|
"Vầng trăng từ độ..." |
Dimanche, 19 Février 2012 17:10 |
Nhân mùa trăng trở lại, xin post má»™t bà i viết cÅ© (nhÆ°ng nếu chÆ°a Ä‘á»c thì vẫn má»›i), để các bạn vừa Ä‘á»c vừa nhâm nhi trà bánh trung thu: “VẦNG TRÄ‚NG TỪ ÄỘ…†* TRẦN HOÀNG 1. Äể biểu đạt vá» cái khối sáng cao cao kia, không rõ ngà y xÆ°a ông cha ta đã dùng từ ngữ nhÆ° thế nà o? Bèn giở Quốc âm thi táºp của cụ Nguyá»…n Trãi (1380-1442) ra xem: “Chè mai đêm nguyệt dáºy xem bóngâ€, “NÆ°á»›c dưỡng cho thanh, trì thưởng nguyệtâ€, “Äêm thanh há»›p nguyệt, nghiêng chénâ€â€¦ và : “Thưởng mai vỠđạp bóng trăngâ€,â€Hiên mai cầm chén há»i trăngâ€â€¦ Váºy là đã rõ. Hồi thế ká»· XIV (do Ä‘iá»u kiện tÆ° liệu chÆ°a thể truy lui hÆ¡n nữa), cÅ©ng giống nhÆ° ta bây giá», các cụ đã dùng cả nguyệt lẫn trăng, chÆ°a kể cÅ©ng có khi dùng Ä‘iển cố: “Nhà giao giãi bóng thiá»m cung†(TÆ°Æ¡ng truyá»n, Hằng Nga sau khi trá»™m thuốc tiên của chồng là Háºu Nghệ uống và o, thà nh tiên lên ở cung trăng và hoá ra con cóc, vì váºy thiá»m cung dùng để chỉ cái bóng Ä‘en ở mặt trăng). Tuy nhiên, thá»i cụ Nguyá»…n Trãi, nguyệt (từ Hán Việt) có số lần xuất hiện cao hÆ¡n trăng (từ Việt) rất nhiá»u: 63/11 (kể cả hai chữ trăng dùng ở tên bà i, có thể chỉ là của ngÆ°á»i sau Ä‘Æ°a và o), và nguyệt thÆ°á»ng hoạt Ä‘á»™ng Ä‘á»™c láºp trong câu giống nhÆ° bây giá» ta dùng từ trăng váºy… Äiá»u nà y cÅ©ng dá»… hiểu. Äây là thá»i kỳ mà chữ Hán được dùng là m văn tá»± chÃnh thức của nhà nÆ°á»›c phong kiến và trong thi cá». Ngoà i sá»± hoạt Ä‘á»™ng Ä‘á»™c láºp, nguyệt còn thấy xuất hiện trong những tổ hợp nhÆ° minh nguyệt, nháºt nguyệt, vừng nguyệt, phong nguyệt, bóng nguyệt, cối nguyệt (“Má»™t tiếng chà y đâu đâm cối nguyệtâ€), ngòi nguyệt (“Ngòi nguyệt ngà n mai phụ lệ nhà â€â€¦) và trăng thì có bóng trăng, thuở trăng, bạn trăng, mặt trăng… Trong số nà y, có những tổ hợp ngà y nay Ä‘á»c lên vẫn còn gợi cho ta được nhiá»u mÄ© cảm. Äến đầu thế ká»· XIX thì tình hình đã khác. Trong Truyện Kiá»u của đại thi hà o Nguyá»…n Du (1766 – 1820), nguyệt chỉ còn xuất hiện 12 lần, kể cả khi hoạt Ä‘á»™ng má»™t mình lẫn trong tổ hợp. Trong khi đó, trăng có đến 38 lần xuất hiện. NhÆ° váºy là đến giai Ä‘oạn nà y, sá»± hoạt Ä‘á»™ng của từ Hán Việt nguyệt đã bị thu hẹp lại trong má»™t số ngữ cảnh nhất định, còn từ Việt trăng thì được tha hồ vùng vẫy, vá»›i những sáng tạo vô cùng phong phú, thú vị: “Vả trong thá»m quế cung trăngâ€, “Khuôn trăng đầy đặn nét ngà i nở nangâ€, “Tuần trăng khuyết Ä‘Ä©a dầu haoâ€,â€Vẻ non xa tấm trăng gầnâ€,â€Ná»a và nh trăng khuyết ba sao giữa trá»iâ€, “Vừng trăng