Vietnamese-VNFrench (Fr)简体中文English (United Kingdom)

Khoa Lịch Sử
Bạn biết quá khứ, bạn hiểu hiện tại, bạn tiên đoán tương lai
 

 
Trang Chá»§ ÄỌC BÃO GIÚP BẠN VIỆT NAM CẬN ÄẠI GS Phan Huy Lê:Khách quan-Trung thá»±c-Công bằng vá» chúa Nguyá»…n, triá»u Nguyá»…n
GS Phan Huy Lê:Khách quan-Trung thá»±c-Công bằng vá» chúa Nguyá»…n, triá»u Nguyá»…n PDF Imprimer Envoyer
Dimanche, 16 Janvier 2011 21:39

11:50' 18/10/2008 (GMT+7)

GS Phan Huy Lê

Sáng nay, 18/10, Há»™i thảo quốc gia vá» "Chúa Nguyá»…n và vương triá»u Nguyá»…n trong lịch sá»­ Việt Nam từ thế ká»· XVI đến thế kỷ XIX" đã diá»…n ra tại Thanh Hóa quy tụ hàng trăm nhà khoa há»c trong nước và quốc tế đến dá»±.

Trong lá»i khai mạc, GS sá»­ há»c Phan Huy Lê đã đỠxuất các ý kiến tranh luận nên vì sá»± thật khách quan cá»§a khoa há»c và trách nhiệm cá»§a má»—i chúng ta trước hậu thế bằng má»™t câu ngắn gá»n: Khách quan, trung thá»±c và công bằng. Chúng tôi xin trân trá»ng giá»›i thiệu bài đỠdẫn cá»§a GS Phan Huy Lê cùng độc giả. Äầu đỠdo chúng tôi tạm đặt:

Chúa Nguyá»…n và vương triá»u Nguyá»…n trong lịch sá»­ Việt Nam từ thế ká»· XVI đến thế kỷ XIX:

1. Quá trình nhận thức và yêu cầu của hội thảo

Nhận thức lịch sá»­ là má»™t quá trình tiến tá»›i tiếp cận lịch sá»­ má»™t cách càng ngày càng khách quan, trung thá»±c, gần vá»›i sá»± thật lịch sá»­ nhất trong khả năng cá»§a các nhà sá»­ há»c. Tôi nói gần vá»›i sá»± thật lịch sá»­ nhất trong hàm ý là giữa lịch sá»­ khách quan và lịch sá»­ được nhận thức bao giá» cÅ©ng có má»™t khoảng cách mà mục tiêu và ước vá»ng cá»§a các nhà sá»­ há»c là rút ngắn khoảng cách đó.

Khả năng này tùy thuá»™c vào rất nhiá»u nhân tố, trước hết năng lá»±c cá»§a nhà sá»­ há»c biểu thị ở trình độ lý thuyết và phương pháp luận, cách tập hợp và xá»­ lý các nguồn thông tin, mặt khác là cách nhìn và động cÆ¡ cá»§a nhà sá»­ há»c liên quan đến những tác động chi phối hay ảnh hưởng cá»§a bối cảnh chính trị cá»§a má»—i thá»i kỳ lịch sá»­. Do đó, không có gì đáng ngạc nhiên khi chúng ta cùng nhau thảo luận để nhìn nhận, đánh giá lại má»™t số sá»± kiện, nhân vật lịch sá»­ hay cả má»™t giai doạn, má»™t thá»i kỳ lịch sá»­.

Thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vương triá»u Nguyá»…n từ thế ká»· XVI cho đến thế ká»· XIX là má»™t trong những thá»i kỳ lịch sá»­ đã trải qua những cách nhìn nhận và đáng giá hết sức khác nhau, có lúc gần như đảo ngược lại.

Vương triá»u Nguyá»…n để lại những bá»™ chính sá»­ đồ sá»™ cá»§a vương triá»u biểu là bá»™ Äại Nam thá»±c lục[1]và Äại Nam liệt truyện[2]. Những bá»™ chính sá»­ cá»§a vương triá»u bao giá» cÅ©ng chép theo quan Ä‘iểm chính thống cá»§a vương triá»u Ä‘ang trị vì và nhằm tôn vinh công lao, sá»± nghiệp cá»§a vương triá»u. Trên quan Ä‘iểm chính thống đó, Sá»­ quán triá»u Nguyá»…n phê phán những thế lá»±c đối lập như chúa Trịnh ở Äàng Ngoài, các lá»±c lượng chống đối như coi Tây SÆ¡n là "ngụy triá»u"...

Trong xu hướng canh tân phát triển mạnh thá»i Tá»± Äức, má»™t số nhà trí thức cấp tiến đã dâng lên triá»u đình nhiá»u bản Ä‘iá»u trần đầy tâm huyết. Trong số Ä‘iá»u trần này, má»™t số tác giả đã nêu lên trên tinh thần phê phán những mặt tiêu cá»±c, lạc hậu cá»§a đất nước thá»i Nguyá»…n, nhất là vá» kinh tế, quốc phòng và giáo dục. Tiêu biểu nhất là Nguyá»…n Trưá»ng Tá»™, Nguyá»…n Lá»™ Trạch, Äặng Huy Trứ.

Như vậy là trong thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vương triá»u Nguyá»…n, bên cạnh quan Ä‘iểm chính thống tôn vinh vương triá»u, cÅ©ng đã có những góc nhìn khác từ những đỠnghị canh tân cá»§a những trí thức cấp tiến.

Trong thá»i Pháp thuá»™c, xuất hiện nhiá»u công trình nghiên cứu cá»§a ngưá»i Việt Nam, ngưá»i Pháp, phần lá»›n theo xu hướng vận dụng phương pháp luận hiện đại cá»§a phương Tây. Các công trình nghiên cứu tập trung nhiá»u nhất vào việc khảo tả các di tích lịch sá»­, văn hóa, các nghi lá»…, các công trình nghệ thuật và các nhân vật lịch sá»­ cùng quan hệ giao thương vá»›i nước ngoài, các thương cảng, đô thị, nhất là kinh thành Huế. Những kết quả nghiên cứu này, ngoài những ấn phẩm in thành sách, thưá»ng là các luận văn đăng tải nhiá»u nhất trên Bulletin des Amis du Vieux Hue (BAVH), Bulletin de l’ Ecole française d’ Extrême-Orient (BEFEO) và trên tạp chí tiếng Việt như tạp chí Tri tân, Nam phong, Trung Bắc chá»§ nhật"[3]....Má»™t số bá»™ sá»­ An Nam cá»§a ngưá»i Pháp như Histoire moderne du pays d’ Annam cá»§a Charles Maybon[4], Lecture sur l’ histoirre d’ Annam cá»§a Ch. Maybon và H. Russier[5] cÅ©ng nhấn mạnh công thống nhất đất nước và những thành tá»±u cá»§a triá»u Nguyá»…n, đồng thá»i có xu hướng nêu cao vai trò trợ giúp cá»§a má»™t số sÄ© quan và kỹ thuật Pháp.

Trong những nghiên cứu cụ thể vá» từng phương diện như vây tuy không đưa những nhận xét đánh giá chung vá» các chúa Nguyá»…n hay vương triá»u Nguyá»…n, nhưng tạo ra cÆ¡ sở khoa há»c cho những khái quát vá» thá»i kỳ lịch sá»­ này. Những nhận xét mang tính đánh giá thể hiện rõ hÆ¡n trong những má»™t số công trình vá» thông sá»­ Việt Nam.

