Thạc sĩ, NCS. Trần Viết Thiện
1. Sá»± thâm nháºp của huyá»n thoại và o văn há»c viết là má»™t hiện tượng lạ. Sá»± thâm nháºp của huyá»n thoại và o truyện ngắn Việt Nam từ 1986 đến nay lại cà ng lạ hÆ¡n. Từ sau 1975, nhất là từ sau đổi má»›i, chúng ta chứng kiến sá»± tái xuất đầy ấn tượng của huyá»n thoại trong Ä‘á»i sống văn há»c nghệ thuáºt: âm nhạc, Ä‘iện ảnh, văn há»c… Äặc biệt, huyá»n thoại trở thà nh má»™t tố chất thể loại vừa má»›i mẻ vừa mạnh mẽ trong truyện ngắn giai Ä‘oạn nà y. Äi sâu và o Ä‘á»i sống thể loại, chúng ta sẽ thấy: huyá»n thoại không phải chỉ trở lại ở má»™t và i hiện tượng riêng lẻ, ngược lại, những sáng tác huyá»n thoại đã hình thà nh má»™t dòng truyện ngắn: truyện ngắn - huyá»n thoại. Huyá»n thoại thá»±c sá»± đã tạo nên những hình thể truyện ngắn má»›i ở Việt Nam. Má»™t số nhà nghiên cứu cho rằng, đó là kết quả sá»± ảnh hưởng của truyện ngắn huyá»n ảo (Magical short stories), má»™t trong ba xu hÆ°á»›ng truyện ngắn phát triển mạnh của truyện ngắn háºu hiện đại thế giá»›i. Thá»±c ra, truyện ngắn huyá»n thoại Việt Nam được hình thà nh từ má»™t quá trình tÆ°Æ¡ng tác vừa Ä‘a dạng vừa nhiá»u chiá»u. Äó là sá»± trở vá» vá»›i những huyá»n thoại, những mẫu cổ trong vốn liếng folklore dồi dà o của dân tá»™c; đó là sá»± thẩm thấu truyá»n thống truyá»n kì trong văn há»c Việt Nam qua má»™t chu kì phát triển dÃch dắc và mang tÃnh tiệm tiến; và đó còn là sá»± kế thừa, tiếp thu thà nh tá»±u của văn há»c huyá»n thoại thế giá»›i. Sá»± tÆ°Æ¡ng tác vá»›i yếu tố ná»™i sinh và ngoại sinh đã tạo nên gÆ°Æ¡ng mặt vừa phong phú vừa Ä‘á»™c đáo của truyện ngắn huyá»n thoại Việt Nam sau đổi má»›i.
2. NhÆ° má»™t Ä‘iá»u kì diệu - nhÆ° má»™t huyá»n thoại, trong cuá»™c sống đầy tÆ°á»ng minh của những năm cuối thế kỉ XX, truyện ngắn Việt Nam lại đầy yếu tố lung linh, hÆ° ảo vá»›i những cổ mẫu, những huyá»n thoại đã nằm sâu dÆ°á»›i bao lá»›p trầm tÃch văn hóa trong nguồn mạch folklore dân tá»™c. Vì thế, nhÆ° đã khẳng định ở trên, trong nẻo tÆ°Æ¡ng tác nà y, yếu tố huyá»n thoại không phải là cái gì đó xa lạ mà quý thay khi nó đến vá»›i hiện đại từ truyá»n thống, đến vá»›i hiện đại từ ná»™i lá»±c văn há»c dân tá»™c, chúng tôi coi đó là kết quả của những hồi ức văn há»c, khi hồi ức là đặc tÃnh rất mạnh, là gen trá»™i rất đặc trÆ°ng của các cÆ° dân nông nghiệp - các dân tá»™c gieo mầm.
2.1. Nhiá»u cây bút truyện ngắn Ä‘Æ°Æ¡ng đại đến vá»›i chiá»u tÆ°Æ¡ng tác nà y: Hòa Vang, Tạ Duy Anh, Võ Thị Hảo, Nguyá»…n Huy Thiệp, Phạm Trung Khâu, LÆ°u sÆ¡n Minh, Phạm Hải Anh, Lê minh Hà , Y Ban, Trần Chiến, Äoà n Lê, Nguyá»…n Hiệp, Trần Hạ Tháp, Nguyá»…n Văn Phú, Hà Khánh Linh,… Vá»›i tÃnh chất là những biểu tượng có ý nghÄ©a sâu thẳm, vÄ©nh cá»u; huyá»n thoại dân tá»™c đã trở vỠđể chiếu sáng cho bao nhiêu vấn Ä‘á» của cuá»™c sống thá»±c tại. Äến vá»›i cuá»™c sống Ä‘Æ°Æ¡ng đại bằng những biểu tượng siêu mẫu đã ngÆ°ng tụ thà nh những trầm tÃch của bao năm tháng, bằng nẻo Ä‘Æ°á»ng nà y, các cây bút truyện ngắn Ä‘Æ°Æ¡ng đại đã thá»±c sá»± khôn ngoan khi đứng trên đôi vai của ngÆ°á»i mẹ khổng lồ. Vá»›i sá»± hiện hữu của những huyá»n thoại dân gian, truyện ngắn Ä‘Æ°Æ¡ng đại đã tạo nên những song Ä‘á» truyá»n thống - hiện đại. Huyá»n thoại nguyên thủy không còn "nguyên phiến" mà đã được khúc xạ nhiá»u khi đặt dÆ°á»›i góc nhìn của triết mÄ© Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i. Do váºy, những truyện ngắn huyá»n thoại theo dạng nà y thá»±c chất là giả huyá»n thoại, giả cổ tÃch; có ngÆ°á»i gá»i là truyện cổ viết lại. E.M.Meletinsky phát ngôn rất trúng vá» Ä‘iá»u nà y, ông gá»i đó là : phản huyá»n thoại, là huyá»n thoại lá»™n trái [8].
