Vietnamese-VNFrench (Fr)简体中文English (United Kingdom)

Khoa Lịch Sử
Bạn biết quá khứ, bạn hiểu hiện tại, bạn tiên đoán tương lai
 

 
Trang Chủ ÄỌC BÃO GIÚP BẠN VIỆT NAM CẬN ÄẠI Chùa Ba Äồn ở Huế nÆ¡i có những Cồn mồ liệt sÄ© chống Pháp lá»›n nhất nÆ°á»›c
Chùa Ba Äồn ở Huế nÆ¡i có những Cồn mồ liệt sÄ© chống Pháp lá»›n nhất nÆ°á»›c PDF æ‰“å° E-mail
周三, 2011年 01月 12日 14:34

Dá»c theo Ä‘Æ°á»ng Tam Thai vá» phía Äài Liệt sÄ© và NghÄ©a trang Thành phố, cách phía đông đàn Nam Giao chừng 200 m, có ba bãi cá» chỉ xanh rá»n bằng phẳng giống nhÆ° ba cái sân bóng. Ở giữa nổi lên má»™t ngôi chùa nhá» mang tên Ba Äồn và nhiá»u lăng má»™ của bá tánh (trăm há») chen vào giữa các bãi cá» rá»™ng. Hàng chục thập niên qua, không biết bao nhiêu ngÆ°á»i lui tá»›i thăm Äài Liệt sÄ©, thăm mồ mã, Ä‘i viếng cảnh phía sau núi Bân, nhÆ°ng ít ngÆ°á»i để ý tìm hiểu gốc tích chùa Ba Äồn, tìm hiểu vì sao ba bãi cá» chỉ xanh rá»n ấy là vÆ°á»n tược nhà ai mà không thấy có nhà cá»­a mồ mã hay bất cứ má»™t loại cây bụi gì má»c lên trên ấy (?) Cuối năm 2002 , hoạ sÄ© Bá»­u Chỉ (1948-2002) qua Ä‘á»i và táng ở cuối má»™t bãi cá» lá»›n ngay sau lÆ°ng chùa Ba Äồn, chuyện xÆ°a nay ít ngÆ°á»i để ý bổng cợm lên, nhiá»u nhà văn, nhà báo, Ä‘á»™c giả ở các nÆ¡i há»i tôi vá» sá»± tích chùa Ba Äồn và hiện tượng lạ của những bãi cá» xanh trÆ°á»›c và sau chùa. Äây là má»™t vấn Ä‘á» có liên quan đến lịch sá»­ rất hệ trá»ng, nhân nhá»› lại 120 năm Ngày Thất thủ Kinh đô ((1885-2005) tôi viết bài nầy.

1. Lịch sá»­ chùa Ba Äồn

Năm 1803, để xây dá»±ng Kinh thành Phú Xuân, vua Gia Long (1802-1819) cho giải tá»a 8 ngôi làng ở bá» bắc sông HÆ°Æ¡ng. Nhà cá»­a và mồ mả phải dá»i Ä‘i nÆ¡i khác. Những mồ mả không có ngÆ°á»i chịu trách nhiệm thì nhà nÆ°á»›c cho dá»i lên tại vùng rừng mà ngày nay gá»i là Xóm Hành thôn Tứ Tây thuá»™c xã Thủy An, thành phố Huế. Cồn mồ (ossuaires) 8 làng ra Ä‘á»i. Năm Quí hợi (1803), tại Cồn mồ 8 làng, vua Gia Long cho dá»±ng bia đá (cao 1,51m, rá»™ng 1,110m) vá»›i ná»™i dung "Ân Tứ Hiệp Táng Vô Tá»± Chi Má»™" (Vua cho hợp táng những ngÆ°á»i không ngÆ°á»i thá» tá»±). Dòng lạc khoản bên phải Ä‘á» :"Vị dÄ© bách cận thành trì thiên táng tại thá»­ " (Vì lẽ bức cận thành trì nên dá»i chôn tại đây). Lạc khoản bên trái ghi: (Tuế thứ Quý hợi niên tam nguyệt sÆ¡ thất nhật phụng khắc (Kính vâng mệnh khắc ngày 7 tháng 3 năm Quý hợi, tức là ngày 27.4.1803).