Ví dụ Việt Nam sá»­ lược cá»§a Trần Trá»ng Kim, trong đó má»™t mặt tác giả biện giải triá»u Tây SÆ¡n không phải là "ngụy triá»u" như cách nhìn nhận chính thống cá»§a sá»­ triá»u Nguyá»…n, mặt khác nêu cao công cao thống nhất đất nước "Ä‘em giang sÆ¡n vá» má»™t mối, nam bắc má»™t nhà, làm cho nước ta thành má»™t nước lá»›n ở phương nam vậy"[6] Tác giả đánh cao những thành tá»±u thá»i Gia Long, Minh Mệnh, nhưng cÅ©ng phê phán triá»u Tá»± Äức để cho đất nước suy yếu và lâm vào"sá»± nguy vong.

Sau cách mạng tháng 8 năm 1945 cho đến năm 1975, trong thá»i kỳ chiến tranh, công việc nghiên cứu nói chung có bị hạn chế, số lượng các công trình nghiên cứu chuyên đỠkhông nhiá»u. Nhưng chính trong bối cảnh này đã xuất hiện má»™t khuynh hướng phê phán gay gắt các chúa Nguyá»…n cÅ©ng như các chúa Trịnh và đặc biệt là vương triá»u Nguyá»…n thế ká»· XIX. Khuynh hướng này phát triển ở miá»n Bắc trong thá»i gian từ 1954 phản ánh trên má»™t số luận văn trên tạp chí Văn sá»­ địa, Äại há»c sư phạm, Nghiên cứu lịch sá»­ và biểu thị tập trong những bá»™ lịch sá»­, lịch sá»­ văn há»c, lịch sá»­ tư tưởng Việt Nam...

Má»—i tác giả và tác phẩm tuy có mức độ khác nhau, nhưng tá»±u trung Ä‘á»u chung khuynh hướng phê phán các chúa Nguyá»…n (cÅ©ng như các chúa Trịnh) đã chia cắt đất nước, vương triá»u Nguyá»…n mở đầu bằng hành động cần viện tư bản Pháp, phong kiến Xiêm để tiến hành cuá»™c chiến tranh chống Tây SÆ¡n và kết thúc bằng sá»± đầu hàng quân xâm lược Pháp. Thá»i kỳ nhà Nguyá»…n bị kết án là thá»i kỳ chuyên chế phản động nhất trong lịch sá»­ phong kiến Việt Nam. Khuynh hướng đó gần như trở thành quan Ä‘iểm chính thống trong biên soạn sách giáo khoa đại há»c và phổ thông.

Thái độ phê phán gay gắt trên có nguyên do sâu xa trong bối cảnh chính trị cá»§a đất nước thá»i bấy giá» và trong cách vận dụng phương pháp luận sá»­ há»c cá»§a các nhà nghiên cứu.

Quan Ä‘iểm trên nẩy sinh, xác lập trong những năm từ 1954-1956 và phát triển mạnh cho đến những năm 70 cá»§a thế ká»· XX. Äó là thá»i kỳ cả dân tá»™c Ä‘ang tiến hành cuá»™c chiến tranh vô cùng ác liệt hoàn thành nhiệm vụ giải phóng đất nước, thống nhất tổ quốc. Trong thá»i kỳ đó, độc lập dân tá»™c và thống nhất quốc gia là mục tiêu cao cả, có ý nghÄ©a thiêng liêng cá»§a cuá»™c chiến đấu. Vì vậy khi nhìn lại lịch sá»­, bất cứ hành động nào xúc phạm hay Ä‘i ngược lại độc lập và thống nhất Ä‘á»u bị phê phán. Cuá»™c tranh luận vá» sá»± thống nhất đất nước thá»i Tây SÆ¡n và nhà Nguyá»…n cÅ©ng tiến hành trong không khí chính trị đó và đã xuất hiện quan Ä‘iểm cá»±c Ä‘oan cho rằng Tây SÆ¡n đã hoàn thành, thậm chí hoàn thành triệt để nhiệm vụ khôi phục quốc gia thống nhất. Bối cảnh lịch sá»­ cá»§a cuá»™c chiến tranh đã tác động đến thái độ cá»§a nhiá»u nhà sá»­ há»c trong nhìn nhận và đánh giá vá» các chúa Nguyá»…n và vương triá»u Nguyá»…n, nhất là các cÆ¡ quan khoa há»c trong hệ thống chính trị đương thá»i.

Nguyên nhân vá» vận dụng phương pháp luận là thuá»™c trách nhiệm cá»§a các nhà sá»­ há»c. Äây là thá»i kỳ ná»n sá»­ há»c hiện đại xây dá»±ng trên hệ tư tưởng Mácxít Ä‘ang hình thành và trong vận dụng phương pháp luận cá»§a chá»§ nghÄ©a duy vật biện chứng và chá»§ nhÄ©a duy vật lịch sá»­ phạm những sai lầm cá»§a chá»§ nghÄ©a giáo Ä‘iá»u, công thức, máy móc. Theo lý thuyết vá» hình thái kinh tế xã há»™i, thá»i bấy giá» Ä‘ang thịnh hình quan Ä‘iểm cho rằng chế độ phong kiến Việt Nam hình thành trong thá»i Bắc thuá»™c, phát triển đạt đến độ cá»±c thịnh ở thá»i Lê sÆ¡ thế ká»· XV và bắt đầu suy vong từ thế ká»· XVI, rồi lâm vào tính trạng khá»§ng hoẳng trầm trá»ng vào thá»i cuối Lê và nhà Nguyá»…n.

Như vậy là thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vương triá»u Nguyá»…n được đặt vào khung suy vong, khá»§ng hoẳng cá»§a chế độ phong kiến và trong bối cảnh đó thì giai cấp phong kiến không còn vai trò tích cá»±c, không còn đại diện cho lợi ích dân tá»™c. Ãp dụng lý thuyết hình thái kinh tế xã há»™i và đấu tranh giai cấp má»™t cách giáo Ä‘iá»u đã dẫn đến những hệ quả đưa ra những phân tích và đánh giá lịch sá»­ thiếu khách quan, không phù hợp vá»›i thá»±c tế lịch sá»­. Không riêng các chúa Nguyá»…n và vương triá»u Nguyá»…n mà những nhân vật lịch sá»­ liên quan, và rá»™ng ra cả vương triá»u Mạc trước đó, Ä‘á»u bị đánh giá theo quan Ä‘iểm chưa được khách quan, công bằng như vậy.

Công cuá»™c Äổi má»›i khởi đầu từ năm 1986, bắt đầu từ đổi má»›i tu duy kinh tế, sau đó dần dần được mở rá»™ng sang các lÄ©nh vá»±c khoa há»c xã há»™i và nhân văn. Năm 1988 Há»™i Khoa há»c lịch sá»­ Việt Nam  được tổ chức lại trên phạm vi cả nước và má»™t trong những hoạt động khoa há»c đầu tiên là tổ chức cuá»™c Há»™i thảo khoa há»c "Sá»­ há»c trước yêu cầu Äổi má»›i cá»§a đất nước" tại Hà Ná»™i năm 1989 và tại thành phố Hồ Chí Minh năm 1990 vá»›i sá»± tham gia cá»§a nhiá»u nhà sá»­ há»c và những ngành liên quan cá»§a khoa há»c lịch sá»­ như khảo cổ há»c, dân tá»™c há»c, bảo tàng và bảo tồn há»c, văn hóa há»c. .