2.2. Má»™t Ä‘iá»u rất thú vị khi chúng ta bắt gặp nhiá»u biểu tượng huyá»n thoại truyá»n thống đã nằm lòng trong thế giá»›i tâm hồn của má»—i con ngÆ°á»i Việt Nam được tái sinh má»™t cách kì diệu trong truyện ngắn hôm nay: huyá»n thoại Thánh Gióng trong Gióng , huyá»n thoại Tấm Cám trong Ngà y xÆ°a, cô Tấm , huyá»n thoại SÆ¡n Tinh Thủy Tinh trong SÆ¡n tinh Thủy Tinh , huyá»n thoại An DÆ°Æ¡ng vÆ°Æ¡ng trong An DÆ°Æ¡ng VÆ°Æ¡ng của Lê Minh Hà ; huyá»n thoại vá» mẹ Âu cÆ¡ trong Bức thÆ° gá»i mẹ Âu CÆ¡ của Y Ban; huyá»n thoại SÆ¡n Tinh Thủy Tinh trở lại trong Sá»± tÃch những ngà y đẹp trá»i , huyá»n thoại Tây du kà trong Nhân sứ , huyá»n thoại vá» nhân váºt thần tiên trong Bụt mệt của Hòa Vang; huyá»n thoại vá» cô Tấm trong Con quạ của Nháºt Chiêu,… Bên cạnh đó, âm hưởng huyá»n thoại trong truyện dân gian truyá»n thống còn được dá»™i lên từ các motip: hóa kiếp, sá»± hiển linh của linh hồn ngÆ°á»i chết, motip luân hồi, motip "ở hiá»n gặp là nh", motip "thá» thách và đá»n đáp",… Äó còn là yếu tố thần kì, là không khà truyện, là kết cấu truyện,…
2.3. Huyá»n thoại trở vá» trong truyện ngắn vá»›i những biểu hiện hết sức Ä‘a dạng, nhiá»u vẻ. Hòa Vang nhại cổ tÃch vá»›i sá»± mở đầu bằng "Ngà y xá»a ngà y xÆ°a" , "và o những dịp ấy" đầy tÃnh chất phiếm chỉ trong Huyá»n thoại Rồng . Truyện ngắn Tạ Duy Anh Ä‘áºm chất huyá»n thoại: NgÆ°á»i thắng tráºn, NgÅ© gia truyện, Truyá»n thuyết viết lại, Tá»™i tổ tông ,… Nhiá»u truyện ngắn Võ Thị Hảo gợi nhá»› vá» thế giá»›i của huyá»n thoại: Nà ng tiên xanh xao, Hà nh trang của ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà Âu Lạc, Nữ hoà ng cô Ä‘Æ¡n, Äêm bÆ°á»›m ma, Lãnh cung, Nghiệp chÆ°á»›ng, … Äó còn là âm hưởng ma mị của sá»± Ä‘i vá» giữa thế giá»›i ngÆ°á»i âm và cõi dÆ°Æ¡ng thế trong má»™t loạt tác phẩm: NghÄ©a địa xóm chùa - Äoà n Lê, Chợ rằm ở góc cây cổ thụ - Y Ban,… Huyá»n thoại vá» mẹ Âu CÆ¡ tái xuất hiện trong nhiá»u truyện ngắn Ä‘Æ°Æ¡ng đại: Hà nh trang của ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà Âu Lạc - Võ Thị Hảo, Bức thÆ° gởi mẹ Âu CÆ¡ - Y Ban,…
Hà nh trang của ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà Âu Lạc là má»™t huyá»n thoại sáng thế má»›i của thá»i hiện đại. Hình thể truyện không khác gì huyá»n thoại xÆ°a. Biến thể của truyện nằm ở tÃnh chất hà m nghÄ©a, ở những dụ ngôn đầy sức hà m chứa vá» hà nh trang của những ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà Âu Lạc. NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà Âu Lạc của Võ Thị Hảo "so bì" gánh nặng hà nh trang trên vai mình vá»›i hà nh trang của mẹ Dạ Dần, hà nh trang của mẹ Âu CÆ¡. Sức phát sáng ý nghÄ©a, tÃnh chất mỉa mai, giá»…u nhại của truyện bá»™c lá»™ trong ẩn dụ: Hà nh trang của ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà Âu Lạc nặng trÄ©u đôi vai bởi phải gánh thêm má»™t má»› triết lÃ, má»™t má»› trách nhiệm, má»™t má»› quy định, lại mang nặng: má»™t bên chồng, bên con, bên tam tòng tứ đức; lại còn chất thêm những mỹ từ của thá»i đại má»›i, … Truyện ngắn Võ Thị Hảo là minh chứng cho má»™t Ä‘iá»u: huyá»n thoại là siêu ngôn ngữ, huyá»n thoại phát sinh nhiá»u ý nghÄ©a cả khi hoà n cảnh nảy sinh ra nó đã trôi qua từ rất lâu. Lê Minh Hà lại tái sinh huyá»n thoại Thánh Gióng qua truyện ngắn mà nhan đỠđã có tÃnh giải thần: Gióng . Giá trị quan trá»ng xét vá» phÆ°Æ¡ng diện thể loại là ở đó Lê Minh Hà đã tạo tác những lá»›p ý nghÄ©a má»›i cho huyá»n thoại xÆ°a. Lê Minh Hà đã tục biên, đã viết tiếp huyá»n thoại. Hình tượng Gióng bay vá» trá»i nhÆ° biểu tượng đẹp vá» sá»± thăng hoa để trở thà nh bất tá». Lê Minh Hà "nối dà i" Ä‘á»i sống trần thế cho Gióng bằng sá»± trở vá». Lê Minh Hà song chiếu nhiá»u phản Ä‘á» nhÆ°ng không há» là m "phÆ°Æ¡ng hại" đến thần tượng, tháºm chà còn tôn dà y thêm cho thần tượng, tạo sinh cho thần tượng những suy tÆ° trong ná»—i cô Ä‘Æ¡n, trong sá»± cay đắng của thế thái nhân tình thá»i hiện đại. Äây là lối liên văn bản, cách cháºp cấu trúc vừa khéo, vừa tinh của Lê Minh Hà . Phong cách thể loại Ä‘á»™c đáo ấy cÅ©ng được Lê minh Hà thể hiện trong nhiá»u truyện ngắn: Ngà y xÆ°a, cô Tấm, SÆ¡n Tinh, Thủy Tinh, An DÆ°Æ¡ng VÆ°Æ¡ng,… Hòa Vang góp và o dòng truyện ngắn nà y những thiên huyá»n thoại má»›i đầy ấn tượng: Bụt mệt, Nhân sứ, Sá»± tÃch những ngà y đẹp trá»i . Hòa Vang nhÆ° đối thoại vá»›i quá khứ qua Sá»± tÃch những ngà y đẹp trá»i . Ở truyện ngắn nà y, mệnh Ä‘á»: nÆ¡i huyá»n thoại kết thúc là nÆ¡i truyện ngắn bắt đầu, đúng theo cả nghÄ©a Ä‘en lẫn nghÄ©a bóng. NÆ¡i huyá»n thoại kết thúc là nÆ¡i Hòa Vang bắt đầu Sá»± tÃch những ngà y đẹp trá»i . TÃnh chất giả cổ tÃch thể hiện ngay ở cụm từ "sá»± tÃch" trong nhan Ä‘á» truyện. Hòa Vang đã "phản huyá»n thoại" khi bắt đầu truyện ngắn của mình bằng cái sá»± riêng nhỠâm thầm rất ngÆ°á»i trong lòng ngÆ°á»i con gái lấy chồng xa: "Äó là ná»—i nhá»› nhà của Mị NÆ°Æ¡ng" . Từ đó, Hòa Vang đã liên tục Ä‘Æ°a ra những phản đỠđể cùng song chiếu vá»›i những mệnh Ä‘á» gắn vá»›i huyá»n thoại xÆ°a.
Là má»™t cây bút truyện ngắn tiêu biểu, má»™t hiện tượng văn há»c Ä‘á»™c đáo của cao trà o đổi má»›i văn há»c Việt Nam từ sau 1986, Nguyá»…n Huy Thiệp góp mặt ở phÆ°Æ¡ng diện tÆ°Æ¡ng tác nà y vá»›i tÆ° cách là tác giả của những truyện ngắn huyá»n thoại vừa Ä‘a dạng, nhiá»u dÆ° vị vừa đạt được Ä‘á»™ kết tinh cao. SÆ°Æ¡ng mù huyá»n thoại nhÆ° bao trùm nhiá»u truyện ngắn của Nguyá»…n Huy Thiệp. Hầu hết các truyện ngắn của ông Ä‘á»u có sá»± hiện diện của huyá»n thoại, cổ tÃch, ca dao, tục ngữ, thi ca, lịch sá»â€¦ Ở Nguyá»…n Huy Thiệp có mô hình cổ tÃch qua TrÆ°Æ¡ng Chi , có những huyá»n thoại bản mÆ°á»ng qua mÆ°á»i truyện ngắn trong chùm truyện Những ngá»n gió Hua Tát , có huyá»n thoại vá» Mẹ Cả qua Con gái thủy thần , có truyá»n thuyết huyá»…n hoặc vá» con trâu Ä‘en trong Chảy Ä‘i sông Æ¡i ,… Bên cạnh đó, truyện ngắn Nguyá»…n Huy Thiệp còn gợi lên những biểu tượng sâu thẳm trong tÃn ngưỡng dân gian, đó là những biểu tượng mang "mẫu tÃnh" , đó là vẻ đẹp "thiên tÃnh nữ" được tái Ä‘i tái lại qua nhiá»u truyện ngắn, nhiá»u nhân váºt.
"Tái huyá»n thoại hóa" là quy luáºt chung của văn há»c nhân loại. Quy luáºt ấy chắc chắn sẽ mạnh hÆ¡n vá»›i đặc tÃnh của má»™t ná»n văn hóa gieo mầm. Ở ngả rẽ nà y, những truyện ngắn huyá»n thoại do váºy là kết quả của sá»± váºn Ä‘á»™ng, phát triển từ ná»™i lá»±c truyá»n thống văn hoá, văn há»c Việt Nam. Äến vá»›i hiện tại từ cá»™i nguồn folklore truyá»n thống, ở hÆ°á»›ng tÆ°Æ¡ng tác nà y, truyện ngắn Ä‘Æ°Æ¡ng đại Việt Nam đã Ä‘i con Ä‘Æ°á»ng riêng của mình để hòa nháºp và o thà nh tá»±u phát triển của truyện ngắn Ä‘Æ°Æ¡ng đại thế giá»›i.
