ÄỘNG HÃŒNH MỚI CỦA VÄ‚N XUÔI CHIẾN TRANH QUA NHá»®NG PHÃC THẢO RỜI
BÙI THANH TRUYỀN(*)
1. Cảm quan mới trong sinh quyển mới
Khép lại cái nhìn nặng mà u sắc chÃnh trị hóa, là tưởng hóa theo kiểu phân tuyến ta - địch, thắng – thua, chÃnh nghÄ©a – phi nghÄ©a của văn há»c cách mạng, Ä‘á»™ lùi thá»i gian cùng vá»›i những thay đổi trong sinh quyển văn hóa, xã há»™i giúp ngÆ°á»i viết láºt trở, chiêm nghiệm chiến tranh từ lăng kÃnh nhân văn, nhân bản gắn vá»›i những giá trị phổ quát của nhân loại. Chiến tranh hiện hình trên trang viết hôm nay chủ yếu từ cảm quan của ná»—i buồn, của những suy tÆ°, trăn trở trÆ°á»›c quá khứ, hiện tại và cả tÆ°Æ¡ng lai của “mình†và “há»â€. Con ngÆ°á»i, qua cuá»™c chiến, vá»›i đầy những bầm dáºp, thÆ°Æ¡ng tổn, những dÆ° chấn nặng ná» cả thể xác lẫn tâm hồn, vì thế “không má»™t ai muốn mình sẽ tiếp tục là má»™t con số cá»™ng thêm trong phép thống kê xÆ°Æ¡ng máu†(Chiến tranh và phép thống kê - BÃch Ngân). Hiện thá»±c chiến tranh và háºu chiến đâu còn là “chiếc ráng chiá»u quá đẹp†nhÆ° cách và von của Nguyá»…n Minh Châu mà  xám má»™t mà u buồn rợn bởi những Ä‘au thÆ°Æ¡ng, mất mát, những mảng sáng tối xô bồ khiến không Ãt quân nhân, thÆ°á»ng nhân cả hai bên chiến tuyến – những ngÆ°á»i đã bị chiến tranh vô tình hay cố ý kéo và o – Ä‘á»u không khá»i bang hoà ng, suy sụp, tháºm chà mất khả năng sống bình thÆ°á»ng.
Ná»— lá»±c hiện đại hóa văn xuôi của Ä‘á»™i ngÅ© nhà văn hôm nay thể hiện rõ nhất ở chá»— há» mạnh dạn Ä‘i và o những cạnh khÃa nhạy cảm của chiến tranh vá»›i cái nhìn trá»±c diện, phản tỉnh. Äó là những trang viết lạ lẫm, đầy ám ánh nhÆ°ng cÅ©ng nhiá»u mê hoặc vá» Ä‘á» tà i da cam (Tiếng lục lạc – Nguyá»…n Quang Láºp, MÆ°á»i ba bến nÆ°á»›c – SÆ°Æ¡ng Nguyệt Minh, CÆ¡ bản là buồn – Nguyá»…n Ngá»c Thuần,…). Hai cuá»™c chiến tranh biên giá»›i cÅ©ng là hai thá»i nam châm xoáy hút tâm lá»±c, bút lá»±c của ngÆ°á»i viết. HÆ¡n ba tháºp niên, nhất là khoảng thá»i gian gần 20 năm đầu thế kỉ XXI, xuất hiện hà ng loạt tiểu thuyết viết vá» chiến tranh biên giá»›i Tây Nam: Dòng sông của Xô Nét (Nguyá»…n Trà Huân), Chiến tranh không phải trò đùa (Khuất Quang Thụy), Dòng sông nÆ°á»›c mắt (Thanh Giang), Biên giá»›i, Bên rừng thốt nốt, Äất không đổi mà u, NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà khóc mÆ°á»›n (Nguyá»…n Quốc Trung), Ngôi chùa ở Pratthana, Khoảng rừng có những ngôi sao (Văn Lê), Thế giá»›i xô lệch (BÃch Ngân), Bên dòng sông Mê (Bùi Thanh Minh), Miá»n hoang (SÆ°Æ¡ng Nguyệt Minh), Hoang tâm (Nguyá»…n Äình Tú), Mùa xa nhà (Nguyá»…n Thà nh Nhân), Rừng đói (Nguyá»…n Trá»ng Luân), Chuyện LÃnh Tây Nam (Trung Sỹ), Mùa chinh chiến ấy (Äoà n Tuấn), Viết từ hà nh tinh kà ức (Võ Diệu Thanh)…; chiến tranh biên giá»›i phÃa Bắc: Xác phà m (Nguyá»…n Äình Tú), Mình và há» (Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng),...