Há»™i thảo đã đạt được sá»± đồng thuận cao trong khẳng định những thành tá»±u cá»§a ná»n sá»­ há»c hiện đại Việt Nam, vai trò và cống hiến cá»§a sá»­ há»c trong thắng lợi cá»§a sá»± nghiệp giải phóng dân tá»™c, thống nhất đất nước, trong cuá»™c sống xã há»™i đồng thá»i nghiêm khắc nêu lên những mặt hạn chế, những yếu kém và khuyết tật để khắc phục. Vá» mặt này, há»™i thảo đã nêu lên ba mặt yếu kém quan trá»ng nhất vá» tư duy sá»­ há»c là: - Khuynh hướng giáo Ä‘iá»u, công thức trong vận dụng các nguyên lý cá»§a chá»§ nghÄ©a duy vật biện chứng và chá»§ nghÄ©a duy vật lịch sá»­,  - Khuynh hương "chính trị hóa lịch sá»­", dùng lịch sá»­ để minh há»a má»™t số quan Ä‘iểm chính trị có sẵn, tá»± hạ thấp tính độc lập, vai trò sáng tạo cá»§a khoa há»c lịch sá»­,  - Khuynh hướng "hiện đại hóa lịch sá»­" theo ý nghÄ©a là trình bày lịch sá»­ quá khứ như hiện đại, không tôn trá»ng tính đặc trưng cá»§a từng thá»i kỳ lịch sá»­[7]

Trong há»™i thảo, nhiá»u tham luận và phát biểu cÅ©ng đã nêu lên yêu cầu đổi má»›i tu duy sá»­ há»c theo hướng tiếp cận và nhận thức đối tượng má»™t cách khách quan, trung thá»±c nhất trong khả năng cao nhất cá»§a sá»­ há»c. Má»™t loạt vấn Ä‘á», trong đó có những giai Ä‘oạn lịch sá»­ như triá»u Hồ, triá»u Mạc, các chúa Nguyá»…n, triá»u Nguyá»…n được đưa ra phân tích để minh chứng cho những nhận định phiến diện, thiếu tính khách quan, khoa há»c trước đây.

Từ cuối những năm 80, nhất là từ những năm 90 cá»§a thế ká»· XX trở lại đây, công việc nghiên cứu vá» thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vương triá»u Nguyá»…n đã được triển khai và đạt nhiá»u thành tá»±u má»›i theo xu hướng tư duy khách quan, trung thá»±c. Ngoài các công trình nghiên cứu cá»§a cá nhân, má»™t đỠtài Khoa há»c cấp nhà nước mang tiêu đê " Khảo cứu kinh tế và tổ chức bá»™ máy nhà nước triá»u Nguyá»…n, những vấn đỠđặt ra trong thá»±c tiá»…n đổi má»›i đất nước hiện nay", mã số KX-ÄL: 94-16 do PGS Äá»— Bang làm chá»§ nhiệm đã được thá»±c hiện năm 1995-1996 vá»›i sá»± tham gia gần như cá»§a giá»›i sá»­ há»c cả nước. Phạm vi nghiên cứu dần dần được mở rá»™ng trên tất cả lÄ©nh vá»±c cá»§a thá»i kỳ lịch sá»­ này, từ kinh tế, xã há»™i đến chính trị, văn hóa, tôn giáo, nghệ thuật...Nhiá»u công trình khoa há»c được xuất bản hay đăng tải trên các tạp chí khoa há»c, gần hai chục cuá»™c há»™i thảo khoa há»c đã được tổ chức ở thành phố Huế, thành phố Hồ Chí Minh và thá»§ đô Hà Ná»™i[8]. Má»™t số luận án Tiến sÄ© đã chá»n đỠtài trong thá»i kỳ lịch sá»­ các chúa Nguyá»…n và vương triá»u Nguyá»…n. Má»™t số há»c giả nước ngoài cÅ©ng quan tâm nghiên cứu thá»i kỳ này và khá nhiá»u công trình đã được công bố, trong đó có má»™t số công trình đã được dịch và xuất bản tại Việt Nam[9].

Trong nhận định và đánh giá vá» các chúa Nguyá»…n và vương triá»u Nguyá»…n thế ká»· XVI đến thế ká»· XIX dÄ© nhiên còn có những khác biệt giữa các tác giả và còn nhiá»u vấn đỠđặt ra cần tiếp tục nghiên cứu, thảo luận. Nhưng mẫu số chung cá»§a những công trình nghiên cứu trong vài thập ká»· trở lại đây ở trong nước cÅ©ng như nước ngoài là thống nhất cần phải khai thác những nguồn tư liệu phong phú, phân tích và xá»­ lý má»™t cách khoa há»c để nâng cao nhận thức vá» thá»i kỳ này má»™t cách khách quan, trả lại các giá trị đích thá»±c cho các triá»u vua chúa, các nhân vật lich sá»­, nêu cao những cống hiến tích cá»±c, đồng thá»i phân tích cả những mặt hạn chế, tiêu cá»±c.

Vá» cÆ¡ sở tư liệu thì trong lịch sá»­ Việt Nam cho đến cuối thế ká»· XIX, chưa có thá»i kỳ nào có những nguồn tư liệu phong phú, Ä‘a dạng như thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n, nhất là thá»i kỳ vương triá»u Nguyá»…n. Ngoài các bá»™ chính sá»­ và địa chí cá»§a vương triá»u, còn có nhiá»u nguồn tư liệu gốc mang giá trị thông tin rất cao như Châu bản[10] , địa bạ[11], văn bia[12], gia phả và các tư liệu do ngưá»i nước ngoài ghi chép. Các nguồn tư liệu trên Ä‘ang được sưu tầm và khai thác có hiệu quả cung cấp những dữ liệu má»›i cá»±c kỳ phong phú để nghiên cứu sâu các vấn đỠcá»§a thá»i kỳ lịch sá»­ các chúa Nguyá»…n và vương triá»u Nguyá»…n.

Các nguồn tư liệu và kết quả nghiên cứu cho đến nay đã tạo lập má»™t cÆ¡ sở khoa há»c vững chắc để giá»›i sá»­ há»c và các nhà khoa há»c trên các lÄ©nh vá»±c liên quan cùng nhau nhìn nhận và đánh giá má»™t cách công bằng đối vá»›i vai trò và cống hiến cá»§a các chúa Nguyá»…n và vương triá»u Nguyá»…n trong lịch sá»­ Việt Nam từ thế ká»· XVI đến thế ká»· XIX, phân tích má»™t cách khách quan mặt tích cá»±c và cả mặt hạn chế, mặt mạnh và cả mặt yếu. Äó chính là lý do và yêu cầu cá»§a cuá»™c Há»™i thảo khoa há»c tầm cỡ quốc gia cá»§a chúng ta tổ chức nhân dịp 450 năm chúa Nguyá»…n Hoàng rá»i quê hương xứ Thanh vào mở cõi phương Nam.

