|
TRUYỀN THá»NG TÔN SƯ TRỌNG ÄẠO... |
周日, 2012年 02月 19日 17:12 |
TRUYỀN THá»NG TÔN SƯ TRỌNG ÄẠO
QUA LỜI ĂN TIẾNG NÓI CỦA DÂN GIAN [*]
TRẦN HOÀNG
Trong tiếng Việt, chữ thầy thÆ°á»ng được dùng để tôn xÆ°ng má»™t số loại ngÆ°á»i đáng kÃnh trá»ng trong xã há»™i. Cho nên, nhà tu, ngÆ°á»i dạy há»c, ngÆ°á»i là m nghá» thuốc, những ngÆ°á»i được coi là có tri thức, kể cả những ngÆ°á»i hà nh nghá» bói toán, xem địa lý xÆ°a kia… Ä‘á»u được gá»i chung là thầy.
Váºy từ thầy xuất hiện trong tiếng Việt nhÆ° thế nà o?
TrÆ°á»›c hết, vá» nguồn gốc, từ thầy thuá»™c vá» lá»›p từ Hán cổ, đã du nháºp và o tiếng Việt từ trÆ°á»›c thá»i Tam quốc (1), khác vá»›i sá»± du nháºp và o tiếng Việt từ Ä‘á»i nhà ÄÆ°á»ng bằng con Ä‘Æ°á»ng sách vở.
Giở lại thÆ° tịch cổ, tìm trong các văn bản xÆ°a nhất mà hiện nay ta còn giữ được thì thấy: từ thế ká»· XIII, từ thầy đã song song tồn tại vá»›i sÆ°, Ä‘á»u mang sắc thái tôn xÆ°ng. Trong bà i phú CÆ° trần lạc đạo (2) của vua Trần Nhân Tôn (1258 – 1308), cùng vá»›i câu “Nguyá»n mong thân cáºn mình sÆ°, quả bồ Ä‘á» má»™t đêm mà chÃn†còn có câu “ Vâng Æ¡n thánh, xót mẹ cha, thá» thầy há»c đạoâ€. Thầy ở đây được dùng để gá»i nhà sÆ°. Äến Quốc âm thi táºp của Nguyá»…n Trãi (1380 – 1442), lại thấy có câu “Thuá»· chung mấy váºt Ä‘á»u nhá» chúa; Äá»™ng tÄ©nh nà o ai chẳng bởi thầyâ€(3). Thầy trong câu nà y chÃnh là ngÆ°á»i dạy há»c, nhÆ° Văn Tân – Äà o Duy Anh đã chú giải: “Việc Ä‘á»™ng tÄ©nh hà nh chỉ ở Ä‘á»i ai lại không há»c ở thầy là thánh hiá»n của nho gia (phu tá»)†(4). Những cứ liệu nà y cho thấy, từ thuở xa xÆ°a, từ “thầy†đã dùng để gá»i chung má»™t lá»›p ngÆ°á»i được xã há»™i tôn trá»ng. Và , trong cái thế tranh chấp lâu dà i đầy bất lợi giữa má»™t bên là yếu tố Hán – Việt sÆ° được dùng má»™t cách chÃnh thống, “độc quyá»n†trong khoa cá», văn chÆ°Æ¡ng bác há»c, má»™t bên là từ thầy vốn được xem là “nôm na†chỉ dùng trong dân gian thì từ thầy đã chiến thắng; nó không há» bị trung hoà hay âm tÃnh hoá sắc thái biểu cảm trÆ°á»›c những từ Hán – Việt đồng nghÄ©a nhÆ° thÆ°á»ng thấy, để khi ná»n Hán há»c bị suy vong thì nó liá»n được dùng rá»™ng rãi trong má»i phong cách chức năng ngôn ngữ nhằm chỉ ngÆ°á»i dạy há»c nói chung, còn sÆ° và những từ có yếu tố sÆ° thì trở thà nh từ lịch sá» hay thuáºt ngữ (5).
Sở dÄ© nhÆ° váºy chÃnh là nhỠở cái cÆ¡ sở hiện thá»±c: truyá»n thống tôn sÆ° trá»ng đạo lâu Ä‘á»i của dân tá»™c ta. Từ xÆ°a, nhân dân ta đã rất tôn trá»ng ngÆ°á»i thầy – nhà giáo, và mối quan hệ thầy trò trên phạm vị toà n xã há»™i luôn luôn được Ä‘á» cao, qua má»i thá»i kỳ lịch sá». Cho nên dù là từ dùng trong sách vở hay ở dân gian thì cÅ©ng Ä‘á»u chung má»™t mà u sắc biểu cảm. Có Ä‘iá»u, trong trÆ°á»ng hợp nà y, từ ngữ của dân gian sẽ có sức sống hÆ¡n.
