Vietnamese-VNFrench (Fr)简体中文English (United Kingdom)

Khoa Lịch Sử
Bạn biết quá khứ, bạn hiểu hiện tại, bạn tiên đoán tương lai
 

 
Trang Chủ ÄỌC BÃO GIÚP BẠN VIỆT NAM CẬN ÄẠI GS Phan Huy Lê:Khách quan-Trung thá»±c-Công bằng vá» chúa Nguyá»…n, triá»u Nguyá»…n
GS Phan Huy Lê:Khách quan-Trung thá»±c-Công bằng vá» chúa Nguyá»…n, triá»u Nguyá»…n PDF Print E-mail
Sunday, 16 January 2011 14:39

11:50' 18/10/2008 (GMT+7)

GS Phan Huy Lê

Sáng nay, 18/10, Há»™i thảo quốc gia vá» "Chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n trong lịch sá»­ Việt Nam từ thế ká»· XVI đến thế kỷ XIX" đã diá»…n ra tại Thanh Hóa quy tụ hàng trăm nhà khoa há»c trong nÆ°á»›c và quốc tế đến dá»±.

Trong lá»i khai mạc, GS sá»­ há»c Phan Huy Lê đã đỠxuất các ý kiến tranh luận nên vì sá»± thật khách quan của khoa há»c và trách nhiệm của má»—i chúng ta trÆ°á»›c hậu thế bằng má»™t câu ngắn gá»n: Khách quan, trung thá»±c và công bằng. Chúng tôi xin trân trá»ng giá»›i thiệu bài đỠdẫn của GS Phan Huy Lê cùng Ä‘á»™c giả. Äầu Ä‘á» do chúng tôi tạm đặt:

Chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n trong lịch sá»­ Việt Nam từ thế ká»· XVI đến thế kỷ XIX:

1. Quá trình nhận thức và yêu cầu của hội thảo

Nhận thức lịch sá»­ là má»™t quá trình tiến tá»›i tiếp cận lịch sá»­ má»™t cách càng ngày càng khách quan, trung thá»±c, gần vá»›i sá»± thật lịch sá»­ nhất trong khả năng của các nhà sá»­ há»c. Tôi nói gần vá»›i sá»± thật lịch sá»­ nhất trong hàm ý là giữa lịch sá»­ khách quan và lịch sá»­ được nhận thức bao giá» cÅ©ng có má»™t khoảng cách mà mục tiêu và Æ°á»›c vá»ng của các nhà sá»­ há»c là rút ngắn khoảng cách đó.

Khả năng này tùy thuá»™c vào rất nhiá»u nhân tố, trÆ°á»›c hết năng lá»±c của nhà sá»­ há»c biểu thị ở trình Ä‘á»™ lý thuyết và phÆ°Æ¡ng pháp luận, cách tập hợp và xá»­ lý các nguồn thông tin, mặt khác là cách nhìn và Ä‘á»™ng cÆ¡ của nhà sá»­ há»c liên quan đến những tác Ä‘á»™ng chi phối hay ảnh hưởng của bối cảnh chính trị của má»—i thá»i kỳ lịch sá»­. Do đó, không có gì đáng ngạc nhiên khi chúng ta cùng nhau thảo luận để nhìn nhận, đánh giá lại má»™t số sá»± kiện, nhân vật lịch sá»­ hay cả má»™t giai doạn, má»™t thá»i kỳ lịch sá»­.

Thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n từ thế ká»· XVI cho đến thế ká»· XIX là má»™t trong những thá»i kỳ lịch sá»­ đã trải qua những cách nhìn nhận và đáng giá hết sức khác nhau, có lúc gần nhÆ° đảo ngược lại.

VÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n để lại những bá»™ chính sá»­ đồ sá»™ của vÆ°Æ¡ng triá»u biểu là bá»™ Äại Nam thá»±c lục[1]và Äại Nam liệt truyện[2]. Những bá»™ chính sá»­ của vÆ°Æ¡ng triá»u bao giá» cÅ©ng chép theo quan Ä‘iểm chính thống của vÆ°Æ¡ng triá»u Ä‘ang trị vì và nhằm tôn vinh công lao, sá»± nghiệp của vÆ°Æ¡ng triá»u. Trên quan Ä‘iểm chính thống đó, Sá»­ quán triá»u Nguyá»…n phê phán những thế lá»±c đối lập nhÆ° chúa Trịnh ở Äàng Ngoài, các lá»±c lượng chống đối nhÆ° coi Tây SÆ¡n là "ngụy triá»u"...

Trong xu hÆ°á»›ng canh tân phát triển mạnh thá»i Tá»± Äức, má»™t số nhà trí thức cấp tiến đã dâng lên triá»u đình nhiá»u bản Ä‘iá»u trần đầy tâm huyết. Trong số Ä‘iá»u trần này, má»™t số tác giả đã nêu lên trên tinh thần phê phán những mặt tiêu cá»±c, lạc hậu của đất nÆ°á»›c thá»i Nguyá»…n, nhất là vá» kinh tế, quốc phòng và giáo dục. Tiêu biểu nhất là Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™, Nguyá»…n Lá»™ Trạch, Äặng Huy Trứ.

NhÆ° vậy là trong thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n, bên cạnh quan Ä‘iểm chính thống tôn vinh vÆ°Æ¡ng triá»u, cÅ©ng đã có những góc nhìn khác từ những Ä‘á» nghị canh tân của những trí thức cấp tiến.

Trong thá»i Pháp thuá»™c, xuất hiện nhiá»u công trình nghiên cứu của ngÆ°á»i Việt Nam, ngÆ°á»i Pháp, phần lá»›n theo xu hÆ°á»›ng vận dụng phÆ°Æ¡ng pháp luận hiện đại của phÆ°Æ¡ng Tây. Các công trình nghiên cứu tập trung nhiá»u nhất vào việc khảo tả các di tích lịch sá»­, văn hóa, các nghi lá»…, các công trình nghệ thuật và các nhân vật lịch sá»­ cùng quan hệ giao thÆ°Æ¡ng vá»›i nÆ°á»›c ngoài, các thÆ°Æ¡ng cảng, đô thị, nhất là kinh thành Huế. Những kết quả nghiên cứu này, ngoài những ấn phẩm in thành sách, thÆ°á»ng là các luận văn đăng tải nhiá»u nhất trên Bulletin des Amis du Vieux Hue (BAVH), Bulletin de l’ Ecole française d’ Extrême-Orient (BEFEO) và trên tạp chí tiếng Việt nhÆ° tạp chí Tri tân, Nam phong, Trung Bắc chủ nhật"[3]....Má»™t số bá»™ sá»­ An Nam của ngÆ°á»i Pháp nhÆ° Histoire moderne du pays d’ Annam của Charles Maybon[4], Lecture sur l’ histoirre d’ Annam của Ch. Maybon và H. Russier[5] cÅ©ng nhấn mạnh công thống nhất đất nÆ°á»›c và những thành tá»±u của triá»u Nguyá»…n, đồng thá»i có xu hÆ°á»›ng nêu cao vai trò trợ giúp của má»™t số sÄ© quan và kỹ thuật Pháp.

Trong những nghiên cứu cụ thể vá» từng phÆ°Æ¡ng diện nhÆ° vây tuy không Ä‘Æ°a những nhận xét đánh giá chung vá» các chúa Nguyá»…n hay vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n, nhÆ°ng tạo ra cÆ¡ sở khoa há»c cho những khái quát vá» thá»i kỳ lịch sá»­ này. Những nhận xét mang tính đánh giá thể hiện rõ hÆ¡n trong những má»™t số công trình vá» thông sá»­ Việt Nam.