2. Phạm vi và nội dung chủ yếu của hội thảo

2.1. Vá» khung thá»i gian

Thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n bắt đầu từ năm 1558 khi chúa Nguyá»…n Hoàng rá»i quê hương xứ Thanh vào nhậm chức Trấn thá»§ xứ Thuận Hóa rồi năm 1570 kiêm Trấn thá»§ xứ Quảng Nam. Vương triá»u Nguyá»…n khởi đầu từ khi chúa Nguyá»…n Ãnh sáng lập vương triá»u năm 1802. Giữa thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vương triá»u Nguyá»…n có thá»i kỳ Tây SÆ¡n tính từ khi cuá»™c khởi nghÄ©a bùng nổ năm 1771 cho đến khi chính quyá»n Tây SÆ¡n cuối cùng là triá»u vua Nguyá»…n Quang Toản thất bại năm 1802. Rõ ràng thá»i Tây SÆ¡n nằm giữa liên quan đến sá»± thất bại cá»§a chúa Nguyá»…n cuối cùng là Nguyá»…n Phúc Thuần năm 1776, Nguyá»…n Phúc Dương năm 1777 và sá»± thắng lợi cá»§a Nguyá»…n Ãnh năm 1802. Tuy nhiên, vừa rồi nhân dịp ká»· niệm 320 năm lá»… đăng quang Hoàng đế cá»§a Quang Trung Nguyá»…n Huệ (1788-2008), Ủy ban nhân dân và Há»™i khoa há»c lịch sá»­ tỉnh Thừa Thiên-Huế đã tổ chức Há»™i thảo khoa há»c tại thành phố Huế ngày 06-06-2008 nên trong Há»™i thảo này chúng ta không bàn vá» thá»i Tây SÆ¡n để tập trung vào ná»™i dung chá»§ yếu cá»§a Há»™i thảo. Nhưng dÄ© nhiên trong những mối quan hệ như sá»± thất bại cá»§a chúa Nguyá»…n, kháng chiến chống Xiêm, thắng lợi cá»§a Nguyá»…n Ãnh, chúng ta vẫn đỠcập đến thá»i Tây SÆ¡n trong mức độ cần thiết.

Vương triá»u Nguyá»…n còn kéo dài cho đến năm 1945, kết thúc vá»›i thắng lợi cá»§a Cách mạng tháng 8 và sá»± thóai vị cá»§a vua Bảo Äại năm 1945. Nhưng từ khi đất nước đã bị chá»§ nghÄ©a thá»±c dân Pháp thống trị thì vai trò và tính chất cá»§a triá»u Nguyá»…n đã thay đổi hoàn toàn. Vì vậy trong Há»™i thảo này, vương triá»u Nguyá»…n chỉ giá»›i hạn trong thá»i kỳ độc lập cá»§a vương triá»u cho đến khi bị thất bại trước cuá»™c xâm lược cá»§a thá»±c dân Pháp năm 1858-1884. Tuy nhiên trong Há»™i thảo chúng ta cÅ©ng không Ä‘i sâu vào cuá»™c kháng chiến chống chá»§ nghÄ©a thá»±c dân mà chỉ làm sáng tá» nguyên nhân và trách nhiệm cá»§a triá»u Nguyá»…n trong thất bại cá»§a cuá»™c kháng chiến.

Như vậy vá» thá»i gian, chúng tôi đỠnghị giá»›i hạn từ giữa thế ká»· XVI đến cuối thế ká»· XIX, trong phạm vi thá»i kỳ trị vì cá»§a các chúa Nguyá»…n ở Äàng Trong và vương triá»u Nguyá»…n trên cương vị quốc gia Việt Nam rồi Äại Nam độc lập, có chá»§ quyá»n. Thá»i gian trước và sau ranh giá»›i thá»i gian này cÅ©ng như thá»i Tây SÆ¡n ở giữa chỉ đỠcập trong mức độ liên quan cần thiết.

Trong giá»›i hạn thá»i gian như trên, dÄ© nhiên cÅ©ng cần đặt Việt Nam trong mối quan hệ vá»›i các nước trong khu vá»±c và thế giá»›i. Thế ká»· XVI-XIX là thá»i kỳ phát triển mạnh mẽ cá»§a hệ thống thương mại châu à và cÅ©ng là thá»i kỳ bành trướng dữ dá»™i cá»§a chá»§ nghÄ©a tư bản phương Tây sang phương Äông. Bối cảnh lịch sá»­ đó tác động đến má»i nước Äông Nam à và Äông Ã, nhưng má»—i nước lại có cách ứng phó khác nhau và dẫn đến hệ quả khác nhau, ảnh hưởng đến sá»± tồn vong cá»§a má»—i quốc gia-dân tá»™c.

2.2. Vá» thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n

Những kết quả nghiên cứu đã cho phép khẳng định công lao mở mang bá» cõi từ Thuận Hóa, Quảng Nam vào đến vùng đồng bằng sông Cá»­u Long cá»§a các chúa Nguyá»…n ở Äàng Trong trong thá»i gian từ giữa thế ká»· XVI đến giữa thế ká»· XVIII. Công cuá»™c khai phá vá»›i những chính sách và biện pháp tích cá»±c cá»§a chính quyá»n chúa Nguyá»…n, đã biến vùng Thuận Quảng còn hoang sÆ¡ vào giữ thế ká»· XVI, trở thành má»™t vùng kinh tế phát triển làm bàn đạp cho công cuá»™c mở mang bá» cõi vá» phía nam. Vào thế ká»· XVII-XVIII, vùng đồng bằng sông Cá»­u Long là má»™t vá»±a lúa cá»§a Äàng Trong vá»›i năng xuất đạt tá»›i 100, 200, 300 lần như Lê Quý Äôn đã ghi chép. Các nghá» thá»§ công, quan hệ hàng hóa tiá»n tệ trong nước và quan hệ mậu dịch vá»›i nước ngoài Ä‘á»u phát triển nhanh chóng.

Má»™t loạt đô thị, thương cảng ra Ä‘á»i thu hút nhiá»u thuyá»n buôn và thương gia nước ngoài, kể cả các công ty tư bản phương Tây như Hà Lan, Anh, Pháp...trong đó nổi lên các cảng thị Phú Xuân-Thanh Hà (Thừa Thiên-Huế), Há»™i An (Quảng Nam), Nước Mặn (Bình Äịnh), VÅ©ng Lấm (Phú Yên), Gia Äịnh (thành phố Hồ Chí Minh), Cù Lao Phố (Äồng Nai), Mỹ Tho, Hà Tiên... Các chúa Nguyá»…n Hoàng (Chúa Tiên, Äoan Quận công: 1558-1613), Nguyá»…n Phúc Nguyên (Chúa Sãi, Thụy Quận công:1613-1635), Nguyá»…n Phú Lan (Chúa Thượng, Nhân Quận công: 1635-1648), Nguyá»…n Phú Tần (Chúa Hiá»n, DÅ©ng Quận công: 1648-1687)...có công lá»›n trong sá»± nghiệp khai phá và phát triển vùng đất má»›i, mở rá»™ng lãnh thổ phía nam bao gồm cả các hải đảo ven bá» và quần đảo Hoàng Sa, Trưá»ng Sa trên Biển Äông.

Vấn đỠcần Ä‘i sâu nghiên cứu làm sáng tá» là phương thức khai phá có hiệu quả kinh tế cao kết hợp vá»›i việc xây dá»±ng và cá»§ng cố chá»§ quyá»n quốc gia trên vùng đất má»›i cá»§a các chúa Nguyá»…n. Äối vá»›i vùng đất Nam Bá»™, cần chú trá»ng vai trò cá»§a các lá»›p lưu dân ngưá»i Việt, sá»± tham gia cá»§a má»™t số ngưá»i Hoa và các cá»™ng đồng cư dân tại chá»— như ngưá»i Khmer, ngưá»i Mạ, Xtiêng, ChÆ¡ Ro...cùng quá trình cá»™ng cư và giao thoa văn hóa tạo nên sắc thái đặc trưng cá»§a vùng đất phương nam này.