Chiến tranh đã lùi xa, nhÆ°ng những nhà văn trải nghiệm nó, dù trá»±c tiếp hay gián tiếp, cÅ©ng luôn cảm thấy mình mắc nợ những ân Æ°u ngà y cÅ©. DÆ° âm, dÆ° chấn của cuá»™c chiến cứ mãi Ä‘eo đẳng, khiến há» phải viết ra để nhá»› lại, sống lại má»™t thá»i gian khổ, bi tráng mà bản thân, bạn bè, dân tá»™c đã sống qua. Chuyện LÃnh Tây Nam được Trung Sỹ viết trong tâm thế vượt lên chÃnh mình: trá»±c diện nhìn lại cuá»™c chiến tranh trên đất Campuchia để soi rá»i má»™t thá»i bi hùng của thế hệ, đất nÆ°á»›c mình, để Ä‘Æ°a ra ánh sáng sá»± tháºt trần trụi của cái lò lá»a địa ngục phi nhân ấy. Bằng cái nhìn của ngÆ°á»i trong cuá»™c, ngÆ°á»i Ä‘i qua ngoái lại, nhà văn đã khiến chúng ta kinh ngạc bởi hiện thá»±c Ä‘a chiá»u, chân thá»±c, tÆ°Æ¡i nguyên và sinh Ä‘á»™ng đến rùng mình vá» má»™t chiến trÆ°á»ng K còn Ãt được biết đến trong văn há»c, khá xa lạ vá»›i Ä‘á»™c giả trong và ngoà i nÆ°á»›c, vì thế có sức lay Ä‘á»™ng lá»›n. Dù không gá»i Ä‘Ãch danh, nhÆ°ng lần đầu tiên trong văn há»c chÃnh thống, quân xâm lược phÆ°Æ¡ng Bắc cÅ©ng đã được Ä‘iểm mặt chỉ tên. Äó là bá»n Khá»±a (Mình và há»), là giặc Khợ (Xác phà m). Cả hai cách gá»i nà y Ä‘á»u cho thấy thái Ä‘á»™ căm thù, khinh bỉ của tác giả trÆ°á»›c hà nh Ä‘á»™ng bất nhân, phi nghÄ©a của kẻ thù, đồng thá»i tạo má»™t khoảng cách vừa đủ để hiện thá»±c lịch sá» vá»›i hiện thá»±c văn chÆ°Æ¡ng soi chiếu lẫn nhau nhÆ°ng không trùng khÃt lên nhau. Dụng ý nghệ thuáºt đó giúp ngÆ°á»i viết tá»± do thể nghiệm, sáng tạo và tá» bà y những suy cảm vá» lịch sá», vá» nhân sinh, thế cuá»™c.
Là má»™t cô giáo trẻ, sinh ra và lá»›n lên ở An Giang – nÆ¡i chịu nhiá»u tổn thất, tang thÆ°Æ¡ng do Khmer Äá» gây ra, từ má»™t “kẻ ngoại cuá»™câ€, Võ Diệu Thanh đã vô tình bị đẩy và o cuá»™c chiến. Tác giả trải nghiệm chiến tranh qua lá»i kể của những nạn nhân trong cuá»™c thảm sát Ba Chúc (Tri Tôn): chị SÆ°Æ¡ng, cô Năm Cháºm, mợ Tám, cô TÆ° Chỉnh, chú TÆ° Long, anh Út Nam, thÃm Ba Tệt,… tất cả Ä‘á»u chịu những sang chấn tâm là nặng ná», dai dẳng từ nạn diệt chủng kinh hoà ng cách đây gần bốn tháºp kỉ. Bằng cách viết đầy tÃnh chất “điá»n dã†của văn há»c dân gian, tá»™i ác man rợ của Pol Pot phÆ¡i bà y trong cuốn sách Viết từ hà nh tinh kà ức khách quan, chân thá»±c đến đáy. Có cảm giác ngÆ°á»i viết luôn bị giằng xé giữa nhiá»u thái cá»±c, trạng huống đối láºp: lãng quên - hoà i nhá»›, ám ảnh – an yên, căm phẫn – tha thứ… để rồi cuối cùng phải chá»n má»™t giải pháp trung dung: hòa đồng, cá»™ng cảm lòng mình vá»›i tâm tình của ngÆ°á»i trong cuá»™c, Ä‘Æ°a tất cả phức hợp nháºn thức, tình cảm ấy lên trang giấy má»™t cách chân xác, không tô vẽ, phóng đại, để quá khứ phục sinh trong hiện tại dÆ°á»›i má»™t hình hà i khác, qua má»™t lăng kÃnh khác. Äó cÅ©ng là cách tác giả tá»± đối diện, tá»± giải quyết những xung Ä‘á»™t, mâu thuẫn trong lòng mình, tá»± trả lá»i những câu há»i, những nợ nần của quá khứ, là m ngÆ°á»i hòa giải quá khứ và hiện tại. “Mấy mÆ°Æ¡i năm đã qua, tôi ôm những miá»n kà ức của ai? Không phải của tôi, mà sao nặng ná» quá Ä‘á»—i. Nó thÆ°á»ng đáo lại trong tôi qua cÆ¡n ác má»™ng, và nhÆ° má»™t cuá»™c tá» hình, má»™t cuá»™c đối đầu trá»±c diện và xả súng và o nhau. NhÆ° chÃnh tôi là ngÆ°á»i là m nên những Ä‘au Ä‘á»›n đóâ€. Bằng cách ấy, ngÆ°á»i viết cÅ©ng đã giải huyá»n thoại vá» sá»± Ä‘au thÆ°Æ¡ng mà vÄ© đại, vô danh mà trÆ°á»ng cá»u của dân tá»™c mình: “Thà nh ngữ có câu tấc đất tấc và ng, tôi cảm giác tấc đất là tấc hồn máu xÆ°Æ¡ng của nhiá»u Ä‘á»i nhiá»u kiếp ngÆ°á»i xÆ°a và cả ngÆ°á»i nay. ChÃnh những tÃch tụ đó là m nên linh hồn của từng vùng đất, để dẫu cho binh biến hãi hùng hay thiên nhiên khắc nghiệt, con ngÆ°á»i vẫn cứ muốn sống ngay trên chÃnh mảnh đất quê hÆ°Æ¡ng mìnhâ€. Tâm cảm, Ä‘á»™ng lá»±c cầm bút của nhà văn miá»n Tây Nam Bá»™ nà y có nhiá»u Ä‘iểm tÆ°Æ¡ng đồng vá»›i Bảo Ninh trong tuyệt phẩm Ná»—i buồn chiến tranh gần 30 năm trÆ°á»›c. Äây là minh chứng vá» sức sống của Ä‘á» tà i, tÃnh truyá»n thống và hiện đại của văn há»c chiến tranh trong văn mạch dân tá»™c. Sáng tác của Võ Diệu Thanh, Nguyá»…n Ngá»c TÆ° cùng vá»›i đó là những thế hệ trẻ hÆ¡n nhiá»u (Nguyá»…n Thị Kim Hoà vá»›i Äỉnh khói, Trần Thị Tú Ngá»c vá»›i Ngụ ngôn tháng tÆ°, Huỳnh Trá»ng Khang vá»›i Má»™ phần tuổi trẻ, Văn Thà nh Lê vá»›i Vá» anh hùng,…) đã Ä‘á» xuất, bổ sung và o kinh nghiệm chiến tranh, kinh nghiệm viết, Ä‘á»c của thế hệ Ä‘i trÆ°á»›c, kiến tạo bản sắc cho thế hệ mình [xem 3, tr.3 - 10]. Sá»± tiếp nối Ä‘á»™i ngÅ©: những ngÆ°á»i cầm bút trong thá»i chiến, những tác giả trưởng thà nh thá»i bao cấp, thá»i đổi má»›i, lá»›p nhà văn thà nh danh đầu thế kỉ XXI cho thấy chiến tranh vẫn còn là miá»n đất già u tiá»m năng, hứa hẹn nhiá»u khởi sắc cho văn há»c nÆ°á»›c nhà .
