Dá»c theo Ä‘Æ°á»ng Tam Thai vá» phÃa Äà i Liệt sÄ© và NghÄ©a trang Thà nh phố, cách phÃa đông Ä‘Ã n Nam Giao chừng 200 m, có ba bãi cá» chỉ xanh rá»n bằng phẳng giống nhÆ° ba cái sân bóng. Ở giữa nổi lên má»™t ngôi chùa nhá» mang tên Ba Äồn và nhiá»u lăng má»™ của bá tánh (trăm há») chen và o giữa các bãi cá» rá»™ng. Hà ng chục tháºp niên qua, không biết bao nhiêu ngÆ°á»i lui tá»›i thăm Äà i Liệt sÄ©, thăm mồ mã, Ä‘i viếng cảnh phÃa sau núi Bân, nhÆ°ng Ãt ngÆ°á»i để ý tìm hiểu gốc tÃch chùa Ba Äồn, tìm hiểu vì sao ba bãi cá» chỉ xanh rá»n ấy là vÆ°á»n tược nhà ai mà không thấy có nhà cá»a mồ mã hay bất cứ má»™t loại cây bụi gì má»c lên trên ấy (?) Cuối năm 2002 , hoạ sÄ© Bá»u Chỉ (1948-2002) qua Ä‘á»i và táng ở cuối má»™t bãi cá» lá»›n ngay sau lÆ°ng chùa Ba Äồn, chuyện xÆ°a nay Ãt ngÆ°á»i để ý bổng cợm lên, nhiá»u nhà văn, nhà báo, Ä‘á»™c giả ở các nÆ¡i há»i tôi vá» sá»± tÃch chùa Ba Äồn và hiện tượng lạ của những bãi cá» xanh trÆ°á»›c và sau chùa. Äây là má»™t vấn Ä‘á» có liên quan đến lịch sá» rất hệ trá»ng, nhân nhá»› lại 120 năm Ngà y Thất thủ Kinh đô ((1885-2005) tôi viết bà i nầy.
1. Lịch sá» chùa Ba Äồn |
Năm 1803, để xây dá»±ng Kinh thà nh Phú Xuân, vua Gia Long (1802-1819) cho giải tá»a 8 ngôi là ng ở bá» bắc sông HÆ°Æ¡ng. Nhà cá»a và mồ mả phải dá»i Ä‘i nÆ¡i khác. Những mồ mả không có ngÆ°á»i chịu trách nhiệm thì nhà nÆ°á»›c cho dá»i lên tại vùng rừng mà ngà y nay gá»i là Xóm Hà nh thôn Tứ Tây thuá»™c xã Thủy An, thà nh phố Huế. Cồn mồ (ossuaires) 8 là ng ra Ä‘á»i. Năm Quà hợi (1803), tại Cồn mồ 8 là ng, vua Gia Long cho dá»±ng bia đá (cao 1,51m, rá»™ng 1,110m) vá»›i ná»™i dung "Ân Tứ Hiệp Táng Vô Tá»± Chi Má»™" (Vua cho hợp táng những ngÆ°á»i không ngÆ°á»i thá» tá»±). Dòng lạc khoản bên phải Ä‘á» :"Vị dÄ© bách cáºn thà nh trì thiên táng tại thá» " (Vì lẽ bức cáºn thà nh trì nên dá»i chôn tại đây). Lạc khoản bên trái ghi: (Tuế thứ Quý hợi niên tam nguyệt sÆ¡ thất nháºt phụng khắc (KÃnh vâng mệnh khắc ngà y 7 tháng 3 năm Quý hợi, tức là ngà y 27.4.1803).
Tiếp sau, khi xây dá»±ng Ä‘Ã n Nam Giao và lăng Gia Long, các mồ vô chủ lại được dá»i đến tiếp tạo thà nh hai cồn mồ lá»›n nữa nằm vá» phÃa nam của cồn mồ của 8 là ng. Cồn mồ 8 là ng (sau thÆ°á»ng gá»i là Äồn 1) có diện tÃch 50m x 150 m. Ở má»—i cồn mồ Ä‘á»u có dá»±ng bia và có ná»™i dung từa tá»±a nhÆ° bia Cồn mồ 8 là ng. Theo L.Sogny riêng bia Cồn mồ thứ hai có lạc khoản bên trái cho biết có 3.700 ngÆ°á»i (con số hà ng chục và hà ng Ä‘Æ¡n vị bị đục bá» từ năm 1914) an nghỉ ở đây, lạc khoản bên trái bia Cồn mồ thứ ba cho biết có 2250 (con số chỉ Ä‘Æ¡n vị bị đục bá»). (Hai bia số 2 và số 3 đã mất từ lâu).