3. Äá»u là những truyện ngắn huyá»n thoại nhÆ°ng nếu những truyện ngắn trên đây là kết quả của sá»± tÆ°Æ¡ng tác từ ná»™i lá»±c truyá»n thống văn há»c dân tá»™c, thì lại có những truyện ngắn là kết quả của má»™t phạm vi tÆ°Æ¡ng tác rá»™ng hÆ¡n, trong đó có chiá»u tÆ°Æ¡ng tác vá»›i yếu tố huyá»n thoại trong văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây. Nếu những truyện ngắn giả cổ tÃch, giả huyá»n thoại ở trên có Ä‘iểm tá»±a, có cÆ¡ sở để cất cánh là những huyá»n thoại, những cổ mẫu trong Ä‘á»i sống văn hóa dân tá»™c; thì có những truyện ngắn không dá»±a trên má»™t huyá»n thoại cụ thể nà o mà chỉ dá»±a trên tÆ° duy huyá»n thoại để sáng tạo nên những huyá»n thoại má»›i. Chiá»u tÆ°Æ¡ng tác nà y rất giống vá»›i chủ nghÄ©a hiện thá»±c huyá»n ảo của Kafka. NhÆ° đã nói ở trên, má»—i nhà văn Việt Nam, tá»± vô thức hay hữu thức Ä‘á»u tiá»m tà ng má»™t thế giá»›i huyá»n thoại. Tá»± giác hay không tá»± giác, má»—i nhà văn Việt Nam đã được đứng trên đôi cánh bay bổng của ngÆ°á»i mẹ Huyá»n thoại. NhÆ°ng các cây bút truyện ngắn Ä‘Æ°Æ¡ng đại cuối thế kỉ XX còn có những chân trá»i má»›i của sá»± giao lÆ°u, của sá»± tÆ°Æ¡ng tác. NhÆ° lợi thế của ngÆ°á»i đến sau, hỠđứng trên cả hai vai của những ngÆ°á»i khổng lồ. Do váºy, ở những truyện ngắn nà y, biểu tượng kì ảo có tÃnh huyá»n thoại trở nên Ä‘a dạng hÆ¡n, tá»± do hÆ¡n. Chúng tôi gá»i những truyện ngắn đó là : những sáng tạo huyá»n thoại má»›i.
3.1. Viết lá»i tá»±a cho táºp truyện ngắn liêu trai của Phan Äức Nam, Äá»— Lai Thuý tổng kết: Trải qua gần 300 năm, truyện liêu trai và truyện kinh dị nhÆ° những bông hoa lạ, những bông hoa ác má»c lên từ tất cả những dòng văn há»c [9]. Äầy thú vị khi những bông hoa kì lạ ấy lại đầy hÆ°Æ¡ng sắc trong truyện ngắn Việt Nam giai Ä‘oạn nà y. Ở đây, cần phân biệt rõ má»™t Ä‘iá»u vá» nguồn tÆ°Æ¡ng tác: nếu yếu tố truyá»n kì, liêu trai chủ yếu bắt nguồn từ ná»™i lá»±c văn há»c dân tá»™c thì chất kinh dị lại chủ yếu là kết quả sá»± tÆ°Æ¡ng tác thể loại vá»›i chủ nghÄ©a huyá»n thoại phÆ°Æ¡ng Tây. Nhiá»u ngÆ°á»i dùng từ kì ảo, có ngÆ°á»i dùng từ kinh dị để gá»i tên các truyện ngắn nà y là xuất phát từ những cÆ¡ sở ấy. Äiá»u đó còn có ý nghÄ©a trong sá»± phân biệt vá»›i chất huyá»n thoại dân gian trong hÆ°á»›ng tÆ°Æ¡ng tác ở trên. Äây là xu hÆ°á»›ng thể hiện trong sáng tác của nhiểu tên tuổi: Nguyá»…n Tham Thiện Kế, Ngô Tá»± Láºp, Phạm Thị Hoà i, Nguyá»…n VÄ©nh Nguyên, Nháºt Chiêu, Nguyá»…n Äức Nam, Hoà ng Ngá»c ThÆ°, Nguyá»…n Huy Thiệp, Hà Khánh Linh, Nguyá»…n Minh Châu, Võ Thị Hảo,…
Ở những tác phẩm nà y, chúng ta có thể thấy má»™t đặc Ä‘iểm: vô thức táºp thể đã hoà n toà n "chuyển bản quyá»n" thà nh vô thức cá nhân trong sức sáng tạo mạnh mẽ của ngÆ°á»i nghệ sÄ© thá»i đổi má»›i. Toà n bá»™ cấu trúc kì ảo của truyện là má»™t ẩn dụ lá»›n. Yếu tố kì ảo giúp tác giả biểu đạt biết bao Ä‘iá»u của cuá»™c sống hôm nay. Nói nhÆ° Äá»— Lai Thuý: Cái biết của con ngÆ°á»i cà ng lá»›n lên bao nhiêu thì cái chÆ°a biết của nó cÅ©ng lá»›n lên bấy nhiêu. Trong cuá»™c sống hiện đại, khi mà là trà của con ngÆ°á»i trở nên rất Ä‘á»—i sáng suốt và tỉnh táo thì cuá»™c sống ấy cÅ©ng bao hà m biết bao Ä‘iá»u bà ẩn cần cắt nghÄ©a, cần khai phá. Äôi khi không thể dùng thá»±c tại để giải thÃch thá»±c tại, không thể dùng là trà tỉnh táo để giải thÃch má»i Ä‘iá»u vá» cuá»™c sống. Yếu tố kì ảo đã nháºn nhiệm vụ đó và có thể nói đã hoà n thà nh má»™t cách xuất sắc nhiệm vụ đó trong truyện ngắn.