Những sáng tác của Ä‘á»™i ngÅ© nhà văn ở hải ngoại vá» Ä‘á» tà i chiến tranh cÅ©ng mang lại sinh khà má»›i cho văn há»c Ä‘Æ°Æ¡ng đại. Có thể quan Ä‘iểm, thái Ä‘á»™ của ngÆ°á»i viết chÆ°a được số đông đồng thuáºn; nhÆ°ng những tình cảm chân tháºt, lối viết má»›i mẻ vá» cuá»™c chiến trong quá khứ của há» là điá»u đáng trân trá»ng, giúp các tác giả trong nÆ°á»›c có Ä‘iá»u kiện đối chứng để thay đổi cách nhìn, cách viết. Táºp truyện NgÆ°á»i tị nạn của Viet Thanh Nguyen, má»™t ngÆ°á»i MÄ© gốc Việt, sau nhiá»u trắc trở, cÅ©ng đã được Nhà xuất bản Há»™i Nhà văn phát hà nh và o đầu năm 2018 là má»™t minh chứng. Cuốn sách nhÆ° là chứng nhân cho má»™t thá»i Ä‘oạn lịch sá» mà má»—i ngÆ°á»i Việt Nam dù ở đâu cÅ©ng không được quyá»n quên lãng.
Sá»± chuyển hÆ°á»›ng trong cảm hứng, cùng vá»›i đó là bút pháp, hiện diện ngay từ nhan Ä‘á» của truyện. Tiểu thuyết: Ná»—i buồn chiến tranh (Bảo Ninh), Ä‚n mà y dÄ© vãng, Khúc bi tráng cuối cùng (Chu Lai), Thá»i xa vắng (Lê Lá»±u), Bến không chồng (DÆ°Æ¡ng HÆ°á»›ng), Bến đò xÆ°a lặng lẽ (Xuân Äức), Tà n Ä‘en đốm Ä‘á» (Phạm Ngá»c Tiến), Gia đình bé má»n (Dạ Ngân), Thế giá»›i xô lệch (BÃch Ngân), NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà trên đảo, Cõi ngÆ°á»i rung chuông táºn thế (Hồ Anh Thái), Mùa hè giá buốt – Văn Lê, Cõi Ä‘á»i hÆ° thá»±c (Bùi Thanh Minh), Äược sống và kể lại (Trần Luân TÃn), Miá»n hoang (SÆ°Æ¡ng Nguyệt Minh), Trong cÆ¡n lốc xoáy (Trầm HÆ°Æ¡ng), Hoang tâm (Nguyá»…n Äình Tú), CÆ¡ bản là buồn (Nguyá»…n Ngá»c Thuần), Má»™ phần tuổi trẻ (Huỳnh Trá»ng Khang),… Truyện ngắn: TÆ°á»›ng vá» hÆ°u (Nguyá»…n Huy Thiệp), Chuyện sót lại ở thung lung Chá»›p Ri (Nguyá»…n Quang Láºp), Truyá»n thuyết vá» Quán Tiên (Xuân Thiá»u), Ngà y xá»a ngà y xÆ°a (Nguyá»…n Quang Láºp), Äợi bạn (Ngô Tá»± Láºp), Äốm lá»a (Nguyá»…n Thị Minh Thúy), Bến trần gian (LÆ°u SÆ¡n Minh), Hồn trinh nữ, NgÆ°á»i sót lại của Rừng CÆ°á»i (Võ Thị Hảo), MÆ°á»i ba bến nÆ°á»›c (SÆ°Æ¡ng Nguyệt Minh), Chiá»u vô danh (Hồng Dân), Vết chim trá»i (Nguyá»…n Ngá»c TÆ°), Những ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà mắt Ä‘en (Viet Thanh Nguyen), Vá» anh hùng (Văn Thà nh Lê),… Tản văn: Nén nhang chung (Dạ Ngân), Nối linh thiêng, Chiến tranh và phép thống kê (BÃch Ngân), Không biết gì vá» chiến tranh (Lê Minh Khôi), Chuyện của em và chiếc túi có tên Việt Nam (Việt Linh)…; Bút kÃ: Viết từ hà nh tinh kà ức (Võ Diệu Thanh) v.v. Chúng hợp lá»±c đẩy cái hiện thá»±c sá» thi hóa, hồng hóa má»™t thá»i và o quá khứ, chia tay “cái thá»i lãng mạn†để đối diện vá»›i những đòi há»i bức thiết của con ngÆ°á»i, cuá»™c sống hôm nay. Nhà văn là m má»™t lần vượt cạn không Ãt Ä‘á»›n Ä‘au nhằm đổi lấy cái hạnh phúc lá»›n lao của nghệ sÄ©: được sống và viết bằng chÃnh con ngÆ°á»i tháºt của mình. Cách đây 20 năm, ná»— lá»±c vượt qua giá»›i hạn của văn xuôi chiến tranh chÃnh là việc ngÆ°á»i viết đã quay trở vá» quá khứ, lịch sá»Â - má»™t quá khứ, lịch sỠđã phần nà o minh bạch, hoà n kết – để “sống vá»›i vùng sáng kà ức, vá»›i kỉ niệm của má»™t thá»i oanh liệt và hà o hùng, thắp lên trong con ngÆ°á»i ngá»n lá»a của niá»m tin và tình yêu vá»›i cuá»™c sống hôm nay†[4, tr.61], thì vá»›i văn há»c Ä‘Æ°Æ¡ng hiện, khát vá»ng là m sáng tá» những cạnh chiá»u khuất lấp, tinh thần phản tỉnh, nháºn thức lại chiến tranh, vá» cái giá của hòa bình, Ä‘á»™c láºp, hạnh phúc là những tÆ° tưởng chủ đạo. Nhà văn soi chiếu hiện thá»±c từ góc nhìn trá»±c diện, Ä‘a sắc, Ä‘a chiá»u, Ä‘em lại cho sáng tác tÃnh chất đối thoại, Ä‘a thanh – những biểu hiện sống Ä‘á»™ng của chất văn xuôi, của tinh thần háºu hiện đại.