Äến năm 1835, vua Minh Mạng cho láºp má»™t bà n thỠở giữa trá»i (Ä‘Ã n) tại cồn mồ 8 là ng Ä‘á» hằng năm nhà nÆ°á»›c tổ chức cúng tế những cô hồn của 8 là ng. Vá» sau cho dá»±ng thêm hai Ä‘Ã n nữa để cúng tế những cô hồn của cồn mồ thứ hai và thứ ba. Dân chúng gá»i ba cồn mồ có ba Ä‘Ã n hằng năm tế lá»… đó là Cồn mồ Ba Äà n (Ba Äồn). Sau ngà y thất thủ Kinh đô (23 tháng 5 Ất dáºu, 1885) thá»±c dân Pháp đánh chiếm Huế, dân chúng và binh lÃnh trong Thà nh đạp nhau chạy theo vua ra các cá»a Nhà Äồ, cá»a Hữu là m chết hà ng ngà n ngÆ°á»i. Lúc đầu ngÆ°á»i chết được dáºp hai bên lá» Ä‘Æ°á»ng và ngay trong các vÆ°á»n nhà chung quanh. Vá» sau ngÆ°á»i Pháp "giăng giây thép hoạ địa đồ nÆ°á»›c Nam" bắt dân chúng phải cất bốc hết các mồ mả chôn trong và ngoà i Kinh thà nh. Những mồ vô chủ lại được Ä‘Æ°a lên Ba Äồn "hợp táng" hình thà nh thêm má»™t số Cồn mồ nữa. Theo L.Sogny (BAVH.1915) số cồn mồ má»›i đó là :
Cồn mồ thứ tÆ°, nÆ¡i an nghÄ© của quân lÃnh hy sinh trong Kinh thà nh Huế ngà y 23.5 Ất dáºu (5.7.1885), số lượng không rõ;
Cồn mồ thứ năm, nÆ¡i an nghÄ© của sÄ© quan hy sinh trong Kinh thà nh Huế ngà y 23.5 Ất dáºu (5.7.1885), số lượng không rõ;
Cồn mồ thứ sáu, nÆ¡i an nghÄ© của thÆ°á»ng dân chết trong Kinh thà nh Huế ngà y 23.5 Ất dáºu (5.7.1885), số lượng không rõ;
(và 4 Cồn mồ dà nh cho các đợt di dá»i khác).
Các Cồn mồ má»›i cÅ©ng Ä‘á»u có bia đá, nhÆ°ng nay không còn tấm nà o.