3.2. Những huyá»n thoại má»›i trÆ°á»›c hết được tác giả sáng tạo nên nhằm thể hiện cái nhìn khắc khoải, cay đắng vá» hiện thá»±c khắc nghiệt của chiến tranh. NgÆ°á»i lÃnh không còn trở vá» trong hà o quang chiến thắng. Má»™t số truyện ngắn viết vá» motip ngÆ°á»i lÃnh trở vá», nhÆ°ng đó là sá»± trở vá» của những linh hồn, những oan hồn còn nhiá»u lÆ°u luyến vá»›i trần gian. NgÆ°á»i ta bắt gặp tình huống kÃch thÃch thần kinh đó trong Nguyệt kiếp - Võ Thị Hảo, Bến trần gian - LÆ°u SÆ¡n Minh, Tiếng vạc sà nh - Phạm Trung Khâu,… Ở Bến trần gian , LÆ°u SÆ¡n Minh đã tạo nên chi tiết cổ tÃch thần kì: ông già râu tóc bạc phÆ¡ và chiếc lá nhiệm mầu. Vá»›i Nguyệt kiếp của Võ Thị Hảo là hình ảnh Ä‘oà n ngÆ°á»i lÅ© lượt Ä‘i vá»›i tiếng hú khóc rùng rợn trong đặc khu Thủy Yến. Äó chÃnh là linh hồn của những ngÆ°á»i lÃnh đã chết bao nhiêu năm lê lết trong cuá»™c diá»…u hà nh kì lạ Ä‘i đòi lại đôi tai, gan bà n tay bà n chân của mình đã bị xẻo trong những ngà y chiến tranh. Yếu tố kì ảo đã thức tỉnh cái nhìn bi đát vá» háºu quả khắc nghiệt của chiến tranh. Chiến tranh không Ä‘Æ¡n giản nhÆ° nhiá»u ngÆ°á»i vẫn tưởng, vẫn nghe. Rùng rợn, Ä‘au Ä‘á»›n, nặng ná» nhÆ°ng đó má»›i chÃnh là bản chất của cuá»™c chiến nặng ná» mà cả dân tá»™c đã Ä‘i qua.
3.3. Nhiá»u truyện ngắn đã sá» dụng yếu tố kì ảo để bá»™c lá»™ những phÆ°Æ¡ng diện sâu kÃn nhất; những khát khao Ä‘á»i nhất, ngÆ°á»i nhất của con ngÆ°á»i hiện đại. NgÆ°á»i trong gÆ°Æ¡ng của Hoà ng Ngá»c ThÆ° nói được nhiá»u Ä‘iá»u hÆ¡n hẳn má»™t truyện ngắn thông thÆ°á»ng. Những mối tình liêu trai trở thà nh má»™t ẩn ngữ để các cây bút Ä‘Æ°Æ¡ng đại dò sâu và o phÆ°Æ¡ng diện nà y. Äó là những mối tình liêu trai trong Chợ rằm ở gốc cây cổ thụ - Y Ban, Bến trần gian - LÆ°u SÆ¡n Minh, Tiếng vạc sà nh - Phạm Trung Khâu, hầu hết các truyện trong táºp Gió lạ của Phan Äức Nam thÆ°á»ng Ä‘i vá» vá»›i nguồn cảm hứng nà y,… Äây cÅ©ng là hÆ°á»›ng thể nghiệm của Äá»— Hoà ng Diệu, tuy chÆ°a thá»±c sá»± thà nh công nhÆ°ng được ghi nháºn nhÆ° má»™t ná»— lá»±c đổi má»›i táo bạo. Chất liêu trai đã tạo nên má»™t thế giá»›i mà ở đó những hồn ma, những linh hồn oan khuất Ä‘i lại, nói cÆ°á»i, giao du vá»›i con ngÆ°á»i ở dÆ°Æ¡ng thế: Váºt vá»›i ma, Gió lạ, Rắn trắng - Phan Äức Nam; NghÄ©a địa xóm chùa - Äoà n Lê, NgÆ°á»i trong gÆ°Æ¡ng - Hoà ng Ngá»c ThÆ°, Vòng tròn im lặng - Dạ Ngân,…
3.4. Trong ná»— lá»±c sáng tạo mạnh mẽ của văn há»c giai Ä‘oạn nà y, chúng ta còn bắt gặp má»™t số motip quen thuá»™c nhằm bá»™c lá»™ những ý chỉ phong phú, Ä‘á»™c đáo của tác giả: motip hóa thân, motip tá»™i ác và trừng phạt ,… Äó là những truyện ngắn Ä‘áºm chất kinh dị gợi nhá»› đến Kafka, Macquez và nhiá»u nhà hiện thá»±c kì ảo phÆ°Æ¡ng Tây khác.