2. Sức ám gợi trong lối viết
Vượt qua lối mòn – và cÅ©ng là rà o cản của bút pháp sá» thi – văn xuôi hôm nay ná»— lá»±c lá»™t hiện mặt trái, mặt khuất của chiến tranh vá»›i sức hủy diệt, phi nhân, vá»›i những di chứng kinh hoà ng mà nó để lại. Không còn âm hưởng ngợi ca hà o sảng nhÆ° trong văn há»c kháng chiến, Miá»n hoang (SÆ°Æ¡ng Nguyệt Minh) và Hoang tâm (Nguyá»…n Äình Tú) phác há»a bá»™ mặt tháºt của cuá»™c chiến tranh biên giá»›i Tây Nam vá»›i lắm bi Ãt hùng. Những Ä‘oạn văn miêu tả cáºn cảnh cảnh giết ngÆ°á»i, cảnh hà nh hình “thá»i trung cổ†trong hai tiểu thuyết nhÆ° những thÆ°á»›c phim quay cháºm quá sức chịu Ä‘á»±ng của ngÆ°á»i xem. Äá»™c giả rùng mình kinh sợ trÆ°á»›c cảnh hà nh quyết quân tình nguyện Việt Nam, tráºn thảm sát ở Ba Chúc trong cuốn sách của SÆ°Æ¡ng Nguyệt Minh, hay cái chết đáng thÆ°Æ¡ng của những cô du kÃch Tân Láºp trong tác phẩm của Nguyá»…n Äình Tú. Nhà văn không ngại ngần phÆ¡i mở những tổn thÆ°Æ¡ng, mất mát, liên tục xoáy sâu và o những ná»—i Ä‘au khôn xiết của con ngÆ°á»i nhằm tái hiện khách quan, chân thá»±c má»™t bá»™ mặt khác của chiến tranh mà diá»…n ngôn lịch sá», chÃnh trị lâu nay vẫn Ãt nhiá»u né tránh.
Trong Xác phà m, chiến tranh cÅ©ng hiện lên qua những cảnh tượng thÆ°Æ¡ng tâm: “mÆ°á»i sáu nóc nhà chỉ trong và i phút đã tanh bà nh, tan biến nhÆ° chÆ°a há» có má»™t bản là ng nà o tồn tại ở góc núi yên bình ấyâ€. Có quá nhiá»u cái chết xảy ra trong thá»i gian ngắn ngủi khiến ngÆ°á»i ta tê liệt, không còn đủ sức thể khóc thà nh tiếng. Mình và há» có đến và i trăm ngÆ°á»i, cả lÃnh lẫn dân thÆ°á»ng, bị giặc Khá»±a bắt và đem phanh thây tại tỠđịa mang tên “Thung lÅ©ng oan khuấtâ€. Nhiá»u ngÆ°á»i bị chôn sống trong những nấm mồ táºp thể. Những ngá»n núi nát nhừ vì pháo bom, những con Ä‘Æ°á»ng bị đạn cối Ä‘Ã o xá»›i, xác ngÆ°á»i la liệt khắp nÆ¡i, mùi tá» khà bao trùm má»i chốn… Nhà văn không ngần ngại “zoom†ống kÃnh để phóng to những cáºn cảnh rợn ngÆ°á»i: “sáu cái xác ngÆ°á»i trần truồng nằm ngay ngắn sát vá»›i chân tÆ°á»ng bên kia, xác nà o cÅ©ng bị mổ phanh raâ€. Tiểu thuyết của hai nhà văn quân Ä‘á»™i nà y gợi ra những vấn Ä‘á» có ý nghÄ©a thá»i sá»± và nhân văn sâu sắc, mang đến cho Ä‘á»™c giả cái nhìn đầy đủ hÆ¡n vá» cuá»™c kháng chiến chống quân xâm lược phÆ°Æ¡ng Bắc, nhắc nhá»› con ngÆ°á»i hôm nay trân trá»ng hÆ¡n cuá»™c sống, có ý thức trách nhiệm trong việc bảo vệ chủ quyá»n Tổ quốc.