2.3. Vá» vương triá»u Nguyá»…n

Từ khoảng giữa thế ká»· XVIII, chính quyá»n chúa Nguyá»…n thá»i chúa Nguyá»…n Phúc Thuần (Äịnh vương: 1765-1776) trở nên suy yếu và bị phong trào Tây SÆ¡n lật đổ. Nhưng cuá»™c chiến tranh giữa Tây SÆ¡n vá»›i ngưá»i kế tục chúa Nguyá»…n là Nguyá»…n Ãnh vẫn tiếp tục và cuối cùng kết thúc bằng thắng lợi cá»§a Nguyá»…n Ãnh năm 1802. Há»™i thảo không Ä‘i sâu vào lịch sá»­ Tây SÆ¡n, nhưng không thể không đỠcập và xem xét má»™t số vấn đỠliên quan vá»›i Tây SÆ¡n, cụ thể là ba vấn đỠsau đây:

- Cắt nghÄ©a sá»± thành bại cá»§a má»—i bên trong cuá»™c chiến tranh giữa Tây SÆ¡n vá»›i chúa Nguyá»…n. Từ năm 1771 khởi nghÄ©a Tây SÆ¡n bùng nổ và cho đến năm 1777 đã đánh bại toàn bá»™ hệ thống chính quyá»n chúa Nguyá»…n ở Äàng Trong mà đại diện cuối cùng là chúa Nguyá»…n Phúc Thuần và Nguyá»…n Phúc Dương. Äây là cuá»™c chiến tranh giữa má»™t bên là phong trào Tây SÆ¡n tiêu biểu cho sức mạnh quật khởi cá»§a nhân dân Äàng Trong và bên kia là thế lá»±c suy đồi cá»§a má»™t chính quyá»n phong kiến đã bị nhân dân óan ghét, bất bình. Thắng lợi cá»§a Tây SÆ¡n trong thá»i gian này là thắng lợi cá»§a má»™t cuá»™c khởi nghÄ©a nông dân, má»™t phong trào đấu tranh mang tính nhân dân rá»™ng lá»›n, Ä‘ang tập hợp được các lá»±c lượng cá»§a má»i tầng lá»›p xã há»™i bất bình vá»›i chế độ chúa Nguyá»…n thá»i suy vong.

Trên cÆ¡ sở thắng lợi cá»§a phong trào Tây SÆ¡n, má»™t vương triá»u phong kiến má»›i được thiết lập gồm chính quyá»n Äông Äịnh vương Nguyá»…n Lữ ở Gia Äịnh, Trung Ương Hoang đế Nguyá»…n Nhạc ở Qui NhÆ¡n và Bắc Bình vương Nguyá»…n Huệ ở Phú Xuân. Trong ba chính quyá»n Tây SÆ¡n, chỉ có chính quyá»n Nguyá»…n Huệ tồn tại vững vàng nhưng sau khi vua Quang Trung Nguyá»…n Huệ mất năm 1792, vương triá»u Nguyá»…n Quang Toản cÅ©ng suy yếu rất nhanh. Cuá»™c chiến tranh Nguyá»…n Ãnh - Tây SÆ¡n đã thay đổi tính chất và chuyển hóa thành cuá»™c đấu tranh giữa hai thế lá»±c phong kiến mà thất bại cá»§a Nguyá»…n Lữ, rồi Nguyá»…n Nhạc và Quang Toản là thất bại cá»§a những chính quyá»n phong kiến đã suy yếu và mất lòng dân.

- Trong cuá»™c đấu tranh chống Tây SÆ¡n, thá»i gian bị thất bại nặng nỠở trong nước, Nguyá»…n Ãnh phải nhá» vào sá»± cứu viện cá»§a nước ngoài biểu thị tập trung trong Hiệp ước Versailles ký kết năm 1787 vá»›i Pháp và việc cầu cứu vua Xiêm đưa 5 vạn quân Xiêm vào Gia Äịnh năm 1784. Dù cho Hiệp ước Versailles không được thá»±c thi và lá»±c lượng viện trợ do Bá Äa Lá»™c vận động không bao nhiêu, quân xâm lược Xiệm cÅ©ng bị quân Tây SÆ¡n do Nguyá»…n Huệ chỉ huy, đánh tan trong trận Rạch Gầm-Xoài Mút đầu năm 1785, nhưng hành động cá»§a Nguyá»…n Ãnh cần được đặt trong bối cảnh cụ thể lúc bấy giá» và phân tích, đánh giá má»™t cách công minh.

- Giữa năm 1786 quân Tây SÆ¡n do Nguyá»…n Huệ chỉ huy tiến ra bắc, đánh bại quân Trịnh và phong trào Tây SÆ¡n đã làm chá»§ cả nước. Tiếc rằng sau đó, do bất hòa và mâu thuẫn giữa các thá»§ lÄ©nh Tây SÆ¡n dẫn đến việc thành lập ba chính quyá»n Tây SÆ¡n. Vấn đỠđặt ra và đã từng gây cuá»™c tranh luận trong năm 1960, 1963 là công lao thống nhất đất nước cá»§a Tây SÆ¡n và Nguyá»…n Ãnh[13]. Lúc bấy giá» xuất hiện hai quan Ä‘iểm hoàn toàn đối lập, phá»§ định hay khẳng định công lao thống nhất thuá»™c vá» Tây SÆ¡n hay Nguyá»…n Ãnh. Hai quan Ä‘iểm đối lập theo lối cá»±c Ä‘oan đó không có sức thuyết phục cao và gần đây xu hướng chung là không ai có thể phá»§ nhận được công lao thống nhất đất nước cá»§a vương triá»u Nguyá»…n mà ngưá»i sáng lập là vua Gia Long Nguyá»…n Ãnh, nhưng từ đó phá»§ nhận luôn cả những cống hiến cá»§a Tây SÆ¡n thì cÅ©ng cần trao đổi thêm.

Phong trào Tây SÆ¡n đã đánh bại chính quyá»n chúa Nguyá»…n ở Äàng Trong, chính quyá»n vua Lê- chúa Trịnh ở Äàng Ngoài và đã xóa bá» tình trạng phân chia đất nước kéo dài trên hai thế ká»·, đánh tan quân xâm lược Xiêm ở phía nam và quân xâm lược Thanh ở phía bắc, đó là những thành tá»±u cá»§a Tây SÆ¡n đã đặt cÆ¡ sở cho công cuá»™c khôi phục quốc gia thống nhất mà sau này Nguyá»…n Ãnh và triá»u Nguyá»…n đã kế thừa. Như vậy là hai kẻ thù không đội trá»i chung lại góp phần tạo lập nên sá»± nghiệp thống nhất đất nước cá»§a dân tá»™c, bá» ngoài như má»™t nghịch lý nhưng lại nằm trong xu thế phát triển khách quan cá»§a lịch sá»­ và yêu cầu bức thiết cá»§a dân tá»™c.

Vương triá»u Nguyá»…n trong thá»i gian tồn tại độc lập từ khi thành lập cho đến khi bị thất bại trong cuá»™c kháng chiến chống Pháp, đã có nhiá»u cống hiến tích cá»±c trên nhiá»u phương diện. Thá»i phát triển cá»§a vương triá»u bao gồm các Ä‘á»i vua Gia Long (1802-1820), Minh Mệnh (1820-1841) và Thiệu Trị (1841-1847), tức khoảng ná»­a đầu thế ká»· XIX, thá»i thịnh đạt nhất là dưới triá»u vua Minh Mệnh.

