt†dá»… dà ng đến ngá»› ngẩn: “ThÆ°a ông cò, đó là đầu hà nh khách, đó ông xem kỹ lại Ä‘i! Vì Ä‘Æ°á»ng gồ ghá» quá, xe chạy xóc quá là m đầu hà nh khách thối lủng mui xe, trổ lên phÃa trên, rồi mắc kẹt ở đó... “ ( Phá luáºt giao thông ). Bịa váºy thì ai tin được, trừ ... Tây! Trong Truyện kể Ba Phi có khá nhiá»u mẩu truyện vá» Ä‘á» tà i đánh Mỹ. Äây cÅ©ng là má»™t hiện tượng lý thú. Thông thÆ°á»ng, những mẩu truyện vui kháng chiến hiện đại chỉ rải rác trong dân gian rồi được táºp hợp lại, ở đây, thì là cả má»™t loạt truyện được lÆ°u truyá»n mà chỉ do má»™t ngÆ°á»i là Bác Ba Phi sáng tác. Trong kho tà ng những chuyện vui kháng chiến thì Truyện kể Ba Phi đã góp nhiá»u mẩu chuyện đặc sắc. NhÆ° ta biết, trong những năm kháng chiến chống Mỹ, đất rừng U Minh là má»™t trá»ng Ä‘iểm chà xát của Mỹ-ngụy. Váºy mà ngÆ°á»i dân ở đây vẫn vui vẻ bám trụ tăng gia sản xuất nuôi quân, đóng góp vÅ© khà cho bá»™ Ä‘á»™i và là m bình phong che chở cho cán bá»™ Cách mạng hoạt Ä‘á»™ng... Bị thằng cảnh sát Xá»n bắt vì “tá»™i ba năm không đóng thuế đất, và không chịu là m khế Æ°á»›c cho nóâ€, Bác bèn nghÄ© kế... Váºy mà cả quáºn trưởng Rạch Sáng cÅ©ng bị lừa ( Nói dóc có sách ). NghÄ©a là , Bác Ba Phi đâu có ngán bá»n tay sai cầm quyá»n, Ä‘em cả chúng ra để mà chế giá»…u. Qua những truyện cÆ°á»i của Bác Ba Phi vá» Ä‘á» tà i nà y, má»™t mặt, ta thấy cái khà phách và sá»± thông minh của cÆ° dân Nam Bá»™, mặt khác, ta thấy rõ ở há» sá»± xem thÆ°á»ng cái gá»i là “sức mạnh xâm lược†của bá»™ máy chiến tranh Mỹ - ngụy. Xe lá»™i nÆ°á»›c, máy bay trá»±c thăng , tà u chiến ... vá»›i Ba Phi Ä‘á»u hóa thà nh những món đồ vô dụng ! “NgÆ°á»i ta không thèm bắt ( xe lá»™i nÆ°á»›c ) rồi mà cứ ủi và o chÆ°n hoà iâ€, “Tui nổi xung, tống cho nó má»™t đạp tháºt mạnh, con rùa ( xe lá»™i nÆ°á»›c ) văng bổng lên khá»i Ä‘á»t nga, rá»›t trái giữa lung Bùn má»™t cái rầm!†( Rùa U Minh ). “Cái đầu chiếc máy bay cán gáo bê qua, cái Ä‘uôi vừa quáºt lại, Ä‘ang lúc sôi máu giáºn, tui vá»›t lái thêm má»™t phảng nữa. Nghe “bụp†má»™t tiếng, tức thì chiếc cán gáo rụng mất khúc Ä‘uôi, thét lên hù hụ, xịt khói Ä‘en ra Ä‘Ãt. Nó tròng trà nh, tròng trà nh, rồi cắm đầu xuống Lung Trà m.