Mang ná»—i ám ảnh và mất mát do chiến tranh gây ra, nhiá»u nhân váºt luôn bị những cÆ¡n ác má»™ng dà y vò. Ná»—i Ä‘au của thể xác và tinh thần khiến cho mạch truyện trong nhiá»u cuốn tiểu thuyết (Ná»—i buồn chiến tranh, Ä‚n mà y dÄ© vãng, Gia đình bé má»n, Bến không chồng, DÆ°á»›i chÃn tầng trá»i, Thế giá»›i xô lệch, Rừng thiêng nÆ°á»›c trong, Mình và há», Hoang tâm, Xác phà m,…) bị đảo lá»™n vá»›i nhiá»u mảnh ghép giữa thá»±c và hÆ°, giữa quá khứ và hiện tại. Dòng ký ức cuồn cuá»™n là m nổi rõ những Ä‘au thÆ°Æ¡ng, mất mát không gì bù đắp nổi. Song hà nh vá»›i kà ức chiến tranh, nhiá»u sáng tác đã ná»— lá»±c tái dá»±ng hiện thá»±c háºu chiến lở lói, bất toà n gây nên không Ãt sang chấn tinh thần cho con ngÆ°á»i. Nếu nhÆ° những bi kịch chiến tranh (mà hi hữu lắm má»›i được đặc tả) trong văn há»c cách mạng thÆ°á»ng Ãt xuất hiện gÆ°Æ¡ng mặt phụ nữ, trẻ em, thì trong văn xuôi hôm nay, há» hiện diện khá nhiá»u. Gắn vá»›i những nhân váºt ngoại biên nà y, văn xuôi Ä‘Æ°Æ¡ng đại đã tô Ä‘áºm thêm bi kịch của chiến tranh, tăng sức nặng của tiếng nói tố cáo, của tinh thần nhân bản.
Äa mang và để lại dấu ấn ở nhiá»u Ä‘á» tà i, Hồ Anh Thái vẫn dà nh cho chiến tranh tình cảm, sá»± quan tâm đặc biệt. Sáng tác của ông thÆ°á»ng chá»n má»™t lối riêng khi tìm đến những pháºn ngÆ°á»i nhá» bé sau cuá»™c chiến. Há» là những nữ thanh niên xung phong chống chá»i đến kiệt lả trong ná»—i cô Ä‘Æ¡n, trong sá»± khát khao được là m vợ, là m mẹ (NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà trên đảo). Chị Giá»ng (Cõi ngÆ°á»i rung chuông táºn thế) phải sống trong nghèo khó, tủi buồn để rồi ra Ä‘i trong Ä‘á»›n Ä‘au, váºt vã. Vá»›i những ngÆ°á»i nhÆ° chị, Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c giữa trùng vây của cái ác, cái bất công, há» chỉ còn cái quyá»n lá»›n nhất – và cÅ©ng đáng thÆ°Æ¡ng nhất – là “quyá»n chếtâ€. Thế hệ không trá»±c tiếp ngang qua chiến tranh, nhÆ°ng những tổn thất quá lá»›n của gia đình vẫn chém và o há» má»™t vết chà mạng để không còn được sống bình thÆ°á»ng, “giữa đám đông mà cảm thấy Ä‘Æ¡n côi†(NgÆ°á»i và xe chạy dÆ°á»›i ánh trăng).
Nhìn chiến tranh từ lăng kÃnh kì ảo, từ thế giá»›i tâm linh cÅ©ng là nét má»›i dá»… nháºn thấy và đáng được ghi nháºn của văn xuôi hôm nay so vá»›i giai Ä‘oạn trÆ°á»›c đổi má»›i [xem 5]. Dạng nhân váºt siêu thá»±c - những vong hồn liệt sÄ© - là má»™t trong những khám phá má»›i mẻ, táo bạo của ngÆ°á»i viết trong việc khắc há»a chân dung ngÆ°á»i lÃnh. Äiá»u nà y thể hiện sá»± ná»— lá»±c cùng tấm lòng trân trá»ng của tác giả trên hà nh trình phát hiện vẻ đẹp của anh bá»™ Ä‘á»™i Cụ Hồ dù là từ má»™t thế giá»›i khác - thế giá»›i bên kia. Nếu lúc sinh thá»i, há» là những ngÆ°á»i đầy nhiệt huyết tuổi trẻ, ra tráºn vá»›i hoà i bão Ä‘á»™c láºp tá»± do cho quê hÆ°Æ¡ng, dân tá»™c thì khi nhắm mắt xuôi tay, bị kẹt giữa hai cõi âm - trần, khát vá»ng nà y vẫn còn cháy bá»ng. Không được nhÆ° bao đồng Ä‘á»™i khác hồn có thể quay vá» quê hÆ°Æ¡ng nhá» chết có mồ mả và có ngÆ°á»i hÆ°Æ¡ng khói, các vong hồn thá»±c hiện khát vá»ng nà y bằng “những kà ức đằm sâu, thân thÆ°Æ¡ng†của mình. Äó là ná»—i nhá»› Hà Ná»™i của anh lÃnh PhÆ°Æ¡ng vá»›i những ngà y rét mÆ°á»›t, tiếng tà u Ä‘iện leng keng, ngÆ°á»i bố dáºy tầm bốn rưỡi pha trà , rồi những tên Ä‘Æ°á»ng, tên phố, Tháp Bút, Äà i Nghiêng...; là những kỉ niệm của Lăng vá» bến sông quê hÆ°Æ¡ng, ngôi nhà nhá» vá»›i bóng dáng mẹ già cô Ä‘Æ¡n mà phúc háºu. Thêm và o đó là những khắc khoải chỠđợi phút giây hòa bình, đợi chá» ngà y trở vỠđược Ä‘o bằng những chỉ số thá»i gian xác định hoặc không xác định: Anh lÃnh PhÆ°Æ¡ng và cô gái giao liên thì “có mặt trên Ä‘á»i hai mÆ°Æ¡i năm. Và hai mÆ°Æ¡i năm chỠđợiâ€, ông già thá»i ChÃn năm “đã ngụ trong hang dÆ¡i gần ná»a thế kỉ†(Tà n Ä‘en đốm Ä‘á»). Còn Lăng trong Bến trần gian xoáy và o cõi lòng ngÆ°á»i Ä‘á»c bởi cái Ä‘iệp khúc “mấy chục năm... mấy chục năm rồi...†cồn cà o cháy ruá»™t: “Anh đã Ä‘i mấy chục năm mà vẫn luẩn quẩn trong rừngâ€, “mấy chục năm rồi, nhanh lên, tôi không thể đứng đây được nữaâ€, “xin đừng Ä‘Æ°a tôi vá» xứ của ma, tôi còn phải vá» thăm u, mấy chục năm rồi...†v.v. Ná»—i nhá»› mong nhÆ° có hình khối, nó bất chấp sá»± quên lãng của thá»i gian, sá»± khắc nghiệt của kiếp vong hồn. Và nhân váºt cÅ©ng không còn má» má» nhân ảnh mà hiện hữu nhÆ° má»™t ngÆ°á»i lÃnh bằng xÆ°Æ¡ng bằng thịt, nhÆ° Hai Hùng (Ä‚n mà y dÄ© vãng vãng), Kiên (Ná»—i buồn chiến tranh), há» góp thêm má»™t cái nhìn chân thá»±c và đầy xúc Ä‘á»™ng vá» ngÆ°á»i lÃnh, vá» những cuá»™c chiến tranh giữ nÆ°á»›c thần thánh của dân tá»™c.