Tiếp sau, khi xây dá»±ng đàn Nam Giao và lăng Gia Long, các mồ vô chủ lại được dá»i đến tiếp tạo thành hai cồn mồ lá»›n nữa nằm vá» phía nam của cồn mồ của 8 làng. Cồn mồ 8 làng (sau thÆ°á»ng gá»i là Äồn 1) có diện tích 50m x 150 m. Ở má»—i cồn mồ Ä‘á»u có dá»±ng bia và có ná»™i dung từa tá»±a nhÆ° bia Cồn mồ 8 làng. Theo L.Sogny riêng bia Cồn mồ thứ hai có lạc khoản bên trái cho biết có 3.700 ngÆ°á»i (con số hàng chục và hàng Ä‘Æ¡n vị bị đục bá» từ năm 1914) an nghỉ ở đây, lạc khoản bên trái bia Cồn mồ thứ ba cho biết có 2250 (con số chỉ Ä‘Æ¡n vị bị đục bá»). (Hai bia số 2 và số 3 đã mất từ lâu).

Äến năm 1835, vua Minh Mạng cho lập má»™t bàn thỠở giữa trá»i (đàn) tại cồn mồ 8 làng Ä‘á» hằng năm nhà nÆ°á»›c tổ chức cúng tế những cô hồn của 8 làng. Vá» sau cho dá»±ng thêm hai đàn nữa để cúng tế những cô hồn của cồn mồ thứ hai và thứ ba. Dân chúng gá»i ba cồn mồ có ba đàn hằng năm tế lá»… đó là Cồn mồ Ba Äàn (Ba Äồn). Sau ngày thất thủ Kinh đô (23 tháng 5 Ất dậu, 1885) thá»±c dân Pháp đánh chiếm Huế, dân chúng và binh lính trong Thành đạp nhau chạy theo vua ra các cá»­a Nhà Äồ, cá»­a Hữu làm chết hàng ngàn ngÆ°á»i. Lúc đầu ngÆ°á»i chết được dập hai bên lá» Ä‘Æ°á»ng và ngay trong các vÆ°á»n nhà chung quanh. Vá» sau ngÆ°á»i Pháp "giăng giây thép hoạ địa đồ nÆ°á»›c Nam" bắt dân chúng phải cất bốc hết các mồ mả chôn trong và ngoài Kinh thành. Những mồ vô chủ lại được Ä‘Æ°a lên Ba Äồn "hợp táng" hình thành thêm má»™t số Cồn mồ nữa. Theo L.Sogny (BAVH.1915) số cồn mồ má»›i đó là:

Cồn mồ thứ tư, nơi an nghĩ của quân lính hy sinh trong Kinh thành Huế ngày 23.5 Ất dậu (5.7.1885), số lượng không rõ;

Cồn mồ thứ năm, nơi an nghĩ của sĩ quan hy sinh trong Kinh thành Huế ngày 23.5 Ất dậu (5.7.1885), số lượng không rõ;

Cồn mồ thứ sáu, nÆ¡i an nghÄ© của thÆ°á»ng dân chết trong Kinh thành Huế ngày 23.5 Ất dậu (5.7.1885), số lượng không rõ;

(và 4 Cồn mồ dành cho các đợt di dá»i khác).

Các Cồn mồ má»›i cÅ©ng Ä‘á»u có bia đá, nhÆ°ng nay không còn tấm nào.

Các đàn do nhà nÆ°á»›c lập nên chỉ tế lá»… má»—i năm má»™t lần. Từ thá»i Gia Long, má»™t cái miếu nhỠđược dá»±ng lên để hÆ°Æ¡ng khói quanh năm. Cuối thế ká»· XIX, cái miếu đổ nát, bà Nguyá»…n Thị Lá»±u-bà ngoại của vua Thành Thái, bá» tiá»n trùng tu. Äể biết rõ hÆ¡n vá» lòng ngÆ°á»i đối vá»›i Ba Äồn, theo L.Sogny, trên má»™t bia đá dá»±ng ở Tứ Tây An Cá»±u có Ä‘oạn viết:

"Ông Trần Hữu Tạo nguyên giữ chức TÆ° vụ bá»™ Hình quê ở làng Tuy PhÆ°á»›c tỉnh Quảng Bình, và vợ là Lê Thị Äiếu quê ở làng Thanh PhÆ°á»›c, Tổng VÄ©nh Trị, huyện HÆ°Æ¡ng Trà, phủ Thừa Thiên, xây dá»±ng ngôi chùa nhá» nầy để thá» cúng các vong linh Ä‘ang an nghị ở Ba Äồn. [....] Ở Cồn Mồ Ba Äồn có nhiá»u nghÄ©a địa, có nhiá»u má»™ không biết nguồn gốc. Trong số ngÆ°á»i qua cố có những ngÆ°á»i hy sinh cho danh dá»±, có ngÆ°á»i chết vì trung nghÄ©a. NgÆ°á»i ta không biết lai lịch, ngày mất. Làm sao phân biệt ngÆ°á»i trẻ, kẻ già, ngÆ°á»i có uy quyá»n kẻ hèn má»n. Khi mà chúng tôi nhìn thấy vong linh của cô hồn lượn trên các nghÄ©a địa ấy nhÆ° những con Ä‘om đóm, chúng tôi thấy vô cùng Ä‘au xót, khi nghÄ© đến các linh hồn ấy không nÆ¡i nÆ°Æ¡ng tá»±a. Khi chúng tôi nghe tiếng ríu rít chim sẻ hay tiếng quạ kêu trên các ngôi má»™ ấy chúng tôi rất cảm kích vì hoàn cảnh khổ sở của ngÆ°á»i quá cố. Cho nên chúng tôi đã xây dá»±ng vá»›i của riêng của chúng tôi má»™t am nhá» (Pagodon) đặt tên Phổ Thế Am (Am cho má»i ngÆ°á»i) để chúng tôi thá» các kẻ quá cố...".(Bia khắc ngày 12.8.1897 tức 5.10.1897).

Sau khi Miếu Ba Äồn được nhiá»u ngÆ°á»i bá» tiá»n trùng tu, các đợt cúng tế cầu xin thần linh bảo há»™ cho Ba Äồn và cầu các cô hồn phù há»™ cho bá tánh Ä‘á»u được tổ chức tại miếu Ba Äồn.Từ đó Ba Äồn trở nên rá»™n rịp. Äến ná»­a đầu Thế ká»· XX, để cầu cho mua may bán đắt, các phổ thợ vàng (Kim Hòan), phổ Thợ may, phổ Chén bát, phổ Nón lá, Phổ PhÆ°á»›c Lợi, Phổ Phú NhÆ¡n trong Kinh Thành ...tá»± nguyện làm "tín đồ" của miếu và xem miếu Ba Äồn là miếu thá» của các Phổ. (Phổ là sổ ghi chép. Ở đây là sổ ghi chép những ngÆ°á»i cùng ở trong má»™t địa phÆ°Æ¡ng, cùng làm má»™t nghá» hay cùng buôn bán má»™t mặt hàng).