Các Ä‘Ã n do nhà nÆ°á»›c láºp nên chỉ tế lá»… má»—i năm má»™t lần. Từ thá»i Gia Long, má»™t cái miếu nhỠđược dá»±ng lên để hÆ°Æ¡ng khói quanh năm. Cuối thế ká»· XIX, cái miếu đổ nát, bà Nguyá»…n Thị Lá»±u-bà ngoại của vua Thà nh Thái, bá» tiá»n trùng tu. Äể biết rõ hÆ¡n vá» lòng ngÆ°á»i đối vá»›i Ba Äồn, theo L.Sogny, trên má»™t bia đá dá»±ng ở Tứ Tây An Cá»±u có Ä‘oạn viết:
"Ông Trần Hữu Tạo nguyên giữ chức TÆ° vụ bá»™ Hình quê ở là ng Tuy PhÆ°á»›c tỉnh Quảng Bình, và vợ là Lê Thị Äiếu quê ở là ng Thanh PhÆ°á»›c, Tổng VÄ©nh Trị, huyện HÆ°Æ¡ng Trà , phủ Thừa Thiên, xây dá»±ng ngôi chùa nhá» nầy để thá» cúng các vong linh Ä‘ang an nghị ở Ba Äồn. [....] Ở Cồn Mồ Ba Äồn có nhiá»u nghÄ©a địa, có nhiá»u má»™ không biết nguồn gốc. Trong số ngÆ°á»i qua cố có những ngÆ°á»i hy sinh cho danh dá»±, có ngÆ°á»i chết vì trung nghÄ©a. NgÆ°á»i ta không biết lai lịch, ngà y mất. Là m sao phân biệt ngÆ°á»i trẻ, kẻ già , ngÆ°á»i có uy quyá»n kẻ hèn má»n. Khi mà chúng tôi nhìn thấy vong linh của cô hồn lượn trên các nghÄ©a địa ấy nhÆ° những con Ä‘om đóm, chúng tôi thấy vô cùng Ä‘au xót, khi nghÄ© đến các linh hồn ấy không nÆ¡i nÆ°Æ¡ng tá»±a. Khi chúng tôi nghe tiếng rÃu rÃt chim sẻ hay tiếng quạ kêu trên các ngôi má»™ ấy chúng tôi rất cảm kÃch vì hoà n cảnh khổ sở của ngÆ°á»i quá cố. Cho nên chúng tôi đã xây dá»±ng vá»›i của riêng của chúng tôi má»™t am nhá» (Pagodon) đặt tên Phổ Thế Am (Am cho má»i ngÆ°á»i) để chúng tôi thá» các kẻ quá cố...".(Bia khắc ngà y 12.8.1897 tức 5.10.1897).
Sau khi Miếu Ba Äồn được nhiá»u ngÆ°á»i bá» tiá»n trùng tu, các đợt cúng tế cầu xin thần linh bảo há»™ cho Ba Äồn và cầu các cô hồn phù há»™ cho bá tánh Ä‘á»u được tổ chức tại miếu Ba Äồn.Từ đó Ba Äồn trở nên rá»™n rịp. Äến ná»a đầu Thế ká»· XX, để cầu cho mua may bán đắt, các phổ thợ và ng (Kim Hòan), phổ Thợ may, phổ Chén bát, phổ Nón lá, Phổ PhÆ°á»›c Lợi, Phổ Phú NhÆ¡n trong Kinh Thà nh ...tá»± nguyện là m "tÃn đồ" của miếu và xem miếu Ba Äồn là miếu thá» của các Phổ. (Phổ là sổ ghi chép. Ở đây là sổ ghi chép những ngÆ°á»i cùng ở trong má»™t địa phÆ°Æ¡ng, cùng là m má»™t nghá» hay cùng buôn bán má»™t mặt hà ng).
2. Thá» cúng tại miếu Ba Äồn |
Việc tế lá»… cúng bái tại Ba Äồn được các vua từ Minh Mạng đến Duy Tân rất chú trá»ng. Và dụ nhÆ° thá»i Thà nh Thái rất thiếu thốn thế mà lá»… váºt hằng năm dùng cho việc tế ở Ba Äồn gồm có Ba con lợn, 15 đấu nếp, 45 chén gạo, 15 chén muối, và các thứ khác nhÆ° hÆ°Æ¡ng đèn, rượu, cau trầu, đồ và ng bạc bằng giấy. Từ Ä‘á»i Thà nh Thái - Duy Tân má»—i năm chỉ tế lá»… và o ngà y Thất thủ Kinh đô 23.5 âm lịch. Äối vá»›i dân chúng, hằng năm các phổ tổ chức cúng tế và o ngà y 16 tháng Giêng (Minh Niên) và ngà y 16 tháng Chạp (Tất niên). Từ sau ngà y có thêm ba đồn 4,5,6 ngoà i việc thá» Thánh, miếu