“ (Chém trá»±c thăng). “ChÆ°a kịp chui ra, tui liá»n bị chúng nhấc cò cái bụp. Toà n thân tui bị bắn ra, cá» và o nòng súng kêu nghe cái “có ... ét†(...). Tháºt bá»n Mỹ ở hạm Ä‘á»™i nổi tại sông Ông Äốc chÆ¡i ác quá, chúng lấy tui là m giẻ lau nòng súng cho chúng†( Thụt nòng ô buýt ! . Rõ rà ng toà n là “nói dócâ€! NhÆ°ng qua cái “nói dóc†nà y, ta thấy Ba Phi nói riêng, nhân dân Nam Bá»™ nói chung chẳng há» coi những cá»— máy chiến tranh hiện đại kia nặng má»™t kà lô nà o cả: “ Tui thì “hú†hay “khẹt†gì cÅ©ng tréo ngoảy uống nÆ°á»›c trà chÆ¡i, kể nhÆ° tiếng pháo nổ tùng phình là tiếng trống bá»n trẻ đánh múa lân váºy.†( Tá» giấy khen )! Không nhá» lạc quan nhÆ° thế , ngÆ°á»i dân U Minh sao có được cái sức mạnh tinh thần bám trụ giữ đất suốt bao năm chiến tranh vô cùng ác liệt ngay trong lòng địch? Rõ rà ng, Truyện kể Ba Phi là má»™t biểu hiện rất sống Ä‘á»™ng cho cái sắc thái tinh thần lạc quan của ngÆ°á»i dân Nam Bá»™ nói chung, cÆ° dân U Minh nói riêng, trong quá trình khai phá thiên nhiên và bảo vệ các thà nh quả của mình. 3. TIẾNG CƯỜI BẬT LÊN TỪ MỘT Lá»I “NÓI DÓC†CÓ NGHỆ THUẬT CỦA NGƯỜI NÔNG DÂN VUI TÃNH Äể tạo nên những tiếng cÆ°á»i dà dá»m, Truyện kể Ba Phi đã váºn dụng má»™t cách nhuần nhị má»™t số biện pháp gây cÆ°á»i cổ Ä‘iển của văn há»c dân gian ( folklore ), mà chủ yếu là biện pháp ngoa dụ ( cÆ°á»ng Ä‘iệu, phóng đại, khoa trÆ°Æ¡ng... ) và má»™t số biện pháp tu từ văn bản. Ở Truyện kể Ba Phi, ta cÅ©ng còn có thể nháºn thấy nhiá»u mà u sắc biểu cảm được thể hiện qua cách sá» dụng từ ngữ đặc thù Nam Bá»™. Ở đây chúng tôi chỉ xin nêu má»™t số biện pháp nghệ thuáºt chủ yếu đã là m nên phong cách Ba Phi. 3.1. Trong các truyện cÆ°á»i, ngoa dụ được coi là má»™t trong hai biện pháp gây cÆ°á»i cÆ¡ bản [ 1: 24 ], “ là phÆ°Æ¡ng thức cÆ°á»ng Ä‘iệu má»™t mức Ä‘á»™, tÃnh chất, đặc Ä‘iểm nà o đó của sá»± váºt†[ 5: 213 ]. Äây là má»™t trong những biện pháp tu từ ngữ nghÄ©a. Ở Truyện kể Ba Phi, việc váºn dụng biện pháp ngoa dụ có những sắc thái nà o Ä‘á»™c đáo so vá»›i việc váºn dụng thông thÆ°á»ng? TrÆ°á»›c hết, ta dá»… dà ng nháºn ra những ngoa dụ trong Truyện kể Ba Phi thÆ°á»ng xuất phát từ những sá»± việc, hiện tượng vốn đã tồn tại trong thá»±c tế. CÆ¡ sở thá»±c tế của ngoa dụ Lúa nở ngầm chÃnh là hiện tượng lúa nổi ở đồng bằng Nam Bá»™. CÆ¡ sở của ngoa dụ Nếp dẻo chÃnh là loại nếp Cò HÆ°Æ¡ng nổi tiếng của đất rừng U Minh. ChÃnh cái hiện thá»±c rất mà u mỡ, trù phú của đất rừng phÆ°Æ¡ng Nam