2. Thá» cúng tại miếu Ba Äồn

Việc tế lá»… cúng bái tại Ba Äồn được các vua từ Minh Mạng đến Duy Tân rất chú trá»ng. Ví dụ nhÆ° thá»i Thành Thái rất thiếu thốn thế mà lá»… vật hằng năm dùng cho việc tế ở Ba Äồn gồm có Ba con lợn, 15 đấu nếp, 45 chén gạo, 15 chén muối, và các thứ khác nhÆ° hÆ°Æ¡ng đèn, rượu, cau trầu, đồ vàng bạc bằng giấy. Từ Ä‘á»i Thành Thái - Duy Tân má»—i năm chỉ tế lá»… vào ngày Thất thủ Kinh đô 23.5 âm lịch. Äối vá»›i dân chúng, hằng năm các phổ tổ chức cúng tế vào ngày 16 tháng Giêng (Minh Niên) và ngày 16 tháng Chạp (Tất niên). Từ sau ngày có thêm ba đồn 4,5,6 ngoài việc thá» Thánh, miếu thá» thêm các cô hồn đã mất trong Biến cố 23 tháng 5 Ất dậu, các phổ lại tổ chức lá»… cúng âm hồn nữa. Lá»… cúng âm hồn kéo dài cả tuần lá»…, bắt đầu từ ngày 23 tháng 5 cho đến cuối tháng 5. Các Phổ tá»± chá»n ngày tế riêng hoặc hợp tế tùy theo năm. So vá»›i các miếu tại Huế và trên tòan quốc, không nÆ¡i nào thá» cúng má»™t số lượng cô hồn đông đảo nhÆ° miếu Ba Äồn. Do đó dân chúng nghÄ© miếu Ba Äồn là rất linh thiêng. Miếu Ba Äồn trở thành nÆ¡i bói xăm của bá tánh. NgÆ°á»i Ä‘oán xăm là ngÆ°á»i có ăn há»c, phần lá»›n là các nhà sÆ° bán thế. Do yêu cầu của thá»±c tế, hằng ngày tại miếu có má»™t nhà sÆ° Ä‘oán xăm. Rồi, vì sá»± có mặt của các nhà sÆ°, miếu Ba Äồn rÆ°á»›c thêm Phật vá» thá». Miếu Ba Äồn có Phật, có sÆ° dần dần trở thành chùa Ba Äồn. Tuy ra Ä‘á»i khá lâu, nhÆ°ng chùa Ba Äồn không có trụ trì và chÆ°a bao giỠđược Giáo há»™i Phật giáo công nhận. Vị sÆ° bán thế Ä‘oán xăm nổi tiếng của chùa Ba Äồn là ông Mật Giải - em ruá»™t Hòa thượng Bích Phong (1900-1968), trụ trì chùa Quy Thiện (ở gần chùa Ba Äồn). Ông Mật Giải qua Ä‘á»i năm năm 1986 sau 45 năm gắn bó vá»›i chùa Ba Äồn. Äồng thá»i vá»›i ông Mật Giải có ông Triệu Bân (?) chủ tiệm vàng VÄ©nh Hòa ở Huế, có nhiá»u công đức trong việc xây dá»±ng chùa Ba Äồn nhÆ° còn thấy ngày nay.

3. Những bí ẩn ở chùa Ba Äồn

Ông Phan Bốn - hậu duệ của má»™t dòng há» khai sinh ra Xóm Hành từ thá»i Gia Long, rất am hiểu vá» tình hình ở chùa Ba Äồn kể rằng: "Sau ngày giải phóng vài năm, ông Châu SÆ¡n làm trưởng ban thủy lợi, tập trung dân vá» chùa Ba Äồn để Ä‘i đào công trình thủy lợi Nam sông HÆ°Æ¡ng. Má»™t số thanh niên cắm trại ngủ trên bãi cá» Äồn 1, ná»­a đêm há» thấy có ngÆ°á»i đến Ä‘uổi. Các thanh niên nầy không Ä‘i, hôm sau Ä‘i đào thủy lợi, ngÆ°á»i thì gãy tay, ngÆ°á»i gãy chân, ngÆ°á»i bị sốt phải nghỉ việc. Äêm sau lại có ngÆ°á»i đến Ä‘uổi nữa. Các bạn thanh niên sợ quá bèn chạy vào chùa xin bà mẹ của ông Äinh (ngÆ°á»i giữ chùa, Ä‘á»i thứ hai) cho vào chùa ngủ không thôi "ngủ trên Äồn ngÆ°á»i ta đến Ä‘uổi sợ quá". Các thanh niên vào chùa ngủ thì không có việc gì. Sáng mai không thanh niên nào còn dám ở chùa Ba Äồn nữa, há» nhổ trại Ä‘i tìm nÆ¡i khác cắm. Những thanh niên cứng đầu trong xóm, ngÆ°á»i lá»›n dạy không nghe, cứ lên Äồn đá banh Ä‘á»u bị gãy chân, gãy tay phải Ä‘i bệnh viện. Vì thế mà nhiá»u Ä‘á»i nay không má»™t ngÆ°á»i địa phÆ°Æ¡ng nào dám đùa trên các Äồn. TrÆ°á»›c năm 1975, có má»™t chiếc trá»±c thăng thấy Cồn mồ rá»™ng rãi đáp xuống, sau đó bay lên không được phải nhá» xe cần cẩu đến cẩu vá» Phú Bài. Chuyện ông Phan Bốn kể nhiá»u ngÆ°á»i ở địa phÆ°Æ¡ng Ä‘á»u biết và có cùng má»™t lá»i giải thích là các vong linh ở Ba Äồng trừng phạt những ngÆ°á»i dám khuấy Ä‘á»™ng nÆ¡i an nghỉ của há».