Motip hóa thân là "triệu chứng" thÆ°á»ng thấy trong sáng tác của: Nguyá»…n VÄ©nh Nguyên, Hoà ng Ngá»c ThÆ°, Nháºt Chiêu, Phan Äức Nam, Nguyá»…n Minh Châu, Hà Khánh Linh, Ngô Tá»± Láºp,… Trong truyện ngắn Äổi mặt của Nguyá»…n VÄ©nh Nguyên, sá»± hóa thân ngÆ°á»i/chó, chó/ngÆ°á»i đã tạo nên những ám gợi lá»›n vá» kiếp ngÆ°á»i. Vá»›i Chuyến bá»™ hà nh của Ngô Tá»± Láºp ta lại bắt gặp má»™t motip hóa thân khác, sá»± hóa thân ngÆ°á»i/mèo. Trong Chim hạc Ä‘en của Hà Khánh Linh, vị Samon và công chúa Nguyên Nhung hóa thà nh những con chim hạc. Sá»± hóa thân ấy vừa nhằm tách ra khá»i thế giá»›i ô trá»c trong chốn triá»u thần của vua cha; vừa nhằm nhìn kÄ©, nhìn rõ hÆ¡n vá» thế giá»›i ấy. Ở Rắn trắng của Phan Äức Nam là câu chuyện ngÆ°á»i hóa rắn, Những con rối của Hoà ng Ngá»c ThÆ° lại là ngÆ°á»i hóa rối, rối hóa ngÆ°á»i để cuối cùng con ngÆ°á»i tan biến trong sá»± há»—n Ä‘á»™n, má» mịt đến ná»—i không còn phân biệt được đâu là rối, đâu là ngÆ°á»i. Äặc biệt, trong Phiên chợ Giát của Nguyá»…n Minh Châu, sá»± hóa thân ngÆ°á»i/bò đã tạo nên những thức nháºn sâu xa vá» cuá»™c sống. Trong giấc mÆ¡ khủng khiếp, lão Khúng hóa thân thà nh con bò khoang Ä‘en. Sá»± hóa thân bò/ngÆ°á»i Ä‘em lại những suy tÆ° sâu thẳm vá» thân pháºn con ngÆ°á»i, thân pháºn ngÆ°á»i nông dân. Äá»— Äức Hiểu coi thà nh công của Phiên chợ Giát nhÆ° kết quả sá»± kế thừa từ nhiá»u huyá»n thoại lá»›n: “Phiên chợ Giát là má»™t bức tranh lạ lùng, gợi nhá»› đến Biến dạng của Kafka, Ngà y cuối cùng của má»™t ngÆ°á»i bị kết án của Huygô, NgÆ°á»i ở tầng hầm của Äốxtôiepxki, Ông già và biển cả của Hêminhway…†[281]. Quả tháºt, bên cạnh sá»± hóa thân ngÆ°á»i/ngá»±a trong Nhân mã của Jorn Updike, sá»± hóa thân ngÆ°á»i/gián trong Biến dạng của Kafka,… motip hóa trân trong truyện ngắn kì ảo Việt Nam đã góp thêm má»™t tiểu lÆ°u nữa trong dòng chảy văn há»c kì ảo nhân loại.
Cùng vá»›i motip hóa thân là motip tá»™i ác và trừng phạt , má»™t motip có sức cảnh tỉnh lá»›n đối vá»›i con ngÆ°á»i hiện đại. Motip đó góp phần tạo nên sá»± cân bằng, sá»± hà i hòa cho cuá»™c sống thá»i đổi má»›i. Thông Ä‘iệp: chẳng bao giá» có thể sống yên ổn, an bình trong sá»± thừa hưởng má»™t cách bá»—ng dÆ°ng từ thà nh quả lẽ ra phải thuá»™c vá» ngÆ°á»i khác vẳng lên má»™t cách rùng rợn từ ngôi nhà cổ bà hiểm, ma quái trong truyện ngắn Tiếng kêu của ngôi nhà thủng mái (Nguyá»…n Tham Thiện Kế). Ở Gió lạ - Nguyá»…n Äức Nam, án trừng phạt không chỉ được thá»±c hiện trong cuá»™c Ä‘á»i mà sá»± nghiêm khắc của tạo hóa còn theo con ngÆ°á»i đến kiếp sau. Sá»± hóa kiếp thà nh rắn trong Rắn trắng của Phan Äức Nam, sá»± đổi mặt để nếm trải kiếp chó trong Äổi mặt của Nguyá»…n VÄ©nh Nguyên, hay vì tham lam nên cuối cùng phải thu nhá» ngÆ°á»i thà nh mèo trong Chuyến bá»™ hà nh của Ngô Tá»± Láºp,… cÅ©ng nằm trong motip ấy. Ở đây, nói nhÆ° Äá»— Lai Thúy, cái kinh dị má»™t mặt giúp ta đổi má»›i cái nhìn để không "nhẵn mặt" vá»›i Ä‘á»i sống, mặt khác là cầu nối Ä‘Æ°a ta và o thế giá»›i của cái chÆ°a biết, cái siêu nhiên.
3.5. Những huyá»n thoại má»›i còn được các tác giả sáng tạo nên nhằm miêu tả muôn mặt của cuá»™c sống. Äây là xu hÆ°á»›ng khá phổ biến trong truyện ngắn các cây bút thuá»™c thế hệ thứ hai, thứ ba của hà nh trình đổi má»›i văn há»c: Phạm Thị Hoà i, Nguyá»…n VÄ©nh Nguyên, Phan Äức Nam, Hoà ng Ngá»c ThÆ°, Nháºt Chiêu,… Má»™t đặc Ä‘iểm rất quan trá»ng của những truyện ngắn nà y là hỠđã hết sức tá»± do trong việc sáng tạo nên các biểu tượng kì ảo. Phong cách tÆ° duy nà y được thể hiện qua nhiá»u tác phẩm, các biểu tượng Ä‘a nghÄ©a trở thà nh những dụ ngôn hiện đại đòi há»i phải có sự giải mã má»›i hiểu hết được.