Nước Việt Nam, quốc hiệu đặt năm 1804, và Äại Nam năm 1838, là má»™t quốc gia thống nhất trên lãnh thổ rá»™ng lá»›n gần như tương ứng vá»›i lãnh thổ Việt Nam hiện nay, bao gồm cả Äàng Trong và Äàng Ngoài cÅ©. Trên lãnh thổ thống nhất đó, triá»u Nguyá»…n đã xây dá»±ng má»™t cÆ¡ chế quân chá»§ tập quyá»n mạnh mẽ vá»›i má»™t bá»™ máy hành chính và má»™t thiết chế vận hành qui cá»§, chặt chẽ, nhất là sau cải cách hành chính cá»§a Minh Mệnh năm 1831-1832. Các công trình nghiên cứu gần đây Ä‘á»u đánh giá cao công lao thống nhất đất nước cá»§a triá»u Nguyá»…n và hệ thống tổ chức chính quyá»n vá»›i qui chế hoạt động có hiệu lá»±c cá»§a nhà Nguyá»…n. Trong lịch sá»­ chế độ quân chá»§ Việt Nam, cải cách cá»§a vua Minh Mệnh năm 1831-1832 và vua Lê Thánh Tông năm 1471 là hai cải cách hành chính có qui mô toàn quốc và đạt hiệu quả cao nhất.

Các nhà nghiên cứu cÅ©ng ghi nhận má»™t số thành tá»±u khai hoang, thá»§y lợi, phát triển nông nghiệp thá»i Nguyá»…n, nhất là vùng đồng bằng Nam Bá»™ và vùng đồng bằng ven biển Bắc Bá»™. Hệ thống giao thông thá»§y bá»™ phát triển mạnh, nhất là hệ thống kênh đào ở Nam Bá»™ và hệ thống đưá»ng dịch trạm nối liá»n kinh đô Huế vá»›i các trấn/tỉnh thành trên cả nước. Các trạm dịch được tổ chức rất chặt chẽ vá»›i những qui định vá» thá»i hạn chuyển văn thư phân làm ba loại: tối khẩn, khẩn, thưá»ng. Ví dụ loại "tối khẩn", từ kinh đô Huế vào đến Gia Äịnh là 9 ngày, ra đến Hà Ná»™i là 4 ngày 6 giá».

Vá» phương diện văn hóa, giáo dục, triá»u Nguyá»…n cÅ©ng lập Quốc tá»­ giám, mở khoa thi Hương và thi Há»™i để đào tạo nhân tài. Từ khoa thi Há»™i đầu tiên năm 1822 đến khoa thi cuối cùng năm 1919, triá»u Nguyá»…n tổ chức được 39 khoa thi Há»™i, lấy đỗ 292 Tiến sÄ© và 266 Phó bảng, cá»™ng 558 ngưá»i. Khu Văn Miếu tại kinh đô Huế còn lưu giữ 32 tấm bia Tiến sÄ© thá»i Nguyá»…n. Cùng vá»›i các kỳ thi tuyển chá»n Tiến sÄ© Văn, nhà Nguyá»…n còn nâng cấp đào tạo võ quan từ Cá»­ nhân lên Tiến sÄ© Võ. Tại khu Võ Miếu còn bảo tồn hai tấm bia Tiến sÄ© Võ. Công việc biên soạn quốc sá»­, các bá»™ chính sá»­ cá»§a vương triá»u, các bá»™ tùng thư và địa chí được đặc biệt quan tâm và để lại má»™t di sản rất đồ sá»™. Có thể nói, trong thá»i quân chá»§, chưa có Quốc sá»­ quán cá»§a vương triá»u nào hoạt động có hiệu quả và để lại nhiá»u công trình biên soạn đến như thế.

Trong bối cảnh chá»§ nghÄ©a tư bản phương Tây Ä‘ang Ä‘e dá»a chá»§ quyá»n cá»§a các nước trong khu vá»±c, vua Gia Long và Minh Mệnh ý thức sâu sắc vá» nguy cÆ¡ đó và đã tiến hành những hoạt động Ä‘iá»u tra, thăm dò, đồng thá»i lo cá»§ng cố quốc phòng, cố gắng tiếp thu thành tá»±u kỹ thuật phương Tây. Từ thá»i chiến tranh vá»›i Tây SÆ¡n, Nguyá»…n Ãnh đã há»c tập được khá nhiá»u kỹ thuật phương tây, nhất là kỹ thuật xây thành kiểu Vauban, đóng tàu, đúc vÅ© khí, phát triển thá»§y quân. Vua Minh Mệnh là ngưá»i có tầm nhìn xa và hướng biển khá cao. Nhà vua đã cá»­ nhiá»u phái Ä‘oàn vượt biển đến các căn cứ phương Tây ở Äông Nam à như Batavia (Jakarta, Indonesia), Singapore, Pinang (Malaysia), Semarang (Java), Luçon (Philippines), Tiểu Tây Dương; ở Ấn Äá»™ như Bengale, Calcutta; ở Trung Hoa như Macao...Những chuyến vượt biển đó, bá» ngoài là mua hàng hóa cho triá»u đình nhưng chá»§ yếu nhằm thăm dò tình hình.

Cầm đầu các phái Ä‘oàn thưá»ng là những quan chức cao cấp, những trí thức có tầm hiểu biết rá»™ng như Lý Văn Phức, Hà Tông Quyá»n, Phan Thanh Giản, Phan Huy Chú, Cao Bá Quát...Vua Minh Mệnh cho Ä‘o đạc độ sâu các cảng biển, lập hệ thống phòng thá»§ ven biển, chế tạo vÅ© khí, đóng thá»­ tàu hÆ¡i nước kiểu phương Tây, phát triển thá»§y quân, cho dịch má»™t số sách kỹ thuật phương Tây sang chữ Hán, Ä‘o đạc, vẽ bản đồ và cắm cá»™t mốc trên quần đảo Hoàng Sa, tăng cưá»ng quản lý các hải đảo...Hình như vua Minh Mệnh Ä‘ang nuôi dưỡng má»™t ý tưởng canh tân nào đó, nhưng Ä‘ang ở trong tình trạng hình thành, chưa thá»±c hiện được bao nhiêu.

Những cống hiến tích cá»±c cá»§a vương triá»u Nguyá»…n đã được nhìn nhận và đánh giá lại má»™t cách khách quan, công bằng. Nhưng bên cạnh đó, còn tồn tại má»™t số vấn đỠcần nghiên cứu và thảo luận để Ä‘i đến những nhận xét toàn diện:

- Nhà Nguyá»…n chá»§ trương phục há»™i và cá»§ng cố hệ tư tưởng Nho giáo. Không ai phá»§ nhận trong há»c thuyết Nho giáo chứa đựng nhiá»u ná»™i dung tích cá»±c, nhất là vá» mặt giáo dục và xá»­ thế, coi trá»ng há»c vấn, đỠcao nhân cách, nhưng đứng vá» phương diện tư duy triết há»c, vào thế ká»· XIX có còn khả năng giúp con ngưá»i nhận thức và giải thích thế giá»›i trong bối cảnh má»›i cá»§a thá»i đại hay không? Vá» vấn đỠnày còn những quan Ä‘iểm khác nhau. Có ngưá»i cho đến thế ká»· XIX hệ tư tưởng Nho giáo đã trở nên bảo thù và chá»§ trương phục hồi Nho giáo cá»§a triá»u Nguyá»…n đã cản trở sá»± tiếp nhận những tư tưởng và thành tá»±u má»›i cá»§a thế giá»›i. Nhưng cÅ©ng có ngưá»i cho rằng vấn đỠkhông phải là bản thân Nho giáo mà là ngưá»i vận dụng hệ tư tưong đó.