Ví dụ Việt Nam sá»­ lược của Trần Trá»ng Kim, trong đó má»™t mặt tác giả biện giải triá»u Tây SÆ¡n không phải là "ngụy triá»u" nhÆ° cách nhìn nhận chính thống của sá»­ triá»u Nguyá»…n, mặt khác nêu cao công cao thống nhất đất nÆ°á»›c "Ä‘em giang sÆ¡n vá» má»™t mối, nam bắc má»™t nhà, làm cho nÆ°á»›c ta thành má»™t nÆ°á»›c lá»›n ở phÆ°Æ¡ng nam vậy"[6] Tác giả đánh cao những thành tá»±u thá»i Gia Long, Minh Mệnh, nhÆ°ng cÅ©ng phê phán triá»u Tá»± Äức để cho đất nÆ°á»›c suy yếu và lâm vào"sá»± nguy vong.

Sau cách mạng tháng 8 năm 1945 cho đến năm 1975, trong thá»i kỳ chiến tranh, công việc nghiên cứu nói chung có bị hạn chế, số lượng các công trình nghiên cứu chuyên Ä‘á» không nhiá»u. NhÆ°ng chính trong bối cảnh này đã xuất hiện má»™t khuynh hÆ°á»›ng phê phán gay gắt các chúa Nguyá»…n cÅ©ng nhÆ° các chúa Trịnh và đặc biệt là vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n thế ká»· XIX. Khuynh hÆ°á»›ng này phát triển ở miá»n Bắc trong thá»i gian từ 1954 phản ánh trên má»™t số luận văn trên tạp chí Văn sá»­ địa, Äại há»c sÆ° phạm, Nghiên cứu lịch sá»­ và biểu thị tập trong những bá»™ lịch sá»­, lịch sá»­ văn há»c, lịch sá»­ tÆ° tưởng Việt Nam...

Má»—i tác giả và tác phẩm tuy có mức Ä‘á»™ khác nhau, nhÆ°ng tá»±u trung Ä‘á»u chung khuynh hÆ°á»›ng phê phán các chúa Nguyá»…n (cÅ©ng nhÆ° các chúa Trịnh) đã chia cắt đất nÆ°á»›c, vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n mở đầu bằng hành Ä‘á»™ng cần viện tÆ° bản Pháp, phong kiến Xiêm để tiến hành cuá»™c chiến tranh chống Tây SÆ¡n và kết thúc bằng sá»± đầu hàng quân xâm lược Pháp. Thá»i kỳ nhà Nguyá»…n bị kết án là thá»i kỳ chuyên chế phản Ä‘á»™ng nhất trong lịch sá»­ phong kiến Việt Nam. Khuynh hÆ°á»›ng đó gần nhÆ° trở thành quan Ä‘iểm chính thống trong biên soạn sách giáo khoa đại há»c và phổ thông.

Thái Ä‘á»™ phê phán gay gắt trên có nguyên do sâu xa trong bối cảnh chính trị của đất nÆ°á»›c thá»i bấy giá» và trong cách vận dụng phÆ°Æ¡ng pháp luận sá»­ há»c của các nhà nghiên cứu.

Quan Ä‘iểm trên nẩy sinh, xác lập trong những năm từ 1954-1956 và phát triển mạnh cho đến những năm 70 của thế ká»· XX. Äó là thá»i kỳ cả dân tá»™c Ä‘ang tiến hành cuá»™c chiến tranh vô cùng ác liệt hoàn thành nhiệm vụ giải phóng đất nÆ°á»›c, thống nhất tổ quốc. Trong thá»i kỳ đó, Ä‘á»™c lập dân tá»™c và thống nhất quốc gia là mục tiêu cao cả, có ý nghÄ©a thiêng liêng của cuá»™c chiến đấu. Vì vậy khi nhìn lại lịch sá»­, bất cứ hành Ä‘á»™ng nào xúc phạm hay Ä‘i ngược lại Ä‘á»™c lập và thống nhất Ä‘á»u bị phê phán. Cuá»™c tranh luận vá» sá»± thống nhất đất nÆ°á»›c thá»i Tây SÆ¡n và nhà Nguyá»…n cÅ©ng tiến hành trong không khí chính trị đó và đã xuất hiện quan Ä‘iểm cá»±c Ä‘oan cho rằng Tây SÆ¡n đã hoàn thành, thậm chí hoàn thành triệt để nhiệm vụ khôi phục quốc gia thống nhất. Bối cảnh lịch sá»­ của cuá»™c chiến tranh đã tác Ä‘á»™ng đến thái Ä‘á»™ của nhiá»u nhà sá»­ há»c trong nhìn nhận và đánh giá vá» các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n, nhất là các cÆ¡ quan khoa há»c trong hệ thống chính trị Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i.

Nguyên nhân vá» vận dụng phÆ°Æ¡ng pháp luận là thuá»™c trách nhiệm của các nhà sá»­ há»c. Äây là thá»i kỳ ná»n sá»­ há»c hiện đại xây dá»±ng trên hệ tÆ° tưởng Mácxít Ä‘ang hình thành và trong vận dụng phÆ°Æ¡ng pháp luận của chủ nghÄ©a duy vật biện chứng và chủ nhÄ©a duy vật lịch sá»­ phạm những sai lầm của chủ nghÄ©a giáo Ä‘iá»u, công thức, máy móc. Theo lý thuyết vá» hình thái kinh tế xã há»™i, thá»i bấy giá» Ä‘ang thịnh hình quan Ä‘iểm cho rằng chế Ä‘á»™ phong kiến Việt Nam hình thành trong thá»i Bắc thuá»™c, phát triển đạt đến Ä‘á»™ cá»±c thịnh ở thá»i Lê sÆ¡ thế ká»· XV và bắt đầu suy vong từ thế ká»· XVI, rồi lâm vào tính trạng khủng hoẳng trầm trá»ng vào thá»i cuối Lê và nhà Nguyá»…n.

NhÆ° vậy là thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n được đặt vào khung suy vong, khủng hoẳng của chế Ä‘á»™ phong kiến và trong bối cảnh đó thì giai cấp phong kiến không còn vai trò tích cá»±c, không còn đại diện cho lợi ích dân tá»™c. Ãp dụng lý thuyết hình thái kinh tế xã há»™i và đấu tranh giai cấp má»™t cách giáo Ä‘iá»u đã dẫn đến những hệ quả Ä‘Æ°a ra những phân tích và đánh giá lịch sá»­ thiếu khách quan, không phù hợp vá»›i thá»±c tế lịch sá»­. Không riêng các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n mà những nhân vật lịch sá»­ liên quan, và rá»™ng ra cả vÆ°Æ¡ng triá»u Mạc trÆ°á»›c đó, Ä‘á»u bị đánh giá theo quan Ä‘iểm chÆ°a được khách quan, công bằng nhÆ° vậy.

Công cuá»™c Äổi má»›i khởi đầu từ năm 1986, bắt đầu từ đổi má»›i tu duy kinh tế, sau đó dần dần được mở rá»™ng sang các lÄ©nh vá»±c khoa há»c xã há»™i và nhân văn. Năm 1988 Há»™i Khoa há»c lịch sá»­ Việt Nam  được tổ chức lại trên phạm vi cả nÆ°á»›c và má»™t trong những hoạt Ä‘á»™ng khoa há»c đầu tiên là tổ chức cuá»™c Há»™i thảo khoa há»c "Sá»­ há»c trÆ°á»›c yêu cầu Äổi má»›i của đất nÆ°á»›c" tại Hà Ná»™i năm 1989 và tại thành phố Hồ Chí Minh năm 1990 vá»›i sá»± tham gia của nhiá»u nhà sá»­ há»c và những ngành liên quan của khoa há»c lịch sá»­ nhÆ° khảo cổ há»c, dân tá»™c há»c, bảo tàng và bảo tồn há»c, văn hóa há»c. .