Phạm Thị Hoà i "tạo ra má»™t kiểu "tân huyá»n thoại" hoặc "phiếm huyá»n thoại" không phải bao giá» cÅ©ng dá»… hiểu" . Truyện ngắn Hoà ng Ngá»c ThÆ° tiá»m tà ng những dạng kì ảo nhÆ° thế: Chiếc áo, NgÆ°á»i có phép lạ, NgÆ°á»i Ä‘i tìm bóng tối, Những con rối, Những giấc mÆ¡ của má»™t ngÆ°á»i sợ bóng râm ,… Nguyá»…n VÄ©nh Nguyên nói chuyện vá»›i nà ng Mona Lisa trong Ä‘oản thiên Mona Lisa , tạo nên chất phi là trong Nói Ä‘i, thá»±c ra anh là ai?, Mùa ánh sáng . Vá»›i sợi mi hạc gắn lên mắt, công chúa Nguyên Nhung đã nhìn suốt cả triá»u thần của vua cha: má»™t thế giá»›i của beo, gấu, khỉ, lợn, rắn hổ mang,… hiện lên nguyên chân tÆ°á»›ng. Thế nhÆ°ng vua cha đã không vui mừng, trái lại, đã phản ứng dữ dá»™i "NhÆ° thể chiếc áo giáp ngụy bị má»™t mÅ©i tên Ä‘á»™t ngá»™t xuyên thủng" (Chim hạc Ä‘en - Hà Khánh Linh). Ở Chiếc áo là biểu tượng chiếc áo có phép lạ, vừa Ä‘em lại Ä‘iá»u may mắn nhÆ°ng ngay sau đó lại Ä‘i liá»n vá»›i má»™t tai há»a, má»™t biểu hiện theo kiểu âm dÆ°Æ¡ng chuyển hóa. Ở NgÆ°á»i có phép lạ là má»™t cô gái có sá»± mẫn cảm và khả năng kết nối cảm xúc kì lạ vá»›i những ngÆ°á»i xung quanh. Truyện kết thúc bằng chất kinh dị phÆ°Æ¡ng Tây: má»™t ngà y kia, cô bé Ä‘i qua Ä‘Æ°á»ng đúng trên vạch kẻ của ngÆ°á»i bá»™ hà nh, má»™t chiếc xe hÆ¡i kiểu thể thao lao nhanh đâm chết cô bé, nghiến lên thân xác nà ng rồi bá» chạy. Má»i ngÆ°á»i đổ xô đến và chứng kiến má»™t cảnh tượng kì dị: "Xác của nà ng tan ra thà nh cát bụi hòa và o lòng Ä‘Æ°á»ng. Má»™t cÆ¡n gió nhẹ thoảng qua cuốn Ä‘i nốt những hạt còn lại". Cô bé có trái tim thiên thần ấy không thể sống được vá»›i trần gian chăng, giác quan tinh nhạy nhÆ° má»™t thứ cảm ứng ấy không thể chịu nổi những tổn thÆ°Æ¡ng muôn trùng của cuá»™c sống hiện đại chăng?
Có thể nói, truyện ngắn huyá»n thoại phát triển đến đỉnh cao, trở thà nh nét phong cách Ä‘á»™c đáo nhất ở hiện tượng Nháºt Chiêu. Vá»›i lợi thế của má»™t táºp truyện ra Ä‘á»i cuối tháºp niên thứ nhất của thế kỉ XXI, táºp truyện ngắn MÆ°a mặt nạ của Nháºt Chiêu là kết quả của sá»± tÆ°Æ¡ng tác từ nhiá»u hÆ°á»›ng, nhiá»u chiá»u. Nói cách khác, yếu tố huyá»n thoại đạt được sá»± kết tinh Ä‘áºm nhất trong sáng tác của Nháºt Chiêu. Ở đó, vừa có những truyện ngắn huyá»n thoại lấy cảm hứng từ cổ tÃch dân gian: Con quạ, Thác khói ,…; nhÆ°ng ở đó lại có rất nhiá»u huyá»n thoại má»›i mang Ä‘áºm chất huyá»n ảo của Kafka và yếu tố háºu hiện đại phÆ°Æ¡ng Tây: MÆ°a mặt nạ, Cánh bèo, Chim đã gá»i tôi, Äom đóm, MÆ°a, Tá» giấy trắng, Salon của chúa trá»i, Tiếng kêu ,… Thà nh quả ấy đến từ má»™t quan niệm viết mà cÅ©ng có thể nói là tuyên ngôn sáng tác của Nháºt Chiêu: nghệ thuáºt là ảo thá»±c tÆ°Æ¡ng duyên . Vá»›i phÆ°Æ¡ng châm sáng tác đó, truyện ngắn Nháºt Chiêu đặc biệt phóng khoáng vá» quy phạm thể loại: "Không có má»™t biên Ä‘á»™, má»™t biên thùy nà o cho chÃnh nó" . Hiệu ứng của tất cả những Ä‘iá»u đó là : "truyện ngắn Nháºt Chiêu Ä‘i lại vô ngại giữa ảo và thá»±c, giữa cổ và kim, giữa sống và chết, giữa thần và thú, giữa bóng tối và ánh sáng…" [6, tr.173].
Truyện ngắn Nháºt Chiêu là nÆ¡i táºp hợp của nhiá»u sáng tạo biểu tượng kì ảo. Có biểu tượng Ä‘om đóm trong truyện ngắn Äom đóm , có biểu tượng chiếc lồng trống rá»—ng Ä‘i tìm nhà thÆ¡ trong Chim đã gá»i tôi , biểu tượng nÆ°á»›c trong HÆ°Æ¡ng thÆ¡m của nÆ°á»›c , biểu tượng mặt nạ trong MÆ°a mặt nạ . Äặc biệt, nhÆ° sá»± biểu hiện của tÃnh liên văn bản, các biểu tượng huyá»n thoại tái xuất hiện qua nhiá»u truyện đã gợi lên những thông Ä‘iệp ngôn ngữ má»›i của Nháºt Chiêu: Ä‘om đóm, con quạ, tá» giấy trắng, nÆ°á»›c, mặt nạ, … Nhiá»u truyện ngắn nhá» gá»n nhÆ° má»™t bà i thÆ¡ nhÆ°ng lại hết sức lung linh, Ä‘a nghÄ©a. Những bà i thÆ¡ đầy ngụ ý chảy suốt táºp truyện là m truyện ngắn Nháºt Chiêu giống truyện truyá»n kì nhÆ°ng phẩm chất tÆ° duy thì đầy yếu tố hiện thá»±c huyá»n ảo dạng Kafka. Có thể coi đó là má»™t giá trị, má»™t phẩm chất; giá trị - phẩm chất của sá»± kết hợp Äông - Tây, của tá»± tÆ°Æ¡ng tác từ cả hai chiá»u: ná»™i lá»±c và ngoại lá»±c.