- Má»™t thá»±c trạng cần lưu ý khi nghiên cứu vá» vương triá»u Nguyá»…n là dù ban hành nhiá»u chính sách khẩn hoang tích cá»±c, kể cả má»™t số chính sách giảm nhẹ tô thuế, nhưng xã há»™i thá»i Nguyá»…n không ổn định. Trong gần như suốt thòi Nguyá»…n, khởi nghÄ©a nông dân nổ ra triá»n miên và triá»u Nguyá»…n không thể nào giải quyết nổi. Tại sao và đánh giá thá»±c trạng đó như thế nào cho thá»a đáng.

- Từ triá»u Tá»± Äức (1848-1883), vương triá»u Nguyá»…n càng ngày càng bá»™c lá»™ nhiá»u hạn chế, bất cập, làm cho thế nước càng ngày càng suy yếu và cuối cùng thất bại trước cuá»™c xâm lược cá»§a thá»±c dân Pháp. Ở đây có hai vấn đỠquan trá»ng đặt ra là thái độ cá»§a triá»u Nguyá»…n đối vá»›i xu hướng canh tân phát triển khá mạnh dưới triá»u Tá»± Äức và trách nhiệm cá»§a triá»u Nguyá»…n trong kết quả bi thảm cá»§a cuá»™c kháng chiến thất bại. Canh tân đất nước và chống chá»§ nghÄ©a thá»±c dân là hai yêu cầu bức xúc, quan hệ mật thiết vá»›i nhau. Vấn đỠđặt ra không chỉ ở Việt Nam mà gần như cả phương Äông và khi phân tích cÅ©ng cần nhìn rá»™ng ra trong góc nhìn so sánh vá»›i má»™t số nước tương tá»± trên phạm vi phương Äông, nhất là khu vá»±c gần gụi cá»§a Äông Nam à và Äông Ã.

Làm sáng rõ những vấn đỠtrên sẽ đưa đến má»™t cách nhìn nhận và đánh giá toàn diện, cả mặt tích cá»±c lẫn mặt hạn chế đối vá»›i vương triá»u Nguyá»…n trong tiến trình lịch sá»­ Việt Nam.

2.4. VỠdi sản văn hóa

Trong thá»i gian trên 3 thế ká»· từ giữa thế ká»· XVI đến cuối thế ká»· XIX, thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vương triá»u Nguyá»…n đã để lại cho dân tá»™c má»™t di sản lá»›n lao nhất là má»™t giang sÆ¡n đất nước thống nhất bao gồm cả đất liá»n và hải đảo vá» cÆ¡ bản tương ứng vá»›i lãnh thổ Việt Nam hiện đại. Lãnh thổ đó vừa kế thừa công lao xây dá»±ng và bảo vệ cá»§a các thế hệ tổ tiên từ khi dá»±ng nước Văn Lang - Âu Lạc cho đến giữ thế ká»· XVI, vừa tiếp tục mở mang, khai phá vá» phía nam cho đến tận đồng bằng sông Cá»­u Long. Trên lãnh thổ quốc gia đó, thá»i kỳ lịch sá»­ này còn để lại má»™t di sản văn hóa đồ sá»™ bao gồm cả văn hóa vật thể và phi vật thể. Di sản đó má»™t phần Ä‘ang hiện hữu trên đất nước Việt Nam vá»›i những di tích kiến trúc, thành lÅ©y, lăng má»™... và tất cả đã hòa đồng vá»›i toàn bá»™ di sản dân tá»™c cùng đồng hành vá»›i nhân dân, vá»›i dân tá»™c trong cuá»™c sống hôm nay và mãi mãi vá» sau, góp phần tạo nên bản sắc và bản lÄ©nh dân tá»™c, sức sống và sá»± phát triển bá»n vững cá»§a đất nước.

Cố đô Huế là nÆ¡i há»™i tụ và kết tinh các giá trị văn hóa dân tá»™c trong má»™t thá»i kỳ lịch sá»­ khi mà kinh đô này lần đầu tiên trong lịch sá»­ dân tá»™c trở thành trung tâm chính trị, văn hóa cá»§a má»™t quốc gia vá»›i lãnh thổ thống nhất trải dài từ bắc chí nam, từ đất liá»n đến hải đảo. Quần thể di tích cố đô Huế đã được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giá»›i ngày 11-12-1993 và ngày 7-11-2003 Nhã nhạc cung đình lại được công nhận là Kiệt tác truyá»n khẩu và Di sản văn hóa phi vật thể cá»§a nhân loại.

Trong số các đô thị hình thành và phát đạt trong thá»i kỳ này, Há»™i An là cảng thị tiêu biểu nhất và Khu di tích phố cổ Há»™i An cÅ©ng đã được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giá»›i ngày 4-12-1999.

Chưa có má»™t thá»i kỳ lịch sá»­ nào để lại cho dân tá»™c ba di sản văn hóa được thế giá»›i công nhận và tôn vinh vá»›i những giá trị mang ý nghÄ©a toàn cầu như vậy.

Trong di sản văn hóa phi vật thể, có thể nói rất nhiá»u đình, Ä‘á»n, miếu, nhà thá» há» trong tín ngưỡng dân gian, chùa tháp cá»§a Phật giáo, đạo quán cá»§a Äạo giáo..., còn lại đến nay phần lá»›n Ä‘á»u được xây dá»±ng hay ít ra là trung tu trong thá»i nhà Nguyá»…n. Nhiá»u nhà thá» cá»§a Kitô giáo, trong đó có Nhà thá» Phát Diệm nổi tiếng cÅ©ng được xây dá»±ng trong thá»i kỳ này. Tất cả di sản này rải ra trên phạm vi cả nước từ bắc chí nam.

Vá» di sản chữ viết, thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n, nhất là thá»i kỳ vương triá»u Nguyá»…n, để lại má»™t kho tàng rất lá»›n vá»›i những bá»™ chính sá»­, những công trình biên khảo trên nhiá»u lÄ©nh vá»±c, những sáng tác thÆ¡ văn cá»§a nhiá»u nhà văn hóa lá»›n, những tư liệu vá» Châu bản triá»u nguyá»…n, văn bia, địa bạ, gia phả, hương ước, những sắc phong, câu đối trong các kiến trúc tôn giáo, tín ngưỡng, những văn khắc trên hang núi, vách đá...

Văn há»c truyá»n khẩu cá»§a thá»i kỳ này cÅ©ng vô cùng phong phú, gắn liá»n vá»›i ký ức cá»§a các thế hệ và hòa quyá»…n vào các lá»… há»™i dân gian, các phong tục tập quán cá»§a các dân tá»™c mà gần đây công việc sưu tầm đã đạt nhiá»u kết quả khả quan.