Há»™i thảo đã đạt được sá»± đồng thuận cao trong khẳng định những thành tá»±u của ná»n sá»­ há»c hiện đại Việt Nam, vai trò và cống hiến của sá»­ há»c trong thắng lợi của sá»± nghiệp giải phóng dân tá»™c, thống nhất đất nÆ°á»›c, trong cuá»™c sống xã há»™i đồng thá»i nghiêm khắc nêu lên những mặt hạn chế, những yếu kém và khuyết tật để khắc phục. Vá» mặt này, há»™i thảo đã nêu lên ba mặt yếu kém quan trá»ng nhất vá» tÆ° duy sá»­ há»c là: - Khuynh hÆ°á»›ng giáo Ä‘iá»u, công thức trong vận dụng các nguyên lý của chủ nghÄ©a duy vật biện chứng và chủ nghÄ©a duy vật lịch sá»­,  - Khuynh hÆ°Æ¡ng "chính trị hóa lịch sá»­", dùng lịch sá»­ để minh há»a má»™t số quan Ä‘iểm chính trị có sẵn, tá»± hạ thấp tính Ä‘á»™c lập, vai trò sáng tạo của khoa há»c lịch sá»­,  - Khuynh hÆ°á»›ng "hiện đại hóa lịch sá»­" theo ý nghÄ©a là trình bày lịch sá»­ quá khứ nhÆ° hiện đại, không tôn trá»ng tính đặc trÆ°ng của từng thá»i kỳ lịch sá»­[7]

Trong há»™i thảo, nhiá»u tham luận và phát biểu cÅ©ng đã nêu lên yêu cầu đổi má»›i tu duy sá»­ há»c theo hÆ°á»›ng tiếp cận và nhận thức đối tượng má»™t cách khách quan, trung thá»±c nhất trong khả năng cao nhất của sá»­ há»c. Má»™t loạt vấn Ä‘á», trong đó có những giai Ä‘oạn lịch sá»­ nhÆ° triá»u Hồ, triá»u Mạc, các chúa Nguyá»…n, triá»u Nguyá»…n được Ä‘Æ°a ra phân tích để minh chứng cho những nhận định phiến diện, thiếu tính khách quan, khoa há»c trÆ°á»›c đây.

Từ cuối những năm 80, nhất là từ những năm 90 của thế ká»· XX trở lại đây, công việc nghiên cứu vá» thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n đã được triển khai và đạt nhiá»u thành tá»±u má»›i theo xu hÆ°á»›ng tÆ° duy khách quan, trung thá»±c. Ngoài các công trình nghiên cứu của cá nhân, má»™t Ä‘á» tài Khoa há»c cấp nhà nÆ°á»›c mang tiêu đê " Khảo cứu kinh tế và tổ chức bá»™ máy nhà nÆ°á»›c triá»u Nguyá»…n, những vấn đỠđặt ra trong thá»±c tiá»…n đổi má»›i đất nÆ°á»›c hiện nay", mã số KX-ÄL: 94-16 do PGS Äá»— Bang làm chủ nhiệm đã được thá»±c hiện năm 1995-1996 vá»›i sá»± tham gia gần nhÆ° của giá»›i sá»­ há»c cả nÆ°á»›c. Phạm vi nghiên cứu dần dần được mở rá»™ng trên tất cả lÄ©nh vá»±c của thá»i kỳ lịch sá»­ này, từ kinh tế, xã há»™i đến chính trị, văn hóa, tôn giáo, nghệ thuật...Nhiá»u công trình khoa há»c được xuất bản hay đăng tải trên các tạp chí khoa há»c, gần hai chục cuá»™c há»™i thảo khoa há»c đã được tổ chức ở thành phố Huế, thành phố Hồ Chí Minh và thủ đô Hà Ná»™i[8]. Má»™t số luận án Tiến sÄ© đã chá»n Ä‘á» tài trong thá»i kỳ lịch sá»­ các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n. Má»™t số há»c giả nÆ°á»›c ngoài cÅ©ng quan tâm nghiên cứu thá»i kỳ này và khá nhiá»u công trình đã được công bố, trong đó có má»™t số công trình đã được dịch và xuất bản tại Việt Nam[9].

Trong nhận định và đánh giá vá» các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n thế ká»· XVI đến thế ká»· XIX dÄ© nhiên còn có những khác biệt giữa các tác giả và còn nhiá»u vấn đỠđặt ra cần tiếp tục nghiên cứu, thảo luận. NhÆ°ng mẫu số chung của những công trình nghiên cứu trong vài thập ká»· trở lại đây ở trong nÆ°á»›c cÅ©ng nhÆ° nÆ°á»›c ngoài là thống nhất cần phải khai thác những nguồn tÆ° liệu phong phú, phân tích và xá»­ lý má»™t cách khoa há»c để nâng cao nhận thức vá» thá»i kỳ này má»™t cách khách quan, trả lại các giá trị đích thá»±c cho các triá»u vua chúa, các nhân vật lich sá»­, nêu cao những cống hiến tích cá»±c, đồng thá»i phân tích cả những mặt hạn chế, tiêu cá»±c.

Vá» cÆ¡ sở tÆ° liệu thì trong lịch sá»­ Việt Nam cho đến cuối thế ká»· XIX, chÆ°a có thá»i kỳ nào có những nguồn tÆ° liệu phong phú, Ä‘a dạng nhÆ° thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n, nhất là thá»i kỳ vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n. Ngoài các bá»™ chính sá»­ và địa chí của vÆ°Æ¡ng triá»u, còn có nhiá»u nguồn tÆ° liệu gốc mang giá trị thông tin rất cao nhÆ° Châu bản[10] , địa bạ[11], văn bia[12], gia phả và các tÆ° liệu do ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoài ghi chép. Các nguồn tÆ° liệu trên Ä‘ang được sÆ°u tầm và khai thác có hiệu quả cung cấp những dữ liệu má»›i cá»±c kỳ phong phú để nghiên cứu sâu các vấn Ä‘á» của thá»i kỳ lịch sá»­ các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n.

Các nguồn tÆ° liệu và kết quả nghiên cứu cho đến nay đã tạo lập má»™t cÆ¡ sở khoa há»c vững chắc để giá»›i sá»­ há»c và các nhà khoa há»c trên các lÄ©nh vá»±c liên quan cùng nhau nhìn nhận và đánh giá má»™t cách công bằng đối vá»›i vai trò và cống hiến của các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n trong lịch sá»­ Việt Nam từ thế ká»· XVI đến thế ká»· XIX, phân tích má»™t cách khách quan mặt tích cá»±c và cả mặt hạn chế, mặt mạnh và cả mặt yếu. Äó chính là lý do và yêu cầu của cuá»™c Há»™i thảo khoa há»c tầm cỡ quốc gia của chúng ta tổ chức nhân dịp 450 năm chúa Nguyá»…n Hoàng rá»i quê hÆ°Æ¡ng xứ Thanh vào mở cõi phÆ°Æ¡ng Nam.