So vá»›i văn há»c giai Ä‘oạn 1945 - 1985, văn xuôi vá» chiến tranh hôm nay thÆ°á»ng nói nhiá»u hÆ¡n đến ná»—i Ä‘au, đến mất mát của từng cá nhân cụ thể. Giá»ng văn vì thế mà lắng xuống, câu chữ nhÆ° gãy vụn, vỡ oà trÆ°á»›c sá»± thúc ép của rất nhiá»u xót xa, thÆ°Æ¡ng cảm. Dù có nhiá»u mất mát, xót Ä‘au nhÆ°ng phần lá»›n không có sá»± sám hối, phủ định; bao trùm lên nhiá»u sáng tác vẫn là sá»± nhân háºu, minh triết của ngÆ°á»i viết. Sá»± hi sinh của ngÆ°á»i lÃnh không phải đã đặt dấu chấm hết cho những mất mát không gì bù đắp nổi của dân tá»™c, ná»—i Ä‘au còn được kéo dà i, được nhân lên ở thế giá»›i bên kia. NhÆ°ng má»™t Ä‘iá»u cÅ©ng hết sức cảm Ä‘á»™ng là từ cõi âm, vẻ đẹp của nhân cách, tâm hồn các anh nhÆ° được bá»c trong ánh hà o quang huyá»n thoại nên lại cà ng lung linh, bất tá». Cuá»™c tá» sinh dẫu có nhiá»u nÆ°á»›c mắt nhÆ°ng đó chỉ là sá»± chia tay tạm thá»i; còn ná»—i Ä‘am mê, tình yêu cuá»™c sống, tất cả sá»± vÄ© đại mà dung dị của ngÆ°á»i lÃnh Việt Nam thì vẫn trÆ°á»ng tồn và tiếp tục phát huy sức mạnh (Thần Äất – VÅ© Bão, Cõi âm – Triệu Bôn, Tiếng rừng - Hiá»n PhÆ°Æ¡ng, Äợi bạn – Ngô Tá»± Láºp, Xác phà m – Nguyá»…n Äình Tú, Bến trần gian – LÆ°u SÆ¡n Minh, Ä‚n mà y dÄ© vãng – Chu Lai, Cặp bồ vá»›i ma – Ngô Văn Phú, Tà n Ä‘en đốm Ä‘á» - Phạm Ngá»c Tiến, Khúc hát biển ban mai – Phạm Ngá»c Chiểu,…). Giá»ng quan hoà i da diết cÅ©ng gắn liá»n vá»›i mô tip con ngÆ°á»i cô Ä‘Æ¡n sau chiến tranh. Äiá»u đó khiến cho nhiá»u truyện không tránh khá»i cảm giác mệt má»i, day dứt trong giá»ng Ä‘iệu trần thuáºt. Miá»n hoang, Mình và há», Ná»—i buồn chiến tranh, Rừng thiêng nÆ°á»›c trong,… bám riết tâm trà ngÆ°á»i Ä‘á»c bởi những cung báºc của kà ức chiến tranh vá»›i âm hưởng trầm buồn, da diết và sâu lắng.