Vùng chùa Ba Äồn là má»™t vùng đồi, tại sao các cồn mồ (tức các Äồn) lại bằng phẳng nhÆ° vậy? Tôi tham khảo tài liệu của L.Sogny và tài liệu Ä‘iá»n dã thì được biết: Sau khi thành lập các cồn mồ, triá»u Nguyá»…n giao cho làng Bình An - làng thành lập bởi dân chúng 8 làng di dá»i từ bắc sông HÆ°Æ¡ng lên, cúng lá»… hằng năm và chăm sóc mồ mả. Dân làng Bình An được giao nhiệm vụ nầy vì hai lẽ: Má»™t: NgÆ°á»i nằm dÆ°á»›i Ba Äồn là dân tám làng tổ tiên của dân làng Bình An, Hai: Äất lập Ba Äồn là đất của làng Bình An má»›i được thành lập sau năm 1803. Äể tránh xÆ°Æ¡ng cốt ngÆ°á»i chết bị lòi ra (do trâu bò dẫm đạp hoặc do cuốc đất dẫy cá» chạp má»™ hằng năm), làng Bình An sức dân gánh đất đắp lên các cồn mồ tạo thành má»™t cái đàn rá»™ng rãi nhÆ° còn đến ngày nay.

Vá» hiện tượng vì sao các Äồn chỉ có Ä‘á»™c nhất má»™t loài cá» chỉ có thể má»c trên ấy, có nhiá»u cách giải thích. Má»™t nhà sÆ° bán thế làm Phật sá»± ở vùng nầy lâu năm giải thích rằng: Các vong linh hỠở dÆ°á»›i đất, chỉ cho loại cá» chỉ má»c lên để giữ đất chứ không cho bất cứ má»™t loại cây gì có thể sống trên má»™ cả. Äồng thá»i ngÆ°á»i ta cÅ©ng giải thích rằng: hàng ngàn xác chết nằm dÆ°á»›i đó, xác chết phân hủy sinh ra khí phốt-pho, khí nầy rất nóng không có loại cây gì có thể má»c lên được. Hồi đầu thế ká»·, má»™t ngÆ°á»i giữ các cồn mồ lại giải thích vá»›i L.Sogny rằng:"..le sel avait été autrefois répandu en de si grandes quantités qu'aucune végétation n'y pousse plus, même l'herbe ordinaire" (ngày xÆ°a ngÆ°á»i ta vãi muối lên Cồn mồ nhiá»u đến ná»—i chẳng còn má»™t cây nào sống được, ngay cả cá» cÅ©ng vậy).

4. Hiện vật văn hóa chùa Ba Äồn

Chùa Ba Äồn là hậu thân của miếu Ba Äồn, ra Ä‘á»i đã ngót 200 năm. NhÆ°ng trải qua nhiá»u cuá»™c chiến tranh và không có ngÆ°á»i trách nhiệm chủ chốt nên hầu hết các hiện vật cổ của chùa không còn gì. Căn cứ trên tài liệu của L.Sogny ( BAVH, 1915), chùa Ba Äồn từng có má»™t Äại hồng chung và má»™t trống lá»›n. Äặc biệt trên lÆ°ng hồng chung ngoài việc khắc tên ngÆ°á»i cúng và số tiá»n cúng, có má»™t Ä‘oạn ghi bằng tiếng Pháp:"Offerte à la pagode de Ba Äồn par un groupe de marchands de porcelaine antique pour être affectée au culte des "Esprits" (Má»™t nhóm thÆ°Æ¡ng nhân đồ sành sứ cổ cúng cho các vong linh thá» tại chùa Ba Äồn). Ở gian giữa có treo má»™t bức hoành sÆ¡n son thếp vàng do má»™t thÆ°Æ¡ng nhân Trung Quốc là Hoàng Châu Nguyên cúng. Hiện nay tất cả những "cổ vật" trên không biết lÆ°u lạc phÆ°Æ¡ng nào.