2. Phạm vi và nội dung chủ yếu của hội thảo

2.1. Vá» khung thá»i gian

Thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n bắt đầu từ năm 1558 khi chúa Nguyá»…n Hoàng rá»i quê hÆ°Æ¡ng xứ Thanh vào nhậm chức Trấn thủ xứ Thuận Hóa rồi năm 1570 kiêm Trấn thủ xứ Quảng Nam. VÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n khởi đầu từ khi chúa Nguyá»…n Ãnh sáng lập vÆ°Æ¡ng triá»u năm 1802. Giữa thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n có thá»i kỳ Tây SÆ¡n tính từ khi cuá»™c khởi nghÄ©a bùng nổ năm 1771 cho đến khi chính quyá»n Tây SÆ¡n cuối cùng là triá»u vua Nguyá»…n Quang Toản thất bại năm 1802. Rõ ràng thá»i Tây SÆ¡n nằm giữa liên quan đến sá»± thất bại của chúa Nguyá»…n cuối cùng là Nguyá»…n Phúc Thuần năm 1776, Nguyá»…n Phúc DÆ°Æ¡ng năm 1777 và sá»± thắng lợi của Nguyá»…n Ãnh năm 1802. Tuy nhiên, vừa rồi nhân dịp ká»· niệm 320 năm lá»… đăng quang Hoàng đế của Quang Trung Nguyá»…n Huệ (1788-2008), Ủy ban nhân dân và Há»™i khoa há»c lịch sá»­ tỉnh Thừa Thiên-Huế đã tổ chức Há»™i thảo khoa há»c tại thành phố Huế ngày 06-06-2008 nên trong Há»™i thảo này chúng ta không bàn vá» thá»i Tây SÆ¡n để tập trung vào ná»™i dung chủ yếu của Há»™i thảo. NhÆ°ng dÄ© nhiên trong những mối quan hệ nhÆ° sá»± thất bại của chúa Nguyá»…n, kháng chiến chống Xiêm, thắng lợi của Nguyá»…n Ãnh, chúng ta vẫn Ä‘á» cập đến thá»i Tây SÆ¡n trong mức độ cần thiết.

VÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n còn kéo dài cho đến năm 1945, kết thúc vá»›i thắng lợi của Cách mạng tháng 8 và sá»± thóai vị của vua Bảo Äại năm 1945. NhÆ°ng từ khi đất nÆ°á»›c đã bị chủ nghÄ©a thá»±c dân Pháp thống trị thì vai trò và tính chất của triá»u Nguyá»…n đã thay đổi hoàn toàn. Vì vậy trong Há»™i thảo này, vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n chỉ giá»›i hạn trong thá»i kỳ Ä‘á»™c lập của vÆ°Æ¡ng triá»u cho đến khi bị thất bại trÆ°á»›c cuá»™c xâm lược của thá»±c dân Pháp năm 1858-1884. Tuy nhiên trong Há»™i thảo chúng ta cÅ©ng không Ä‘i sâu vào cuá»™c kháng chiến chống chủ nghÄ©a thá»±c dân mà chỉ làm sáng tá» nguyên nhân và trách nhiệm của triá»u Nguyá»…n trong thất bại của cuá»™c kháng chiến.

NhÆ° vậy vá» thá»i gian, chúng tôi Ä‘á» nghị giá»›i hạn từ giữa thế ká»· XVI đến cuối thế ká»· XIX, trong phạm vi thá»i kỳ trị vì của các chúa Nguyá»…n ở Äàng Trong và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n trên cÆ°Æ¡ng vị quốc gia Việt Nam rồi Äại Nam Ä‘á»™c lập, có chủ quyá»n. Thá»i gian trÆ°á»›c và sau ranh giá»›i thá»i gian này cÅ©ng nhÆ° thá»i Tây SÆ¡n ở giữa chỉ Ä‘á» cập trong mức Ä‘á»™ liên quan cần thiết.

Trong giá»›i hạn thá»i gian nhÆ° trên, dÄ© nhiên cÅ©ng cần đặt Việt Nam trong mối quan hệ vá»›i các nÆ°á»›c trong khu vá»±c và thế giá»›i. Thế ká»· XVI-XIX là thá»i kỳ phát triển mạnh mẽ của hệ thống thÆ°Æ¡ng mại châu à và cÅ©ng là thá»i kỳ bành trÆ°á»›ng dữ dá»™i của chủ nghÄ©a tÆ° bản phÆ°Æ¡ng Tây sang phÆ°Æ¡ng Äông. Bối cảnh lịch sá»­ đó tác Ä‘á»™ng đến má»i nÆ°á»›c Äông Nam à và Äông Ã, nhÆ°ng má»—i nÆ°á»›c lại có cách ứng phó khác nhau và dẫn đến hệ quả khác nhau, ảnh hưởng đến sá»± tồn vong của má»—i quốc gia-dân tá»™c.

2.2. Vá» thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n

Những kết quả nghiên cứu đã cho phép khẳng định công lao mở mang bá» cõi từ Thuận Hóa, Quảng Nam vào đến vùng đồng bằng sông Cá»­u Long của các chúa Nguyá»…n ở Äàng Trong trong thá»i gian từ giữa thế ká»· XVI đến giữa thế ká»· XVIII. Công cuá»™c khai phá vá»›i những chính sách và biện pháp tích cá»±c của chính quyá»n chúa Nguyá»…n, đã biến vùng Thuận Quảng còn hoang sÆ¡ vào giữ thế ká»· XVI, trở thành má»™t vùng kinh tế phát triển làm bàn đạp cho công cuá»™c mở mang bá» cõi vá» phía nam. Vào thế ká»· XVII-XVIII, vùng đồng bằng sông Cá»­u Long là má»™t vá»±a lúa của Äàng Trong vá»›i năng xuất đạt tá»›i 100, 200, 300 lần nhÆ° Lê Quý Äôn đã ghi chép. Các nghá» thủ công, quan hệ hàng hóa tiá»n tệ trong nÆ°á»›c và quan hệ mậu dịch vá»›i nÆ°á»›c ngoài Ä‘á»u phát triển nhanh chóng.

Má»™t loạt đô thị, thÆ°Æ¡ng cảng ra Ä‘á»i thu hút nhiá»u thuyá»n buôn và thÆ°Æ¡ng gia nÆ°á»›c ngoài, kể cả các công ty tÆ° bản phÆ°Æ¡ng Tây nhÆ° Hà Lan, Anh, Pháp...trong đó nổi lên các cảng thị Phú Xuân-Thanh Hà (Thừa Thiên-Huế), Há»™i An (Quảng Nam), NÆ°á»›c Mặn (Bình Äịnh), VÅ©ng Lấm (Phú Yên), Gia Äịnh (thành phố Hồ Chí Minh), Cù Lao Phố (Äồng Nai), Mỹ Tho, Hà Tiên... Các chúa Nguyá»…n Hoàng (Chúa Tiên, Äoan Quận công: 1558-1613), Nguyá»…n Phúc Nguyên (Chúa Sãi, Thụy Quận công:1613-1635), Nguyá»…n Phú Lan (Chúa Thượng, Nhân Quận công: 1635-1648), Nguyá»…n Phú Tần (Chúa Hiá»n, DÅ©ng Quận công: 1648-1687)...có công lá»›n trong sá»± nghiệp khai phá và phát triển vùng đất má»›i, mở rá»™ng lãnh thổ phía nam bao gồm cả các hải đảo ven bá» và quần đảo Hoàng Sa, TrÆ°á»ng Sa trên Biển Äông.

Vấn Ä‘á» cần Ä‘i sâu nghiên cứu làm sáng tá» là phÆ°Æ¡ng thức khai phá có hiệu quả kinh tế cao kết hợp vá»›i việc xây dá»±ng và củng cố chủ quyá»n quốc gia trên vùng đất má»›i của các chúa Nguyá»…n. Äối vá»›i vùng đất Nam Bá»™, cần chú trá»ng vai trò của các lá»›p lÆ°u dân ngÆ°á»i Việt, sá»± tham gia của má»™t số ngÆ°á»i Hoa và các cá»™ng đồng cÆ° dân tại chá»— nhÆ° ngÆ°á»i Khmer, ngÆ°á»i Mạ, Xtiêng, ChÆ¡ Ro...cùng quá trình cá»™ng cÆ° và giao thoa văn hóa tạo nên sắc thái đặc trÆ°ng của vùng đất phÆ°Æ¡ng nam này.