thá» thêm các cô hồn đã mất trong Biến cố 23 tháng 5 Ất dáºu, các phổ lại tổ chức lá»… cúng âm hồn nữa. Lá»… cúng âm hồn kéo dà i cả tuần lá»…, bắt đầu từ ngà y 23 tháng 5 cho đến cuối tháng 5. Các Phổ tá»± chá»n ngà y tế riêng hoặc hợp tế tùy theo năm. So vá»›i các miếu tại Huế và trên tòan quốc, không nÆ¡i nà o thá» cúng má»™t số lượng cô hồn đông đảo nhÆ° miếu Ba Äồn. Do đó dân chúng nghÄ© miếu Ba Äồn là rất linh thiêng. Miếu Ba Äồn trở thà nh nÆ¡i bói xăm của bá tánh. NgÆ°á»i Ä‘oán xăm là ngÆ°á»i có ăn há»c, phần lá»›n là các nhà sÆ° bán thế. Do yêu cầu của thá»±c tế, hằng ngà y tại miếu có má»™t nhà sÆ° Ä‘oán xăm. Rồi, vì sá»± có mặt của các nhà sÆ°, miếu Ba Äồn rÆ°á»›c thêm Pháºt vá» thá». Miếu Ba Äồn có Pháºt, có sÆ° dần dần trở thà nh chùa Ba Äồn. Tuy ra Ä‘á»i khá lâu, nhÆ°ng chùa Ba Äồn không có trụ trì và chÆ°a bao giỠđược Giáo há»™i Pháºt giáo công nháºn. Vị sÆ° bán thế Ä‘oán xăm nổi tiếng của chùa Ba Äồn là ông Máºt Giải - em ruá»™t Hòa thượng BÃch Phong (1900-1968), trụ trì chùa Quy Thiện (ở gần chùa Ba Äồn). Ông Máºt Giải qua Ä‘á»i năm năm 1986 sau 45 năm gắn bó vá»›i chùa Ba Äồn. Äồng thá»i vá»›i ông Máºt Giải có ông Triệu Bân (?) chủ tiệm và ng VÄ©nh Hòa ở Huế, có nhiá»u công đức trong việc xây dá»±ng chùa Ba Äồn nhÆ° còn thấy ngà y nay.
3. Những bà ẩn ở chùa Ba Äồn |
Ông Phan Bốn - háºu duệ của má»™t dòng há» khai sinh ra Xóm Hà nh từ thá»i Gia Long, rất am hiểu vá» tình hình ở chùa Ba Äồn kể rằng: "Sau ngà y giải phóng và i năm, ông Châu SÆ¡n là m trưởng ban thủy lợi, táºp trung dân vá» chùa Ba Äồn để Ä‘i Ä‘Ã o công trình thủy lợi Nam sông HÆ°Æ¡ng. Má»™t số thanh niên cắm trại ngủ trên bãi cá» Äồn 1, ná»a đêm há» thấy có ngÆ°á»i đến Ä‘uổi. Các thanh niên nầy không Ä‘i, hôm sau Ä‘i Ä‘Ã o thủy lợi, ngÆ°á»i thì gãy tay, ngÆ°á»i gãy chân, ngÆ°á»i bị sốt phải nghỉ việc. Äêm sau lại có ngÆ°á»i đến Ä‘uổi nữa. Các bạn thanh niên sợ quá bèn chạy và o chùa xin bà mẹ của ông Äinh (ngÆ°á»i giữ chùa, Ä‘á»i thứ hai) cho và o chùa ngủ không thôi "ngủ trên Äồn ngÆ°á»i ta đến Ä‘uổi sợ quá". Các thanh niên và o chùa ngủ thì không có việc gì. Sáng mai không thanh niên nà o còn dám ở chùa Ba Äồn nữa, há» nhổ trại Ä‘i tìm nÆ¡i khác cắm. Những thanh niên cứng đầu trong xóm, ngÆ°á»i lá»›n dạy không nghe, cứ lên Äồn đá banh Ä‘á»u bị gãy chân, gãy tay phải Ä‘i bệnh viện. Vì thế mà nhiá»u Ä‘á»i nay không má»™t ngÆ°á»i địa phÆ°Æ¡ng nà o dám đùa trên các Äồn. TrÆ°á»›c năm 1975, có má»™t chiếc trá»±c thăng thấy Cồn mồ rá»™ng rãi đáp xuống, sau đó bay lên không được phải nhá» xe cần cẩu đến cẩu vá» Phú Bà i. Chuyện ông Phan Bốn kể nhiá»u ngÆ°á»i ở địa phÆ°Æ¡ng Ä‘á»u biết và có cùng má»™t lá»i giải thÃch là các vong linh ở Ba Äồng trừng phạt những ngÆ°á»i dám khuấy Ä‘á»™ng nÆ¡i an nghỉ của há».