4. NhÆ° váºy, có thể nói, huyá»n thoại là yếu tố thể loại má»›i của truyện ngắn sau đổi má»›i xét vá» cả sá»± phong phú và độ kết tinh. Huyá»n thoại có mặt ở nhiá»u tác giả, tác phẩm; huyá»n thoại trở thà nh má»™t dòng chảy trong truyện ngắn Ä‘Æ°Æ¡ng đại Việt Nam. Huyá»n thoại đến vá»›i truyện ngắn cÅ©ng hết sức Ä‘a dạng, nhiá»u chiá»u. Có những huyá»n thoại má»›i, là kết quả của sá»± thâm nháºp, sá»± tiếp thu dòng truyện ngắn huyá»n ảo phÆ°Æ¡ng Tây. Trong sá»± phát triển của dịch thuáºt, của sá»± giao lÆ°u Äông - Tây, nhiá»u cây bút truyện ngắn tìm đến vá»›i những thà nh tá»±u của thể loại nà y; nhÆ° trÆ°á»ng hợp Nguyá»…n VÄ©nh Nguyên, Hoà ng Ngá»c ThÆ°, đặc biệt là Nháºt Chiêu. NhÆ°ng không phải là tất cả. Từ diá»…n trình tÆ°Æ¡ng tác Ä‘a dạng ở trên, chúng tôi cho rằng: có con Ä‘Æ°á»ng tÆ°Æ¡ng tác giao lÆ°u nhÆ°ng cÅ©ng có con Ä‘Æ°á»ng tÆ°Æ¡ng tác từ ná»™i lá»±c truyá»n thống văn há»c dân tá»™c, là sá»± gặp gỡ thú vị trong sá»± váºn Ä‘á»™ng và phát triển có tÃnh quy luáºt của Ä‘á»i sống thể loại. Truyện ngắn Nháºt Chiêu có sá»± tổng hợp của những con Ä‘Æ°á»ng tÆ°Æ¡ng tác trên, đặc biệt có sá»± ảnh hưởng của yếu tố kì ảo phÆ°Æ¡ng Tây khá Ä‘áºm nét. Thế nhÆ°ng, nói vá» văn xuôi: không phải nhà văn Việt Nam nà o cÅ©ng là Nháºt Chiêu, cÅ©ng nhÆ° nói vá» thÆ¡: không phải nhà thÆ¡ Việt Nam nà o cÅ©ng là Bùi Giáng. Ở Việt Nam, nhiá»u nhà văn chÆ°a từng biết đến Kafka, Macquez, J. Joyce,… nhÆ°ng chắc chắn kho tà ng huyá»n thoại đã nuôi há» lá»›n dần từ trong sâu thẳm của vô thức tuổi thÆ¡. Truyá»n thống và hiện đại, ná»™i sinh và ngoại sinh; tất cả đã tạo nên gÆ°Æ¡ng mặt vừa phong phú vừa Ä‘á»™c đáo của truyện ngắn huyá»n thoại Việt Nam sau đổi má»›i. Trở vá» vá»›i huyá»n thoại dân tá»™c hay sáng tạo nên những huyá»n thoại má»›i, chất kinh dị phÆ°Æ¡ng Tây hay chất liêu trai, truyá»n kì phÆ°Æ¡ng Äông,… cách phân chia nhÆ° váºy chỉ có tÃnh chất tÆ°Æ¡ng đối nhằm thấy được những biểu hiện sinh Ä‘á»™ng của tố chất huyá»n thoại trong truyện ngắn hôm nay. TÆ°Æ¡ng đối vì ở những tên tuổi lá»›n, tác phẩm của há» có sá»± hoà phối, sá»± trá»™n lẫn rất khó phân tách. Äông hay Tây, truyá»n thống hay hiện đại; trong thế giá»›i phẳng, tÆ°Æ¡ng tác thể loại để tạo nên những liên văn bản có lẽ là hÆ°á»›ng Ä‘i đầy hứa hẹn của truyện ngắn huyá»n thoại Việt Nam.
Â
Nha Trang, tháng 7 năm 2011
Â
Tà i liệu tham khảo:
1.     M. Bakhtin (1993), Những vấn Ä‘á» thi pháp Äoxtoiepxki , NXB Giáo Dục, Hà Ná»™i.
2.     M. Bakhtin (1992), Là luáºn và thi pháp tiểu thuyết, TrÆ°á»ng Viết văn Nguyá»…n Du, Hà Ná»™i.
3.     Roland Bathes (2008), Những huyá»n thoại , NXB Tri Thức, Hà Ná»™i.
4.     Lê Huy Bắc (2004), Truyện ngắn: Là luáºn tác gia và tác phẩm (Táºp 1), NXB Giáo Dục, Hà Ná»™i.
5.     Lê Huy Bắc (2003), Truyện ngắn háºu hiện đại thế giá»›i, NXB Giáo dục, Hà Ná»™i.
6.     Nháºt Chiêu (2008), MÆ°a mặt nạ, NXB Văn nghệ, TP Hồ Chà Minh.
7.     Kate Hamburger (2004), Logic há»c và các thể loại văn há»c, NXB Äại há»c Quốc gia Hà Ná»™i, Hà Ná»™i.
8.     E. M. Meletinsky (2004), Thi pháp của huyá»n thoại , NXB ÄHQG H Ná»™i, Hà Ná»™i.
9.     Phan Äức Nam (2008), Gió lạ, NXB Công an Nhân dân, Hà Ná»™i.
10. Nhà xuất bản Văn hoá thông tin (2002), Äi tìm Nguyá»…n Huy Thiệp, NXB Văn hoá thông tin, Hà Ná»™i.