đã là m ná»n cho những ngoa dụ của má»™t loạt các Truyện kể Ba Phi khác. Và do váºy, cái “dóc†của Ba Phi má»›i được tồn tại và lÆ°u truyá»n rá»™ng rãi khắp đồng bằng sông Cá»u Long và Nam Bá»™ nhÆ° má»™t hiện tượng văn hóa Ä‘á»™c đáo chứ không phải nhÆ° má»™t sá»± chá»c cÆ°á»i dá»… dãi. Äồng thá»i, ta còn thấy ở đây má»™t hình thức ngoa dụ - tăng cấp rất đặc sắc, vừa có tác dụng tăng thêm cÆ°á»ng Ä‘á»™, trÆ°á»ng Ä‘á»™ cho tiếng cÆ°á»i, vừa gây được ấn tượng mạnh ở ngÆ°á»i nghe. Chẳng hạn, trong truyện Cá lóc Lung Trà m: “Äang lúc “nhả khói phung mây†phì phèo, tôi bá»—ng nghe ở gần đâu đây có ổ ong máºt Ä‘ang sổ ná»±c. (...) Trá»i Æ¡i! á»” ong lang đóng ngay dÆ°á»›i bắp chân đây chá»› hổng đâu xa. (...) Tấm tà n ong lá»›n bằng cái nia váºy. Còn lại khúc mức, nó rá»›t xuống tấm vải mủ đụi đụi. Từng khối máºt và ng óng bằng trái dừa khô nằm chất đống trên tấm vải mủ. Tui chặt cây khoanh thêm mấy tấm nữa là m bồn chứa. (...) Tui nắn sáp thà nh má»™t chiếc xuồng lá»›n chở Ä‘á»™ và i chục thùng máºt. (...) Chiếc xuồng nặng quá con trâu phải bÆ°á»n è ạch mà vẫn trèo lên bá» không nổi. (...) Má»™t con cá lóc rừng lên táp trụm lủm chiếc xuồng sáp chở đầy máºt ong của tui rồi còn gì đâu! (...) “Con cá lóc Ä‘ang nhai nhai chiếc xuồng sáp má»™t cách ngon là nh dÆ°á»›i lung. Máºt ong trà o ra hai bên khóe miệng nó và ng óng cả má»™t khúc nÆ°á»›c Lung Trà m. “, v.v. Nhá» váºy, ở Truyện kể Ba Phi , sá»± cÆ°á»ng Ä‘iệu dÆ°á»ng nhÆ° đã được đẩy lên đến mức tá»™t cùng. 3.2. Vá» mặt văn bản, ngoà i những biện pháp tu từ thÆ°á»ng thấy (chủ yếu là quan hệ tÆ°Æ¡ng hợp trong mà u sắc phong cách), đáng chú ý nhất ở Truyện kể Ba Phi là phÆ°Æ¡ng thức mở rá»™ng. à đồ của dạng mở rá»™ng nà y trong văn bản là giúp cho các truyện kể có vẻ nhÆ° hoà n toà n chân tháºt. ThÆ°á»ng thì Truyện kể Ba Phi mở rá»™ng ở phần kết thúc văn bản vá»›i má»™t kiểu rất Ä‘á»™c đáo: “Hổng tin há»i bả mà coi!†(Gà i bẫy bắt chim), “Hổng tin, bà con cứ há»i “bà xã†tui thá» coi!†(Bắt chim trá»i ăn lúa), “Äứa nà o hổng tin vô sau bếp coi bác gái bây Ä‘ang dở mắm ra thì biết liá»n†(Ong máºt rừng Trà m), “Không tin Ä‘i há»i bả coi có phải thiệt váºy hông?†(Bắt heo rừng) hay “Hổng tin cứ là m thá» thì biết!†(Căn bệnh da cổ của tôi), v.v... Lối kết thúc nà y có lẽ ta cÅ©ng chỉ gặp ở má»—i Truyện kể Ba Phi, nên chăng có thể gá»i đây là “kiểu-kết-thúc-Ba-Phiâ€? 