Ná»— lá»±c khu biệt, nâng tầm của văn xuôi chiến tranh Ä‘Æ°Æ¡ng đại còn hiện diện ở nhiá»u triết lÃ, đối thoại không khá»i gây hấn vá»›i lối tiếp nháºn truyá»n thống. Äâu chỉ mắc nợ con ngÆ°á»i, những kẻ châm ngòi chiến tranh còn gây sá»±, là m tổn hại nghiêm trá»ng đến tá»± nhiên, môi trÆ°á»ng sống. “Chiến tranh bẩn thỉu hÆ¡n tất cả những trò bẩn thỉu mà con ngÆ°á»i ta nghÄ© ra!†(Ngược chiá»u cái chết – Trung Trung Äỉnh); “ChiêÌn tranh laÌ€ cõi không nhaÌ€, không cửa, lang thang khôÌn khổ vaÌ€ phiêu baÌ£t vĩ Ä‘aÌ£i, laÌ€ cõi không Ä‘aÌ€n ông, không Ä‘aÌ€n baÌ€, laÌ€ thÃªÌ giÆ¡Ìi thảm sầu vô cảm vaÌ€ tuyệt tÆ°Ì£ khủng khiêÌp nhâÌt của doÌ€ng giôÌng con ngÆ°Æ¡Ì€i!†(Ná»—i buồn chiến tranh – Bảo Ninh); “NgÆ°á»i ta còn nhiá»u việc để là m hÆ¡n là báo thù. Chiến tranh là thảm há»a cho cả dân tá»™c. Cần phải cứu lấy má»i ngÆ°á»i†(Mùa hè giá buốt – Văn Lê). Những tra vấn vỠđược - mất, nhân bản – phi nhân, nhất thá»i – vÄ©nh cá»u,… của cá nhân, dân tá»™c, nhân loại, của Ä‘á»i sống, của giá trị con ngÆ°á»i,… cÅ©ng thÆ°á»ng xuyên xuất hiện: “Chiến cuá»™c, miếng cÆ¡m manh áo nó bắt ngÆ°á»i ta Ä‘i, chứ ngây ngô có hiểu gì vá» chÃnh nghÄ©a quốc gia hay gì gì đó đâu†(Không biết gì vá» chiến tranh - Lê Minh Khôi); “Con ngÆ°á»i cáºy có sá»± mạnh, hung hăng chinh phục và tà n phá má»i thứ (…) Cần phải đến vá»›i rừng để há»c há»i, để nháºn biết đâu là phÃa trÆ°á»›c, đâu là phÃa sau, đâu là phải, đâu là trái†(Rừng thiêng nÆ°á»›c trong – Trần Văn Tuấn); “Không có chiến thắng nà o không có máu xÆ°Æ¡ng, vì váºy không cứ gì hát hò ngợi ca mãi thì ngÆ°á»i ta má»›i biết mình chiến thắng (…) Hãy để cho lòng từ bi lên tiếng, trong mÆ°á»i hai Ä‘iá»u răn của Pháºt, Ä‘iá»u đã từng là m nên bản sắc mạnh của ngÆ°á»i Việt là sá»± khoan hòa†(Nén nhang chung - Dạ Ngân)… Äây là những yếu tÃnh tạo nên sá»± Ä‘a bá»™i trong Ä‘iểm nhìn, gá»ng Ä‘iệu trần thuáºt, tÃnh phức Ä‘iệu, Ä‘a thanh (polyphony), tinh thần dân chủ của văn xuôi. NgÆ°á»i viết không còn chiêm ngắm quá khứ bằng tâm trạng ngây ngất, tá»± hà o Ä‘Æ¡n phiến, mà chiêm nghiệm thá»i bi tráng đã qua, thá»i loang lổ Ä‘Æ°Æ¡ng hiện, nhìn bản thân và những ngÆ°á»i bên kia chiến tuyến toà n diện, Ä‘iá»m tÄ©nh, bao dung hÆ¡n. Trong Ä‘oạn kết của táºp bút kà Viết từ hà nh tinh kà ức, Võ Diệu Thanh đã để cho má»™t cá»±u cán bá»™ Khmer Äá» thá»i kháng chiến chống MÄ©, đầy từng trải, thấu hiểu lẽ Ä‘á»i đánh giá vá» những tốt xấu, đúng sai của Pol Pot, vá» nạn diệt chủng, vá» mục tiêu, mục Ä‘Ãch của chế Ä‘á»™ Ä‘á»™c tà i… khách quan, thấu đạt.
Chiến tranh trong tiểu thuyết, truyện ngắn hôm nay cÅ©ng nhắc nhá»› ngÆ°á»i Ä‘á»c qua các biểu tượng nhiá»u ám gợi nhÆ° nÆ°á»›c, lá»a,... Mà u sắc sá» thi, vai trò đại diện cho là tưởng, nhiệt huyết, sức mạnh của dân tá»™c không còn nữa; các biểu tượng nà y được sáng tạo chủ yếu từ cảm hứng bi kịch, gắn vá»›i bao kiếp pháºn bé má»n, vô danh trong mÆ°a bom bão đạn. Ná»—i buồn chiến tranh là sá»± rên xiết của con ngÆ°á»i trong “biển lá»aâ€, “cái lò lá»a tà n khốcâ€, “tuyến lá»aâ€, “con lá»™ lá»aâ€, “cá»™t lá»aâ€â€¦ Lá»a ngùn ngụt cháy trong những trang nháºt kà của Trần Củng: “Tiếng bom, tiếng súng hòa lẫn thà nh má»™t thứ âm thanh há»—n Ä‘á»™n. Mặt đất nhÆ° bị vỡ ra từng mảng… Tiếng tre nứa cháy ngùn ngụt, lốp bốp… cả là ng Chà nh giãy lên Ä‘Ã nh đạch…†(Cõi Ä‘á»i hÆ° thá»±c - Bùi Thanh Minh). Trong tâm thức văn hóa nhân loại, lá»a có tÃnh hai mặt: hủy diệt và tái sinh. Tuy nhiên, lá»a trong văn xuôi viết vá» chiến tranh sau 1986 phần nhiá»u chỉ mang sức mạnh hủy diệt. Äi liá»n vá»›i biển lá»a hung tà n là máu me, chết chóc, đổ nát. Cảnh binh lá»a kinh hoà ng khiến ngÆ°á»i lÃnh hoang mang, thảng thốt, không biết mình chiến đấu vì lẽ gì. “Cuá»™c chiến tranh nà y là cuá»™c chiến tranh gì váºy?