5. Chùa Ba Äồn- Ba Äồn NghÄ©a Trủng, má»™t di tích lịch sá»­

Lịch sá»­ chùa và cồn mồ Ba Äồn đã rõ ràng. Các Äồn 1,2,3 là nÆ¡i hợp táng hài cốt của dân tám làng đã nhÆ°á»ng đất cho triá»u Nguyá»…n xây dá»±ng Kinh thành. (Trong đó có nhiá»u hài cốt của quân Ä‘á»™i Phong trào Tây SÆ¡n). Ngày nay Kinh thành được công nhận là di sản thế giá»›i, việc tìm hiểu và tôn tạo các di tích nầy để tưởng nhá»› và cám Æ¡n những "chủ đất" cÅ© là má»™t việc làm của kẻ uống nÆ°á»›c nhá»› nguồn.

Năm 1897, thá»i Pháp thuá»™c khắc nghiệt nhất mà má»™t nhà Nho nào đó trong lúc giúp ông bà Nguyá»…n Hữu Tạo - Lê Thị Äiếu viết há»™ văn bia ở Am Thế Phổ đã tế nhị nhắc đến công lao của những ngÆ°á»i đã hy sinh trong biến cố đánh Tây năm 1885 nhÆ° đã nêu trên: "Trong số ngÆ°á»i quá cố có những ngÆ°á»i hy sinh cho danh dá»±, có ngÆ°á»i chết vì trung nghÄ©a". Hy sinh vì danh dá»± gì ? Äó là danh dá»± của ngÆ°á»i dân đối vá»›i đất nÆ°á»›c mình. Trung nghÄ©a vá»›i ai ? Chỉ có trung nghÄ©a vá»›i vua yêu nÆ°á»›c và nghÄ©a đồng bào. Chính ngÆ°á»i đứng đầu mật thám Pháp ở Trung kỳ là L Sogny cÅ©ng phải công nhận ba đồn 4,5,6 là nÆ¡i hợp táng của: các sÄ© quan, binh lính, dân chúng đã chết trong biến cố 23 tháng 5 Ất dậu. Thế thì, theo tiêu chí lịch sá»­ dân tá»™c hiện nay: Chùa và NghÄ©a Trủng Ba Äồn là má»™t NghÄ©a Trang Liệt SÄ© mở đầu thá»i chống xâm lược Pháp.

DÆ°á»›i con mắt của ngÆ°á»i làm du lịch hiện nay, chùa và khu Cồn má»™ Ba Äồn là má»™t di tích rất lạ vá»›i mÆ°á»i cồn má»™ hợp táng lá»›n nhất nÆ°á»›c. (Không rõ trên thế giá»›i có khu má»™ hợp táng nào lá»›n hÆ¡n không ?). Di tích chùa Ba Äồn lại nằm sau lÆ°ng lÆ°ng núi Bân (nÆ¡i Hòang đế Quang Trung lên ngôi năm 1788) và gần Äàn Nam Giao của triá»u Nguyá»…n. Trùng tu tôn tạo chùa Ba Äồn tạo thành má»™t bá»™ ba di tích Núi Bân- Äàn Nam Giao- Chùa Ba Äồn để phục vụ khách du lịch có lẽ sẽ rất hấp dẫn. Tại sai không ?

120 năm nhớ lại ngày Thất thủ Kinh đô

Gác ThỠLộc, 7.2005
Nguyá»…n Äắc Xuân

http://chimviet.free.fr/lichsu/ndxuan/ndxs051.htm

 


 Äăng Nhập 




bogddt 1275359403_Portfolio 1275359468_Book 1275359498_adept_installer  hanhchinh
Tuyển Sinh
 Tuyển Dụng
 Giáo Trình
 ThÆ° Viện Phần Má»m
Góc Cao Há»c