2.3. Vá» vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n

Từ khoảng giữa thế ká»· XVIII, chính quyá»n chúa Nguyá»…n thá»i chúa Nguyá»…n Phúc Thuần (Äịnh vÆ°Æ¡ng: 1765-1776) trở nên suy yếu và bị phong trào Tây SÆ¡n lật đổ. NhÆ°ng cuá»™c chiến tranh giữa Tây SÆ¡n vá»›i ngÆ°á»i kế tục chúa Nguyá»…n là Nguyá»…n Ãnh vẫn tiếp tục và cuối cùng kết thúc bằng thắng lợi của Nguyá»…n Ãnh năm 1802. Há»™i thảo không Ä‘i sâu vào lịch sá»­ Tây SÆ¡n, nhÆ°ng không thể không Ä‘á» cập và xem xét má»™t số vấn Ä‘á» liên quan vá»›i Tây SÆ¡n, cụ thể là ba vấn Ä‘á» sau đây:

- Cắt nghÄ©a sá»± thành bại của má»—i bên trong cuá»™c chiến tranh giữa Tây SÆ¡n vá»›i chúa Nguyá»…n. Từ năm 1771 khởi nghÄ©a Tây SÆ¡n bùng nổ và cho đến năm 1777 đã đánh bại toàn bá»™ hệ thống chính quyá»n chúa Nguyá»…n ở Äàng Trong mà đại diện cuối cùng là chúa Nguyá»…n Phúc Thuần và Nguyá»…n Phúc DÆ°Æ¡ng. Äây là cuá»™c chiến tranh giữa má»™t bên là phong trào Tây SÆ¡n tiêu biểu cho sức mạnh quật khởi của nhân dân Äàng Trong và bên kia là thế lá»±c suy đồi của má»™t chính quyá»n phong kiến đã bị nhân dân óan ghét, bất bình. Thắng lợi của Tây SÆ¡n trong thá»i gian này là thắng lợi của má»™t cuá»™c khởi nghÄ©a nông dân, má»™t phong trào đấu tranh mang tính nhân dân rá»™ng lá»›n, Ä‘ang tập hợp được các lá»±c lượng của má»i tầng lá»›p xã há»™i bất bình vá»›i chế Ä‘á»™ chúa Nguyá»…n thá»i suy vong.

Trên cÆ¡ sở thắng lợi của phong trào Tây SÆ¡n, má»™t vÆ°Æ¡ng triá»u phong kiến má»›i được thiết lập gồm chính quyá»n Äông Äịnh vÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Lữ ở Gia Äịnh, Trung Ương Hoang đế Nguyá»…n Nhạc ở Qui NhÆ¡n và Bắc Bình vÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Huệ ở Phú Xuân. Trong ba chính quyá»n Tây SÆ¡n, chỉ có chính quyá»n Nguyá»…n Huệ tồn tại vững vàng nhÆ°ng sau khi vua Quang Trung Nguyá»…n Huệ mất năm 1792, vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n Quang Toản cÅ©ng suy yếu rất nhanh. Cuá»™c chiến tranh Nguyá»…n Ãnh - Tây SÆ¡n đã thay đổi tính chất và chuyển hóa thành cuá»™c đấu tranh giữa hai thế lá»±c phong kiến mà thất bại của Nguyá»…n Lữ, rồi Nguyá»…n Nhạc và Quang Toản là thất bại của những chính quyá»n phong kiến đã suy yếu và mất lòng dân.

- Trong cuá»™c đấu tranh chống Tây SÆ¡n, thá»i gian bị thất bại nặng nỠở trong nÆ°á»›c, Nguyá»…n Ãnh phải nhá» vào sá»± cứu viện của nÆ°á»›c ngoài biểu thị tập trung trong Hiệp Æ°á»›c Versailles ký kết năm 1787 vá»›i Pháp và việc cầu cứu vua Xiêm Ä‘Æ°a 5 vạn quân Xiêm vào Gia Äịnh năm 1784. Dù cho Hiệp Æ°á»›c Versailles không được thá»±c thi và lá»±c lượng viện trợ do Bá Äa Lá»™c vận Ä‘á»™ng không bao nhiêu, quân xâm lược Xiệm cÅ©ng bị quân Tây SÆ¡n do Nguyá»…n Huệ chỉ huy, đánh tan trong trận Rạch Gầm-Xoài Mút đầu năm 1785, nhÆ°ng hành Ä‘á»™ng của Nguyá»…n Ãnh cần được đặt trong bối cảnh cụ thể lúc bấy giá» và phân tích, đánh giá má»™t cách công minh.

- Giữa năm 1786 quân Tây SÆ¡n do Nguyá»…n Huệ chỉ huy tiến ra bắc, đánh bại quân Trịnh và phong trào Tây SÆ¡n đã làm chủ cả nÆ°á»›c. Tiếc rằng sau đó, do bất hòa và mâu thuẫn giữa các thủ lÄ©nh Tây SÆ¡n dẫn đến việc thành lập ba chính quyá»n Tây SÆ¡n. Vấn đỠđặt ra và đã từng gây cuá»™c tranh luận trong năm 1960, 1963 là công lao thống nhất đất nÆ°á»›c của Tây SÆ¡n và Nguyá»…n Ãnh[13]. Lúc bấy giá» xuất hiện hai quan Ä‘iểm hoàn toàn đối lập, phủ định hay khẳng định công lao thống nhất thuá»™c vá» Tây SÆ¡n hay Nguyá»…n Ãnh. Hai quan Ä‘iểm đối lập theo lối cá»±c Ä‘oan đó không có sức thuyết phục cao và gần đây xu hÆ°á»›ng chung là không ai có thể phủ nhận được công lao thống nhất đất nÆ°á»›c của vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n mà ngÆ°á»i sáng lập là vua Gia Long Nguyá»…n Ãnh, nhÆ°ng từ đó phủ nhận luôn cả những cống hiến của Tây SÆ¡n thì cÅ©ng cần trao đổi thêm.

Phong trào Tây SÆ¡n đã đánh bại chính quyá»n chúa Nguyá»…n ở Äàng Trong, chính quyá»n vua Lê- chúa Trịnh ở Äàng Ngoài và đã xóa bá» tình trạng phân chia đất nÆ°á»›c kéo dài trên hai thế ká»·, đánh tan quân xâm lược Xiêm ở phía nam và quân xâm lược Thanh ở phía bắc, đó là những thành tá»±u của Tây SÆ¡n đã đặt cÆ¡ sở cho công cuá»™c khôi phục quốc gia thống nhất mà sau này Nguyá»…n Ãnh và triá»u Nguyá»…n đã kế thừa. NhÆ° vậy là hai kẻ thù không Ä‘á»™i trá»i chung lại góp phần tạo lập nên sá»± nghiệp thống nhất đất nÆ°á»›c của dân tá»™c, bá» ngoài nhÆ° má»™t nghịch lý nhÆ°ng lại nằm trong xu thế phát triển khách quan của lịch sá»­ và yêu cầu bức thiết của dân tá»™c.

VÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n trong thá»i gian tồn tại Ä‘á»™c lập từ khi thành lập cho đến khi bị thất bại trong cuá»™c kháng chiến chống Pháp, đã có nhiá»u cống hiến tích cá»±c trên nhiá»u phÆ°Æ¡ng diện. Thá»i phát triển của vÆ°Æ¡ng triá»u bao gồm các Ä‘á»i vua Gia Long (1802-1820), Minh Mệnh (1820-1841) và Thiệu Trị (1841-1847), tức khoảng ná»­a đầu thế ká»· XIX, thá»i thịnh đạt nhất là dÆ°á»›i triá»u vua Minh Mệnh.