ai xẻ là m đôiâ€â€¦ Sá»± phân hoá vá» chức năng giữa trăng và nguyệt cho đến nay có thể xem là đã ổn định. GiỠđây, nguyệt chỉ còn xuất hiện hạn chế trong má»™t số tổ hợp kiểu nháºt nguyệt, nguyệt thá»±c, bán nguyệt…, dùng là m yếu tố chỉ tháng trong các từ Hán Việt kiểu nguyệt san hoặc chỉ được dùng trong văn chÆ°Æ¡ng, như†Mây nÆ°á»›c mê li cầm dÆ°á»›i nguyệt†(BÃch Khê), “Ô kìa bóng nguyệt trần truồng tắm†(Hà n Mặc Tá»), hay “Từ khi trăng là nguyệt†(Trịnh Công SÆ¡n)… Còn trăng thì có phạm vi sá» dụng tuyệt đối, được dùng trong má»i trÆ°á»ng hợp. 2. NhÆ° má»™t sá»± tất yếu, trăng tá»± bao giỠđã là nguồn gợi hứng cho thÆ¡. CÅ©ng là vầng trăng ấy thôi mà thi sÄ© tha hồ liên tưởng. Sá»± liên tưởng cà ng Ä‘á»™c đáo cà ng già u tÃnh sáng tạo, cà ng gây được nhiá»u rung Ä‘á»™ng thẩm mÄ© ở ngÆ°á»i Ä‘á»c. Trong thÆ¡ Việt Nam hiện đại, có không Ãt câu thÆ¡ nhÆ° váºy. Vá»›i Hà n Mặc TỠ“Không gian dà y đặc toà n trăng cả. Tôi cÅ©ng trăng mà nà ng cÅ©ng trăng†thì trăng cÅ©ng chÃnh là nà ng – cô gái Ä‘ang xuân thì “lÆ¡i lảâ€: “Trăng nằm sóng soải trên cà nh liá»…u. Äợi gió đông vỠđể lả lÆ¡i†(Bẽn lẽn), “Má»›i lá»›n lên trăng đã thẹn thò†(Huyá»n ảo)… Vá»›i LÆ°u Trá»ng LÆ°, trăng lại gắn liá»n vá»›i hoà i niệm, vá»›i cuá»™c Ä‘á»i thiếu phụ: “Vầng trăng từ Ä‘á»™ lên ngôi. Năm năm bến cÅ© em ngôi quay tơ†(Vầng trăng), “Em không nghe mùa thu. DÆ°á»›i trăng má» thổn thức?†(Tiếng thu), “Còn đâu ánh trăng và ng. MÆ¡ trên là n tóc rối?†(Còn chi nữa). LÆ°u Trá»ng LÆ° đã có má»™t liên tưởng khá đẹp vá» trăng: “Äủng đỉnh chiếc thuyá»n con. Trăng lên đầy ngá»n núi†(Trăng lên). Chiếc thuyá»n con hay mảnh trăng non, hay ấy là tâm hồn Ä‘ang “đủng đỉnhâ€? Trăng trong thÆ¡ Xuân Diệu thì “Ãnh trăng tuôn đầy các lối Ä‘i†và cÅ©ng mang đầy dục cảm: “Trăng, vú má»™ng của muôn Ä‘á»i thi sĩ… Trăng, nguồn sÆ°Æ¡ng là m Æ°á»›t cả gió hây. Trăng, võng rượu khiến đêm má» chếnh choáng!â€â€¦ (Ca tụng). Qua cái liên tưởng ấy, ta hiểu được tâm hồn, cá tÃnh nhà thÆ¡. Và cả tuổi tác nữa: “Trăng Æ¡i… Từ đâu đến ? Hay từ má»™t sân chÆ¡i. Trăng bay nhÆ° quả bóng. Äứa nà o đá lên trá»i†(Trần Äăng Khoa - Trăng Æ¡i.. từ đâu đến ). Rõ rà ng, phải là má»™t cáºu bé, và là má»™t cáºu bé hiếu Ä‘á»™ng, thì má»›i có thể nghÄ© được nhÆ° thế vá» trăng. Trăng qua sáng tạo của các nhà thÆ¡ – những báºc thầy vá» ngôn từ – là váºy, thoát ra khá»i cái ý nghÄ©a cÅ© cà ng để tạo nên nghÄ©a má»›i, bình diện nghÄ©a thứ hai của ngôn ngữ nghệ thuáºt. (Bà i đã in trên tạp chà Ngôn ngữ và Äá»i sống của Há»™i Ngôn ngữ há»c Việt Nam, số 9(59) năm 2000, tr. 3-4) |