3.3. Ngoà i các biện pháp tu từ chủ yếu trên đây, không thể không nói đến má»™t giá»ng Ä‘iệu thuần khẩu ngữ Nam Bá»™ đã mang lại hiệu quả nghệ thuáºt cao cho Truyện kể Ba Phi. Cho dù những văn bản đã sÆ°u tầm ghi chép lại có thể có sá»± biến đổi đôi chút so vá»›i nguyên văn Truyện kể Ba Phi, thì, nhìn trên đại thể, đó vẫn là khẩu ngữ Nam Bá»™. TÃnh khẩu ngữ Nam Bá»™ trong Truyện kể Ba Phi thể hiện rất rõ nét qua cách sá» dụng các từ xÆ°ng hô, tiểu từ, từ địa phÆ°Æ¡ng, các quán ngữ, thà nh ngữ, cách và von, miêu tả... Thá» xem xét má»™t Ä‘oạn trong truyện Tôm U Minh: “Cái năm đó nắng gì đến lung, bà u khô sạch trá»i, không còn má»™t miếng nÆ°á»›c thấm tay. Hạn đến chó nằm hà ng ba nhìn trá»i lè lưỡi, gà ấp trên ổ hót cổ thở hết ra hÆ¡i, trâu thèm nÆ°á»›c đổ bá»t mồ hôi. Nhà tui chỉ có mấy cái đìa cá giống vá»›i má»™t búng Ä‘áºp thông ra Kinh Ngang là còn chứa nÆ°á»›c chút đỉnh.†Và mấy Ä‘oạn khác, trong Tá» giấy khen: “Tá» giấy khen của huyện cấp cho tui vá» thà nh tÃch đóng góp võ khà cho bá»™ Ä‘á»™i công binh đánh tà u đó, chá»› phải chÆ¡i đâu? Số là đây tÃnh theo Ä‘Æ°á»ng chim bay thẳng ra cụm pháo Rạch Ráng đâu Ä‘á»™ bảy, tám cây số gì đó. ThÆ°á»ng đêm, cụm pháo nó thụt lu ầm nhÆ° giã gạo chảy ba. Äạn pháo bay vô vùng mình bầy bầy chẳng khác le le vỠăn đám mạ. NgÆ°á»i ở trong tầm pháo riết rồi cÅ©ng đâm chai lì. Nghe bầy pháo nà o hú hà thì thây kệ cha nó ; chỉ để ý đến bầy nà o Ä‘i kêu khè khè, khẹt khẹt nhÆ° tiếng vịt trống xiêm cồ gù thì má»›i sá»a soạn chum vô hầm. Chuyện đó là đối vá»›i Ä‘Ã n bà con nÃt kia, tui thì “hú†hay “khẹt†gì cÅ©ng ngồi tréo ngoảy uống nÆ°á»›c trà chÆ¡i, kể nhÆ° tiếng pháo nổ tùng phình là tiếng trống bá»n trẻ đánh múa lân váºy.†Ở những Ä‘oạn văn trên, những chá»— in nghiêng là những từ ngữ được dùng trong khẩu ngữ Nam Bá»™. Rõ rà ng, nếu thay thế những từ ngữ đó bằng những từ ngữ trong vốn từ toà n dân thì cái giá»ng Ä‘iệu thuần khẩu ngữ Nam Bá»™ cÅ©ng mất Ä‘i và những Truyện kể Ba Phi sẽ khó lòng gây được hiệu quả thẩm mỹ cao. ooOoo Tóm lại, qua bà i viết nà y, chúng tôi muốn khẳng định: Truyện kể Ba Phi là má»™t sản phẩm tinh thần tiêu biểu của dân gian Nam Bá»™. Những truyện kể nà y, má»™t mặt, là m phong phú thêm cho kho tà ng văn há»c dân gian Việt Nam, mặt khác, phản