NÆ°á»›c Việt Nam, quốc hiệu đặt năm 1804, và Äại Nam năm 1838, là má»™t quốc gia thống nhất trên lãnh thổ rá»™ng lá»›n gần nhÆ° tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i lãnh thổ Việt Nam hiện nay, bao gồm cả Äàng Trong và Äàng Ngoài cÅ©. Trên lãnh thổ thống nhất đó, triá»u Nguyá»…n đã xây dá»±ng má»™t cÆ¡ chế quân chủ tập quyá»n mạnh mẽ vá»›i má»™t bá»™ máy hành chính và má»™t thiết chế vận hành qui củ, chặt chẽ, nhất là sau cải cách hành chính của Minh Mệnh năm 1831-1832. Các công trình nghiên cứu gần đây Ä‘á»u đánh giá cao công lao thống nhất đất nÆ°á»›c của triá»u Nguyá»…n và hệ thống tổ chức chính quyá»n vá»›i qui chế hoạt Ä‘á»™ng có hiệu lá»±c của nhà Nguyá»…n. Trong lịch sá»­ chế Ä‘á»™ quân chủ Việt Nam, cải cách của vua Minh Mệnh năm 1831-1832 và vua Lê Thánh Tông năm 1471 là hai cải cách hành chính có qui mô toàn quốc và đạt hiệu quả cao nhất.

Các nhà nghiên cứu cÅ©ng ghi nhận má»™t số thành tá»±u khai hoang, thủy lợi, phát triển nông nghiệp thá»i Nguyá»…n, nhất là vùng đồng bằng Nam Bá»™ và vùng đồng bằng ven biển Bắc Bá»™. Hệ thống giao thông thủy bá»™ phát triển mạnh, nhất là hệ thống kênh đào ở Nam Bá»™ và hệ thống Ä‘Æ°á»ng dịch trạm nối liá»n kinh đô Huế vá»›i các trấn/tỉnh thành trên cả nÆ°á»›c. Các trạm dịch được tổ chức rất chặt chẽ vá»›i những qui định vá» thá»i hạn chuyển văn thÆ° phân làm ba loại: tối khẩn, khẩn, thÆ°á»ng. Ví dụ loại "tối khẩn", từ kinh đô Huế vào đến Gia Äịnh là 9 ngày, ra đến Hà Ná»™i là 4 ngày 6 giá».

Vá» phÆ°Æ¡ng diện văn hóa, giáo dục, triá»u Nguyá»…n cÅ©ng lập Quốc tá»­ giám, mở khoa thi HÆ°Æ¡ng và thi Há»™i để đào tạo nhân tài. Từ khoa thi Há»™i đầu tiên năm 1822 đến khoa thi cuối cùng năm 1919, triá»u Nguyá»…n tổ chức được 39 khoa thi Há»™i, lấy Ä‘á»— 292 Tiến sÄ© và 266 Phó bảng, cá»™ng 558 ngÆ°á»i. Khu Văn Miếu tại kinh đô Huế còn lÆ°u giữ 32 tấm bia Tiến sÄ© thá»i Nguyá»…n. Cùng vá»›i các kỳ thi tuyển chá»n Tiến sÄ© Văn, nhà Nguyá»…n còn nâng cấp đào tạo võ quan từ Cá»­ nhân lên Tiến sÄ© Võ. Tại khu Võ Miếu còn bảo tồn hai tấm bia Tiến sÄ© Võ. Công việc biên soạn quốc sá»­, các bá»™ chính sá»­ của vÆ°Æ¡ng triá»u, các bá»™ tùng thÆ° và địa chí được đặc biệt quan tâm và để lại má»™t di sản rất đồ sá»™. Có thể nói, trong thá»i quân chủ, chÆ°a có Quốc sá»­ quán của vÆ°Æ¡ng triá»u nào hoạt Ä‘á»™ng có hiệu quả và để lại nhiá»u công trình biên soạn đến nhÆ° thế.

Trong bối cảnh chủ nghÄ©a tÆ° bản phÆ°Æ¡ng Tây Ä‘ang Ä‘e dá»a chủ quyá»n của các nÆ°á»›c trong khu vá»±c, vua Gia Long và Minh Mệnh ý thức sâu sắc vá» nguy cÆ¡ đó và đã tiến hành những hoạt Ä‘á»™ng Ä‘iá»u tra, thăm dò, đồng thá»i lo củng cố quốc phòng, cố gắng tiếp thu thành tá»±u kỹ thuật phÆ°Æ¡ng Tây. Từ thá»i chiến tranh vá»›i Tây SÆ¡n, Nguyá»…n Ãnh đã há»c tập được khá nhiá»u kỹ thuật phÆ°Æ¡ng tây, nhất là kỹ thuật xây thành kiểu Vauban, đóng tàu, đúc vÅ© khí, phát triển thủy quân. Vua Minh Mệnh là ngÆ°á»i có tầm nhìn xa và hÆ°á»›ng biển khá cao. Nhà vua đã cá»­ nhiá»u phái Ä‘oàn vượt biển đến các căn cứ phÆ°Æ¡ng Tây ở Äông Nam à như Batavia (Jakarta, Indonesia), Singapore, Pinang (Malaysia), Semarang (Java), Luçon (Philippines), Tiểu Tây DÆ°Æ¡ng; ở Ấn Äá»™ nhÆ° Bengale, Calcutta; ở Trung Hoa nhÆ° Macao...Những chuyến vượt biển đó, bá» ngoài là mua hàng hóa cho triá»u đình nhÆ°ng chủ yếu nhằm thăm dò tình hình.

Cầm đầu các phái Ä‘oàn thÆ°á»ng là những quan chức cao cấp, những trí thức có tầm hiểu biết rá»™ng nhÆ° Lý Văn Phức, Hà Tông Quyá»n, Phan Thanh Giản, Phan Huy Chú, Cao Bá Quát...Vua Minh Mệnh cho Ä‘o đạc Ä‘á»™ sâu các cảng biển, lập hệ thống phòng thủ ven biển, chế tạo vÅ© khí, đóng thá»­ tàu hÆ¡i nÆ°á»›c kiểu phÆ°Æ¡ng Tây, phát triển thủy quân, cho dịch má»™t số sách kỹ thuật phÆ°Æ¡ng Tây sang chữ Hán, Ä‘o đạc, vẽ bản đồ và cắm cá»™t mốc trên quần đảo Hoàng Sa, tăng cÆ°á»ng quản lý các hải đảo...Hình nhÆ° vua Minh Mệnh Ä‘ang nuôi dưỡng má»™t ý tưởng canh tân nào đó, nhÆ°ng Ä‘ang ở trong tình trạng hình thành, chÆ°a thá»±c hiện được bao nhiêu.

Những cống hiến tích cá»±c của vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n đã được nhìn nhận và đánh giá lại má»™t cách khách quan, công bằng. NhÆ°ng bên cạnh đó, còn tồn tại má»™t số vấn Ä‘á» cần nghiên cứu và thảo luận để Ä‘i đến những nhận xét toàn diện:

- Nhà Nguyá»…n chủ trÆ°Æ¡ng phục há»™i và củng cố hệ tÆ° tưởng Nho giáo. Không ai phủ nhận trong há»c thuyết Nho giáo chứa Ä‘á»±ng nhiá»u ná»™i dung tích cá»±c, nhất là vá» mặt giáo dục và xá»­ thế, coi trá»ng há»c vấn, Ä‘á» cao nhân cách, nhÆ°ng đứng vá» phÆ°Æ¡ng diện tÆ° duy triết há»c, vào thế ká»· XIX có còn khả năng giúp con ngÆ°á»i nhận thức và giải thích thế giá»›i trong bối cảnh má»›i của thá»i đại hay không? Vá» vấn Ä‘á» này còn những quan Ä‘iểm khác nhau. Có ngÆ°á»i cho đến thế ká»· XIX hệ tÆ° tưởng Nho giáo đã trở nên bảo thù và chủ trÆ°Æ¡ng phục hồi Nho giáo của triá»u Nguyá»…n đã cản trở sá»± tiếp nhận những tÆ° tưởng và thành tá»±u má»›i của thế giá»›i. NhÆ°ng cÅ©ng có ngÆ°á»i cho rằng vấn Ä‘á» không phải là bản thân Nho giáo mà là ngÆ°á»i vận dụng hệ tÆ° tÆ°ong đó.