Vùng chùa Ba Äồn là má»™t vùng đồi, tại sao các cồn mồ (tức các Äồn) lại bằng phẳng nhÆ° váºy? Tôi tham khảo tà i liệu của L.Sogny và tà i liệu Ä‘iá»n dã thì được biết: Sau khi thà nh láºp các cồn mồ, triá»u Nguyá»…n giao cho là ng Bình An - là ng thà nh láºp bởi dân chúng 8 là ng di dá»i từ bắc sông HÆ°Æ¡ng lên, cúng lá»… hằng năm và chăm sóc mồ mả. Dân là ng Bình An được giao nhiệm vụ nầy vì hai lẽ: Má»™t: NgÆ°á»i nằm dÆ°á»›i Ba Äồn là dân tám là ng tổ tiên của dân là ng Bình An, Hai: Äất láºp Ba Äồn là đất của là ng Bình An má»›i được thà nh láºp sau năm 1803. Äể tránh xÆ°Æ¡ng cốt ngÆ°á»i chết bị lòi ra (do trâu bò dẫm đạp hoặc do cuốc đất dẫy cá» chạp má»™ hằng năm), là ng Bình An sức dân gánh đất đắp lên các cồn mồ tạo thà nh má»™t cái Ä‘Ã n rá»™ng rãi nhÆ° còn đến ngà y nay.
Vá» hiện tượng vì sao các Äồn chỉ có Ä‘á»™c nhất má»™t loà i cá» chỉ có thể má»c trên ấy, có nhiá»u cách giải thÃch. Má»™t nhà sÆ° bán thế là m Pháºt sá»± ở vùng nầy lâu năm giải thÃch rằng: Các vong linh hỠở dÆ°á»›i đất, chỉ cho loại cá» chỉ má»c lên để giữ đất chứ không cho bất cứ má»™t loại cây gì có thể sống trên má»™ cả. Äồng thá»i ngÆ°á»i ta cÅ©ng giải thÃch rằng: hà ng ngà n xác chết nằm dÆ°á»›i đó, xác chết phân hủy sinh ra khà phốt-pho, khà nầy rất nóng không có loại cây gì có thể má»c lên được. Hồi đầu thế ká»·, má»™t ngÆ°á»i giữ các cồn mồ lại giải thÃch vá»›i L.Sogny rằng:"..le sel avait été autrefois répandu en de si grandes quantités qu'aucune végétation n'y pousse plus, même l'herbe ordinaire" (ngà y xÆ°a ngÆ°á»i ta vãi muối lên Cồn mồ nhiá»u đến ná»—i chẳng còn má»™t cây nà o sống được, ngay cả cá» cÅ©ng váºy).
4. Hiện váºt văn hóa chùa Ba Äồn |
Chùa Ba Äồn là háºu thân của miếu Ba Äồn, ra Ä‘á»i đã ngót 200 năm. NhÆ°ng trải qua nhiá»u cuá»™c chiến tranh và không có ngÆ°á»i trách nhiệm chủ chốt nên hầu hết các hiện váºt cổ của chùa không còn gì. Căn cứ trên tà i liệu của L.Sogny ( BAVH, 1915), chùa Ba Äồn từng có má»™t Äại hồng chung và má»™t trống lá»›n. Äặc biệt trên lÆ°ng hồng chung ngoà i việc khắc tên ngÆ°á»i cúng và số tiá»n cúng, có má»™t Ä‘oạn ghi bằng tiếng Pháp:"Offerte à la pagode de Ba Äồn par un groupe de marchands de porcelaine antique pour être affectée au culte des "Esprits" (Má»™t nhóm thÆ°Æ¡ng nhân đồ sà nh sứ cổ cúng cho các vong linh thá» tại chùa Ba Äồn). Ở gian giữa có treo má»™t bức hoà nh sÆ¡n son thếp và ng do má»™t thÆ°Æ¡ng nhân Trung Quốc là Hoà ng Châu Nguyên cúng. Hiện nay tất cả những "cổ váºt" trên không biết lÆ°u lạc phÆ°Æ¡ng nà o.
|