Bàn vá» chúa Nguyá»…n và triá»u Nguyá»…n, không thể không trở vá» Thanh Hóa, nÆ¡i có Quý Hương (Hà Trung), có Gia Miêu Ngá»ai trang là quê hương cá»§a chúa Nguyá»…n Hoàng, gốc tích cá»§a dòng há» Nguyá»…n Gia Miêu và xứ Thanh cÅ©ng là quê hương cá»§a nhiá»u bá» tôi trung thành, nhiá»u ngưá»i dân lao động đã theo chúa Nguyá»…n vào mở cõi ở phương Nam trong những năm tháng khởi nghiệp gian truân nhất. Vì vậy trên đất Thanh Hóa còn để lại nhiá»u dấu tích vá» chúa Nguyá»…n và triá»u Nguyá»…n, đặc biệt là Khu lăng miếu Triệu Tưá»ng vá»›i nhiá»u kiến trúc nghệ thuật thá»i Nguyá»…n, mang ý nghÄ©a linh thiêng cá»§a đất phát tích má»™t vương triá»u. Nhưng rất tiếc các di tích này hầu như đã bị phá há»§y, chỉ còn lại phế tích và gần đây, năm 2007 đã được xếp hạng di tích quốc gia để mở đầu má»™t kế hoạch nghiên cứu, phục hồi, tôn tạo và phát huy giá trị.

Các chúa Nguyá»…n và vương triá»u Nguyá»…n đã Ä‘i vào lịch sá»­, nhưng di sản văn hóa mà thá»i kỳ lịch sá»­ đó đã tạo dá»±ng nên, kết tinh những giá trị lịch sá»­ và văn hóa cá»§a dân tá»™c, thì mãi mãi trưá»ng tồn cùng non sông đất nước. Äó là bá»™ phận quan trá»ng cá»§a di sản văn hóa dân tá»™c luôn luôn giữ vai trò động lá»±c tinh thần ná»™i tại cá»§a công cuá»™c phục hưng dân tá»™c, cá»§a sá»± phát triển bá»n vững cá»§a đất nước, nhất là trong thá»i kỳ công ngiệp hóa, hiện đại hóa và há»™i nhập cá»§a đất nước hiện nay.

  • Phan Huy Lê

Chú thích:


[1] Äại Nam thá»±c lục, tiá»n biên và chính biên, nguyên bản chữ Hán lưu giữ tại Viện nghiên cứu Hán Nôm, bản dịch 38 tập, NXB Sá»­ há»c và Khoa há»c xã há»™i, Hà Ná»™i 1962 đến 1978

[2] Äại Nam liệt truyện, tiá»n biên, chính biên sÆ¡ tập và nhị tập, nguyên bản chữ Hán lưu giữ tại Viện nghiên cứu Hán Nôm, bản dịch 4 tập, NXB Thuận Hóa, Huế 1993

[3] Trần Trá»ng Kim: Việt Nam sá»­ lược, NXB Tân Việt, Hà Ná»™i 1949, tr.405

[4] Trần Trá»ng Kim: Việt Nam sá»­ lược, SÄ‘d, tr. 486

[5] Charles Maybon: Histoire moderne du pays d’ Annam, Paris 1919

[6] Ch. Maybon, H. Rusiser: Lecture sur l’ histoire d’ Annam., Hà Nội 1919

[7] Phan Huy Lê: Sá»­ há»c Việt Nam trên đưá»ng đổi má»›i, tóm tắt tổng kết há»™i thảo, báo Nhân dân ngày 15-1-1992.

[8] Tham khảo Thư mục triá»u Nguyá»…n cá»§a đỠtài KX-ÄL:94-16 do PGS Äá»— Bang làm chá»§ nhiệm, gồm hai tập. Huế 1997. Thá»i chúa Nguyá»…n có 414 đơn vị, thá»i vua Nguyá»…n có 607 đơn vị, cá»™ng 1.021 đơn vị thư mục

[9] Một số ví dụ:

Yu Insun: Political Centralisation and Judicial Administration in 17 century Vietnam, Journal of Asitic Studies , Seoul 1-1980

Yoshiharu Tsuboi: Nước đại Nam đối diện vá»›i Pháp và Trung Hoa, Luận án Tiến sÄ© bảo vệ tại Trưá»ng Cao đẳng thá»±c hành vá» khoa há»c xã há»™i, Paris năm 1982, bản dịch tiếng Việt, thành phố Hồ Chí Minh 1990

Yang Baoyun: Contribution à l’ histoire de la principauté des Nguyen au Vietnam méridional (1600-1775), Etudes Orientales, Genève1992.

Li Tana: Xứ đàng Trong, lịch sá»­ kinh tế-xã há»™i Việt Nam thế ká»· 17 và 18, Luận án Tiến sÄ© bảo vệ tại Äại há»c quốc gia Australia năm 1992, bản dịch tiếng Việt, NXB Trẻ, thành phố Hồ Chí Minh, 1999

Li Tana, Anthony Reid: Southern Vietnam under the Nguyen, Singapore 1993

Choi Byung Wook: Southern Vietnam under the Reign of Minh Mang (1820-1841), Luận án Tiến sÄ© bảo vệ tại Äại há»c quốc gia Australia, New York 2004.

[10] Châu bản triá»u Nguyá»…n Ä‘ang được lưu giữ tại Cục Văn thư - Lưu trữ Nhà nước gồm 734 tập và 40 tập bị kết dính Ä‘ang xá»­ lý.

[11] Hai sưu tập địa bạ lá»›n nhất hiện lưu giữ tại Cục văn thư - Lưu trữ Nhà nước và Viện Nghiên cứu Hán Nôm, gồm 10.570 tập vá»›i 18.884 Ä‘ia bạ các thôn ấp, phần lá»›n thuá»™c thá»i nhà Nguyá»…n.

[12] Viện Viá»…n đông bác cổ Pháp (EFEO) đã dập được 11.651 tấm bia vá»›i 20.980 thác bản, năm 1958 chuyển giao cho Thư viện Trung ương, sau chuyển cho Viện nghiên cứu Hán Nôm quản lý. Sau đó Viện Nghiên cứu Hán Nôm tiếp trục công việc dập văn bia, đưa tổng số thác bản lên đến trên 5 vạn, trong đó số văn bia thá»i Nguyá»…n chiếm má»™t tá»· lệ quan trá»ng. Xem:

Thư mục thác bản văn khắc Hán Nôm Việt Nam, 4 tập, NXB Văn hóa - Thông tin, Hà Nội 2007

Tổng tập thác bản văn khắc Hán Nôm, 10 tập, Hà Nội 2005.

[13] Xem:

Văn Tân: Trả lá»i ông Lê Thành Khôi, tác giả sách "Nước Việt Nam, lịch sá»­ và văn minh", Tạp chí Nghiên cứu lịch sá»­ số 12, 1960

Văn Tân: Ai đã thống nhất Việt Nam, Nguyá»…n Huệ hay Nguyá»…n Ãnh? Tạp chí Nghiên cứu lịch sá»­ số 51, 1963

Nguyá»…n Phương: Chung quanh vấn đỠai đã thống nhất Việt Nam, Nguyá»…n Huệ hay Nguyá»…n Ãnh? Tap chí Äại há»c số 35-36, 1963.

http://vietnamnet.vn/vanhoa/2008/10/809063/

 


 Äăng Nhập 




bogddt 1275359403_Portfolio 1275359468_Book 1275359498_adept_installer  hanhchinh
Tuyển Sinh
 Tuyển Dụng
 Giáo Trình
 Thư Viện Phần Má»m
Góc Cao Há»c