ánh má»™t cách khá sinh Ä‘á»™ng vá» thiên nhiên và con ngÆ°á»i ở địa đầu phÆ°Æ¡ng Nam Tổ quốc. ChÃnh những sắc thái Ä‘á»™c đáo và đặc sắc của tiếng cÆ°á»i ở Truyện kể Ba Phi đã khiến tác phẩm và tên tuổi Bác Ba Phi vượt ra khá»i địa giá»›i U Minh, lÆ°u truyá»n cả má»™t vùng rá»™ng lá»›n Nam Bá»™. Chúng tôi xin mượn lá»i của văn hà o M. Gorki để kết thúc bà i viết nà y: “CÆ¡ sở của nghệ thuáºt bằng lá»i là nghệ thuáºt dân gian. Hãy sÆ°u tầm nghệ thuáºt dân gian, hãy há»c táºp nghệ thuáºt dân gian và phải chỉnh lý lấy nó...†( Dẫn theo [ 13: 83 ] ).
TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. TRÆ¯Æ NG CHÃNH - PHONG CHÂU, Tiếng cÆ°á»i dân gian Việt Nam, NXB Khoa há»c xã há»™i, Hà Ná»™i, 1987. 2. NGUYỄN GIAO CƯ và tgk, Truyện nói Trạng, NXB Äà Nẵng, 1998. 3. NGUYỄN Há»®U HIẾU, Truyện kể dân gian Nam Bá»™, NXB Thà nh phố Hồ Chà Minh, 1987. 4. VŨ NGỌC KHÃNH, Kho tà ng truyện cÆ°á»i Việt Nam ( táºp 3 ), NXB Văn hóa - Thông tin, Hà Ná»™i, 1995 . 5. ÄINH TRỌNG LẠC (chủ biên), Phong cách há»c tiếng Việt, NXB Giáo dục, 1993. 6. NGUYỄN ÄÄ‚NG NA, Truyện Trạng, NXB Giáo dục, 1988. 7. BÙI MẠNH NHỊ và tgk: Truyện cÆ°á»i dân gian Nam Bá»™, NXB Thà nh phố Hồ Chà Minh, 1989. 8. NHIỀU TÃC GIẢ, Từ Ä‘iển văn há»c ( táºp 1 ), NXB Khoa há»c xã há»™i, Hà Ná»™i, 1983. 9. NHIỀU TÃC GIẢ, Äịa chà văn hóa Thà nh phố Hồ Chà Minh, NXB Thà nb phố Hồ Chà Minh, 1988. 10. M.F.ÔP-XI-A-NHI-CÔP, Mỹ há»c Mác-Lênin ( Bản dịch của Phạm Văn BÃch), NXB Văn hóa, HN, 1987. 11. THẠCH PHÆ¯Æ NG và tgk: Kho tà ng truyện trạng Việt Nam, NXB Khoa há»c xã há»™i, HN, 1996. 12. PHAN ANH TUẤN, Những câu chuyện lý thú vá» Bác Ba Phi, NXB Thà nh phố Hồ Chà Minh, 1990. 13. Há»’ SĨ VỊNH, Gorki vá»›i văn nghệ dân gian, NXB Văn hóa, HN, 1986. Và má»™t số mẩu chuyện vui Ba Phi in trong: - Câu lạc bá»™ Ba Phi , Minh Hải, 1990, 1991, 1992, 1995, 1996. - Chuyện vui Ba Phi, Văn nghệ Minh Hải, 1979. - Chuyện vui Bác Ba Phi, Văn nghệ Thà nh phố Hồ Chà Minh, 1978. ============= ABSTRACT UNIQUE ASPECTS OF SOUTHERN VIETNAM ‘S POPULAR HUMOUR IN BA PHI ‘S STORIES This article gives an insight into the unique aspects of Southern Vietnam ‘s popular humour in the stories of Ba Phi, a farmer in the prosperous region of U Minh forest. Main items :
 * Bà i đã đăng trên tạp chà Ngôn ngữ, số 8 (155) năm 2002, tr. 8 – 15. |