- Má»™t thá»±c trạng cần lÆ°u ý khi nghiên cứu vá» vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n là dù ban hành nhiá»u chính sách khẩn hoang tích cá»±c, kể cả má»™t số chính sách giảm nhẹ tô thuế, nhÆ°ng xã há»™i thá»i Nguyá»…n không ổn định. Trong gần nhÆ° suốt thòi Nguyá»…n, khởi nghÄ©a nông dân nổ ra triá»n miên và triá»u Nguyá»…n không thể nào giải quyết nổi. Tại sao và đánh giá thá»±c trạng đó nhÆ° thế nào cho thá»a đáng.

- Từ triá»u Tá»± Äức (1848-1883), vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n càng ngày càng bá»™c lá»™ nhiá»u hạn chế, bất cập, làm cho thế nÆ°á»›c càng ngày càng suy yếu và cuối cùng thất bại trÆ°á»›c cuá»™c xâm lược của thá»±c dân Pháp. Ở đây có hai vấn Ä‘á» quan trá»ng đặt ra là thái Ä‘á»™ của triá»u Nguyá»…n đối vá»›i xu hÆ°á»›ng canh tân phát triển khá mạnh dÆ°á»›i triá»u Tá»± Äức và trách nhiệm của triá»u Nguyá»…n trong kết quả bi thảm của cuá»™c kháng chiến thất bại. Canh tân đất nÆ°á»›c và chống chủ nghÄ©a thá»±c dân là hai yêu cầu bức xúc, quan hệ mật thiết vá»›i nhau. Vấn đỠđặt ra không chỉ ở Việt Nam mà gần nhÆ° cả phÆ°Æ¡ng Äông và khi phân tích cÅ©ng cần nhìn rá»™ng ra trong góc nhìn so sánh vá»›i má»™t số nÆ°á»›c tÆ°Æ¡ng tá»± trên phạm vi phÆ°Æ¡ng Äông, nhất là khu vá»±c gần gụi của Äông Nam à và Äông Ã.

Làm sáng rõ những vấn Ä‘á» trên sẽ Ä‘Æ°a đến má»™t cách nhìn nhận và đánh giá toàn diện, cả mặt tích cá»±c lẫn mặt hạn chế đối vá»›i vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n trong tiến trình lịch sá»­ Việt Nam.

2.4. VỠdi sản văn hóa

Trong thá»i gian trên 3 thế ká»· từ giữa thế ká»· XVI đến cuối thế ká»· XIX, thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n đã để lại cho dân tá»™c má»™t di sản lá»›n lao nhất là má»™t giang sÆ¡n đất nÆ°á»›c thống nhất bao gồm cả đất liá»n và hải đảo vá» cÆ¡ bản tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i lãnh thổ Việt Nam hiện đại. Lãnh thổ đó vừa kế thừa công lao xây dá»±ng và bảo vệ của các thế hệ tổ tiên từ khi dá»±ng nÆ°á»›c Văn Lang - Âu Lạc cho đến giữ thế ká»· XVI, vừa tiếp tục mở mang, khai phá vá» phía nam cho đến tận đồng bằng sông Cá»­u Long. Trên lãnh thổ quốc gia đó, thá»i kỳ lịch sá»­ này còn để lại má»™t di sản văn hóa đồ sá»™ bao gồm cả văn hóa vật thể và phi vật thể. Di sản đó má»™t phần Ä‘ang hiện hữu trên đất nÆ°á»›c Việt Nam vá»›i những di tích kiến trúc, thành lÅ©y, lăng má»™... và tất cả đã hòa đồng vá»›i toàn bá»™ di sản dân tá»™c cùng đồng hành vá»›i nhân dân, vá»›i dân tá»™c trong cuá»™c sống hôm nay và mãi mãi vá» sau, góp phần tạo nên bản sắc và bản lÄ©nh dân tá»™c, sức sống và sá»± phát triển bá»n vững của đất nÆ°á»›c.

Cố đô Huế là nÆ¡i há»™i tụ và kết tinh các giá trị văn hóa dân tá»™c trong má»™t thá»i kỳ lịch sá»­ khi mà kinh đô này lần đầu tiên trong lịch sá»­ dân tá»™c trở thành trung tâm chính trị, văn hóa của má»™t quốc gia vá»›i lãnh thổ thống nhất trải dài từ bắc chí nam, từ đất liá»n đến hải đảo. Quần thể di tích cố đô Huế đã được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giá»›i ngày 11-12-1993 và ngày 7-11-2003 Nhã nhạc cung đình lại được công nhận là Kiệt tác truyá»n khẩu và Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Trong số các đô thị hình thành và phát đạt trong thá»i kỳ này, Há»™i An là cảng thị tiêu biểu nhất và Khu di tích phố cổ Há»™i An cÅ©ng đã được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giá»›i ngày 4-12-1999.

ChÆ°a có má»™t thá»i kỳ lịch sá»­ nào để lại cho dân tá»™c ba di sản văn hóa được thế giá»›i công nhận và tôn vinh vá»›i những giá trị mang ý nghÄ©a toàn cầu nhÆ° vậy.

Trong di sản văn hóa phi vật thể, có thể nói rất nhiá»u đình, Ä‘á»n, miếu, nhà thá» há» trong tín ngưỡng dân gian, chùa tháp của Phật giáo, đạo quán của Äạo giáo..., còn lại đến nay phần lá»›n Ä‘á»u được xây dá»±ng hay ít ra là trung tu trong thá»i nhà Nguyá»…n. Nhiá»u nhà thá» của Kitô giáo, trong đó có Nhà thá» Phát Diệm nổi tiếng cÅ©ng được xây dá»±ng trong thá»i kỳ này. Tất cả di sản này rải ra trên phạm vi cả nÆ°á»›c từ bắc chí nam.

Vá» di sản chữ viết, thá»i kỳ các chúa Nguyá»…n, nhất là thá»i kỳ vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n, để lại má»™t kho tàng rất lá»›n vá»›i những bá»™ chính sá»­, những công trình biên khảo trên nhiá»u lÄ©nh vá»±c, những sáng tác thÆ¡ văn của nhiá»u nhà văn hóa lá»›n, những tÆ° liệu vá» Châu bản triá»u nguyá»…n, văn bia, địa bạ, gia phả, hÆ°Æ¡ng Æ°á»›c, những sắc phong, câu đối trong các kiến trúc tôn giáo, tín ngưỡng, những văn khắc trên hang núi, vách đá...

Văn há»c truyá»n khẩu của thá»i kỳ này cÅ©ng vô cùng phong phú, gắn liá»n vá»›i ký ức của các thế hệ và hòa quyá»…n vào các lá»… há»™i dân gian, các phong tục tập quán của các dân tá»™c mà gần đây công việc sÆ°u tầm đã đạt nhiá»u kết quả khả quan.