Tuy trong tiếng Việt hiện đại, thầy cÅ©ng còn xuất hiện trong và i tổ hợp có sắc thái âm tÃnh nhÆ° thầy bà , thầy dùi, nhÆ°ng theo chúng tôi nghÄ©, có lẽ đây chỉ là sản phẩm của xã há»™i sau nà y. Và dù cho có má»™t và i tổ hợp nhÆ° váºy, tá»± thân từ thầy ngà y nay vẫn không há» bị nhoè Ä‘i sắc thái nghÄ©a tôn xÆ°ng.
Lòng tôn sÆ° trá»ng đạo ấy còn in sâu và o lá»i ăn tiếng nói của dân gian.
Äó chÃnh là những lá»i tục ngữ, ca dao tôn vinh vai trò, vị trà của ngÆ°á»i thầy trong xã há»™i: Không thầy đố mà y nên; Muốn sang thì bắc cầu kiá»u, Muốn con hay chữ thì yêu lấy thầy, mà nà y cả Thầy dở (thì) cÅ©ng đỡ láng giá»ng…
Äó là những thà nh ngữ, tục ngữ ngợi ca sá»± há»c: NgÆ°á»i không há»c nhÆ° ngá»c không mà i; Muốn hà nh nghá» chá»› ná» há»c há»i; Muốn biết phải há»i, muốn giá»i phải há»c; Má»™t kho và ng không bằng má»™t nang chữ… Thá»i nà o cÅ©ng váºy, vô sÆ°, vô sách thì chẳng thể nên ngÆ°á»i. Cho nên, dù con há»c thóc vay chăng nữa, có báºc sinh thà nh nà o mà chẳng cố? Phải cố, là vì: Chẳng cà y lấy đâu có thóc, chẳng há»c lấy đâu biết chữ? Chẳng há»c mà hay, chẳng cà y mà có thì là điá»u cá»±c kỳ vô lý váºy. Biết chữ là cÆ¡ há»™i để thoát khá»i tối tăm, nghèo đói. Là m thầy nuôi vợ, là m thợ nuôi miệng, đó là quan niệm của dân ta trong hoà n cảnh xã há»™i Ä‘á» cao khoa cá». Không chỉ váºy, há»c còn là để là m ngÆ°á»i, má»™t quan niệm vô cùng sâu sắc: Bất há»c vô thuáºt (không há»c không biết xá» sá»±); Bất há»c diện tÆ°á»ng (không há»c nhÆ° đứng trÆ°á»›c tÆ°á»ng); Nhân bất há»c bất tri lý (ngÆ°á»i không há»c không biết lý lẽ)…
ChÃnh từ lòng tôn sÆ° trá»ng đạo mà nhân dân ta quan niệm: nhất tá»± vi sÆ°, bán tá»± vi sÆ° – má»™t chữ cÅ©ng là thầy, ná»a chữ cÅ©ng là thầy; có thá» thầy má»›i được là m thầy. Kẻ không biết kÃnh trá»ng thầy thì bị nhân dân sỉ vả tháºm tệ. Câu thà nh ngữ lừa thầy phản bạn là để mắng những kẻ vong ân bá»™i nghÄ©a, đã gán cho kẻ nà o thì kẻ đó chẳng bao giá» còn dám ngẩng mặt lên.
Và ngược lại, ngÆ°á»i thầy cÅ©ng phải luôn luôn xứng đáng là thầy, là tấm gÆ°Æ¡ng sáng cho há»c trò nhìn và o đó noi theo. Khi nà o mà câu nói cá»a miệng “thầy ra thầy, trò ra trò†còn tồn tại thì chừng đó trong lÄ©nh vá»±c giáo dục vẫn còn lắm vấn Ä‘á». Bởi vì bản thân má»™t chữ thầy từ thuở xa xÆ°a đã hà m sẵn cái sắc thái tôn xÆ°ng; cha muốn cho con hay, thầy muốn cho trò khá cÅ©ng là lẽ thÆ°á»ng tình váºy.
11.1997
(1) Xem: Nguyễn Tà i Cẩn (1995): Giáo trình lịch sỠâm tiếng Việt (sơ thảo), NXB Giáo dục, tr.16.
(2) In trong: Chữ Nôm: nguồn gốc – cấu tạo – diá»…n biến của Äà o Duy Anh (1975), NXB Khoa há»c xã há»™i, Hà Ná»™i, tr. 167-174.
(3) In trong: Nguyá»…n Trãi toà n táºp của Viện sá» há»c (1976), NXB Khoa há»c xã há»™i, Hà Ná»™i, tr.403.
(4) SÄ‘d, tr. 720.
(5) Tháºm chÃ, ngà y nay từ “sÆ° phụ†còn mang sắc thái sá»— sà ng khi sá» dụng trong lá»i nói hằng ngà y (do giá»›i giang hồ hay dùng).
 |