Bàn vá» chúa Nguyá»…n và triá»u Nguyá»…n, không thể không trở vá» Thanh Hóa, nÆ¡i có Quý HÆ°Æ¡ng (Hà Trung), có Gia Miêu Ngá»ai trang là quê hÆ°Æ¡ng của chúa Nguyá»…n Hoàng, gốc tích của dòng há» Nguyá»…n Gia Miêu và xứ Thanh cÅ©ng là quê hÆ°Æ¡ng của nhiá»u bá» tôi trung thành, nhiá»u ngÆ°á»i dân lao Ä‘á»™ng đã theo chúa Nguyá»…n vào mở cõi ở phÆ°Æ¡ng Nam trong những năm tháng khởi nghiệp gian truân nhất. Vì vậy trên đất Thanh Hóa còn để lại nhiá»u dấu tích vá» chúa Nguyá»…n và triá»u Nguyá»…n, đặc biệt là Khu lăng miếu Triệu TÆ°á»ng vá»›i nhiá»u kiến trúc nghệ thuật thá»i Nguyá»…n, mang ý nghÄ©a linh thiêng của đất phát tích má»™t vÆ°Æ¡ng triá»u. NhÆ°ng rất tiếc các di tích này hầu nhÆ° đã bị phá hủy, chỉ còn lại phế tích và gần đây, năm 2007 đã được xếp hạng di tích quốc gia để mở đầu má»™t kế hoạch nghiên cứu, phục hồi, tôn tạo và phát huy giá trị.

Các chúa Nguyá»…n và vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n đã Ä‘i vào lịch sá»­, nhÆ°ng di sản văn hóa mà thá»i kỳ lịch sá»­ đó đã tạo dá»±ng nên, kết tinh những giá trị lịch sá»­ và văn hóa của dân tá»™c, thì mãi mãi trÆ°á»ng tồn cùng non sông đất nÆ°á»›c. Äó là bá»™ phận quan trá»ng của di sản văn hóa dân tá»™c luôn luôn giữ vai trò Ä‘á»™ng lá»±c tinh thần ná»™i tại của công cuá»™c phục hÆ°ng dân tá»™c, của sá»± phát triển bá»n vững của đất nÆ°á»›c, nhất là trong thá»i kỳ công ngiệp hóa, hiện đại hóa và há»™i nhập của đất nÆ°á»›c hiện nay.

  • Phan Huy Lê

Chú thích:


[1] Äại Nam thá»±c lục, tiá»n biên và chính biên, nguyên bản chữ Hán lÆ°u giữ tại Viện nghiên cứu Hán Nôm, bản dịch 38 tập, NXB Sá»­ há»c và Khoa há»c xã há»™i, Hà Ná»™i 1962 đến 1978

[2] Äại Nam liệt truyện, tiá»n biên, chính biên sÆ¡ tập và nhị tập, nguyên bản chữ Hán lÆ°u giữ tại Viện nghiên cứu Hán Nôm, bản dịch 4 tập, NXB Thuận Hóa, Huế 1993

[3] Trần Trá»ng Kim: Việt Nam sá»­ lược, NXB Tân Việt, Hà Ná»™i 1949, tr.405

[4] Trần Trá»ng Kim: Việt Nam sá»­ lược, SÄ‘d, tr. 486

[5] Charles Maybon: Histoire moderne du pays d’ Annam, Paris 1919

[6] Ch. Maybon, H. Rusiser: Lecture sur l’ histoire d’ Annam., Hà Nội 1919

[7] Phan Huy Lê: Sá»­ há»c Việt Nam trên Ä‘Æ°á»ng đổi má»›i, tóm tắt tổng kết há»™i thảo, báo Nhân dân ngày 15-1-1992.

[8] Tham khảo ThÆ° mục triá»u Nguyá»…n của Ä‘á» tài KX-ÄL:94-16 do PGS Äá»— Bang làm chủ nhiệm, gồm hai tập. Huế 1997. Thá»i chúa Nguyá»…n có 414 Ä‘Æ¡n vị, thá»i vua Nguyá»…n có 607 Ä‘Æ¡n vị, cá»™ng 1.021 Ä‘Æ¡n vị thÆ° mục

[9] Một số ví dụ:

Yu Insun: Political Centralisation and Judicial Administration in 17 century Vietnam, Journal of Asitic Studies , Seoul 1-1980

Yoshiharu Tsuboi: NÆ°á»›c đại Nam đối diện vá»›i Pháp và Trung Hoa, Luận án Tiến sÄ© bảo vệ tại TrÆ°á»ng Cao đẳng thá»±c hành vá» khoa há»c xã há»™i, Paris năm 1982, bản dịch tiếng Việt, thành phố Hồ Chí Minh 1990

Yang Baoyun: Contribution à l’ histoire de la principauté des Nguyen au Vietnam méridional (1600-1775), Etudes Orientales, Genève1992.

Li Tana: Xứ đàng Trong, lịch sá»­ kinh tế-xã há»™i Việt Nam thế ká»· 17 và 18, Luận án Tiến sÄ© bảo vệ tại Äại há»c quốc gia Australia năm 1992, bản dịch tiếng Việt, NXB Trẻ, thành phố Hồ Chí Minh, 1999

Li Tana, Anthony Reid: Southern Vietnam under the Nguyen, Singapore 1993

Choi Byung Wook: Southern Vietnam under the Reign of Minh Mang (1820-1841), Luận án Tiến sÄ© bảo vệ tại Äại há»c quốc gia Australia, New York 2004.

[10] Châu bản triá»u Nguyá»…n Ä‘ang được lÆ°u giữ tại Cục Văn thÆ° - LÆ°u trữ Nhà nÆ°á»›c gồm 734 tập và 40 tập bị kết dính Ä‘ang xá»­ lý.

[11] Hai sÆ°u tập địa bạ lá»›n nhất hiện lÆ°u giữ tại Cục văn thÆ° - LÆ°u trữ Nhà nÆ°á»›c và Viện Nghiên cứu Hán Nôm, gồm 10.570 tập vá»›i 18.884 Ä‘ia bạ các thôn ấp, phần lá»›n thuá»™c thá»i nhà Nguyá»…n.

[12] Viện Viá»…n đông bác cổ Pháp (EFEO) đã dập được 11.651 tấm bia vá»›i 20.980 thác bản, năm 1958 chuyển giao cho ThÆ° viện Trung Æ°Æ¡ng, sau chuyển cho Viện nghiên cứu Hán Nôm quản lý. Sau đó Viện Nghiên cứu Hán Nôm tiếp trục công việc dập văn bia, Ä‘Æ°a tổng số thác bản lên đến trên 5 vạn, trong đó số văn bia thá»i Nguyá»…n chiếm má»™t tá»· lệ quan trá»ng. Xem:

Thư mục thác bản văn khắc Hán Nôm Việt Nam, 4 tập, NXB Văn hóa - Thông tin, Hà Nội 2007

Tổng tập thác bản văn khắc Hán Nôm, 10 tập, Hà Nội 2005.

[13] Xem:

Văn Tân: Trả lá»i ông Lê Thành Khôi, tác giả sách "NÆ°á»›c Việt Nam, lịch sá»­ và văn minh", Tạp chí Nghiên cứu lịch sá»­ số 12, 1960

Văn Tân: Ai đã thống nhất Việt Nam, Nguyá»…n Huệ hay Nguyá»…n Ãnh? Tạp chí Nghiên cứu lịch sá»­ số 51, 1963

Nguyá»…n PhÆ°Æ¡ng: Chung quanh vấn Ä‘á» ai đã thống nhất Việt Nam, Nguyá»…n Huệ hay Nguyá»…n Ãnh? Tap chí Äại há»c số 35-36, 1963.

http://vietnamnet.vn/vanhoa/2008/10/809063/

 


 Äăng Nhập 




bogddt 1275359403_Portfolio 1275359468_Book 1275359498_adept_installer  hanhchinh
Tuyển Sinh
 Tuyển Dụng
 Giáo Trình
 ThÆ° Viện Phần Má»m
Góc Cao Há»c