†(Ä‚n mà y dÄ© vãng - Chu Lai). Khói lá»a chiến tranh không chỉ thiêu đốt vạn sinh linh nÆ¡i chiến địa mà còn lan ngún đến là ng quê, phố thị cả thá»i chiến lẫn thá»i bình qua những biến thể: ngá»n (bóng) đèn, khói hÆ°Æ¡ng,... Bóng Ä‘iện tù mù, Ä‘Æ¡n Ä‘á»™c bầu bạn cùng Kiên thâu đêm suốt sáng (Ná»—i buồn chiến tranh), ngá»n đèn dầu hắt sáng và ng vá»t trong Bến không chồng, leo lét trong NgÆ°á»i ở bến sông Châu hay Ä‘á» quạch trong NgÆ°á»i sót lại ở Rừng CÆ°á»i… khắc há»a những ná»—i Ä‘au, bất hạnh khó nói hết bằng lá»i của con ngÆ°á»i, đặc biệt là phụ nữ. NÆ°á»›c và các biến thể của nó nhÆ° dòng sông, bến nÆ°á»›c, nÆ°á»›c mắt,… cÅ©ng góp phần không nhỠđể phục dá»±ng bi kịch nhân quần sau cuá»™c chiến: Bến trần gian (LÆ°u SÆ¡n Minh), Bến đò Lăng (Phùng Văn Khai), Bến Ä‘Ã n bà (Nguyá»…n Mạnh Hùng), MÆ°á»i ba bến nÆ°á»›c, NgÆ°á»i ở bến sông Châu (SÆ°Æ¡ng Nguyệt Minh), Bến không chồng (DÆ°Æ¡ng HÆ°á»›ng), Hai ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà xóm Trại (Nguyá»…n Quang Thiá»u)… Bên cạnh những tÃnh năng quen thuá»™c: xoa dịu, gá»™t rá»a, thanh tẩy, nÆ°á»›c cùng vá»›i những sá»± váºt gắn liá»n vá»›i nó nhÆ° bến sông, con đò còn là tác nhân kéo dà i, khÆ¡i sâu bất hạnh của không Ãt nhân váºt: tuổi xuân mải miết xuôi dòng, còn niá»m vui, hạnh phúc bình dị thì nhÆ° con đò bá» bến sang ngang.
Má»™t Ä‘iá»u đáng ghi nháºn trong sá»± sáng tạo của văn xuôi chiến tranh từ đầu thế kỉ XXI là tÃnh liên văn bản trên tinh thần đối thoại, giá»…u nhại những khung thÆ°á»›c cÅ©. Miá»n hoang và Hoang tâm Ä‘á»u lấy chất liệu từ cuá»™c chiến biên giá»›i Tây Nam nhÆ° má»™t “tiá»n văn bản†là m cảm hứng sáng tác. Từ những tÆ° liệu, chứng nhân lịch sá» và những kà ức vá» chiến tranh, nhà văn đã dá»±ng lại không khà cam go, ác liệt vá» cuá»™c chiến chống lại tá»™i ác phi nhân bản, phản nhân văn của chÃnh quyá»n Khmer Äá». Sá»± dung hợp nhiá»u thể loại trong má»—i tiểu thuyết cÅ©ng dẫn đến tình trạng phì đại diá»…n ngôn, hiện thá»±c – má»™t yếu tÃnh của văn chÆ°Æ¡ng háºu hiện đại [xem 1]. Trong Hoang tâm, Nguyá»…n Äình Tú Ä‘Æ°a thÆ¡, nhạc, truyá»n thuyết và cả bà i văn của há»c sinh và o văn bản truyện. Ở Miá»n hoang, SÆ°Æ¡ng Nguyệt Minh dụng công sÆ°u tầm những bản tin trên báo, những bà i thÆ¡ của đồng Ä‘á»™i viết vá» chiến trÆ°á»ng K. Má»—i chÆ°Æ¡ng của cuốn sách, nhà văn Ä‘á»u dẫn má»™t mẩu tin đã được báo chà đăng tải, có trÃch nguồn cụ thể, nhÆ° má»™t cách là m sống lại lịch sá» má»™t thá»i, giúp ngÆ°á»i Ä‘á»c nháºp cuá»™c, sống cùng không khà chiến tráºn. Nếu nhÆ° Ä‘oạn nhạc: “Ta là con của bố mẹ ta, nhá»› nhà là ta tút ra vá». Ta không cần ba lô không cần ô tô không cần chi mô, ta vá» thăm bố xong ta lại lên. Trên con Ä‘Æ°á»ng ta Ä‘i có nhiá»u gian nguy là m ta khiếp vÃa, ta Ä‘i theo lối nhá» là lối an toà n…†đã “tái chế†ca khúc BÆ°á»›c chân trên dãy TrÆ°á»ng SÆ¡n của nhạc sÄ© VÅ© Trá»ng Hối trong Hoang tâm mang tinh thần giá»…u nhại tâm thế của những ngÆ°á»i lÃnh bị đẩy ra tráºn thì những bà i hát trong Miá»n hoang lại là liá»u thuốc an thần để tên Lục Thum quên Ä‘i ná»—i Ä‘au khi bị cÆ°a chân. Các bà i thÆ¡ của đồng Ä‘á»™i Tùng không chỉ giúp những con ngÆ°á»i lạc rừng xÃch lại gần nhau hÆ¡n mà còn phản ánh hiện thá»±c đói khát, gian khổ, khốc liệt nÆ¡i hoang địa khô cằn. Những thi phẩm ủy mị trong cuốn sổ nháºt kà của tên lÃnh ngụy cho thấy cách nhìn nháºn, đánh giá của Nguyá»…n Äình Tú vá» vai trò của văn há»c nghệ thuáºt đối vá»›i kẻ tham chiến. Không Ãt lần nhân váºt Anh nghÄ© rằng những bà i thÆ¡ mang tÆ° tưởng má»™ng rá»›t là nguyên nhân dẫn đến thất bại của chÃnh quyá»n MÄ© ngụy. Ngược lại, quân ta thắng trong hai cuá»™c kháng chiến vÄ© đại má»™t phần là do sức mạnh được hun đúc từ những bà i thÆ¡, bà i hát cổ vÅ© tinh thần chiến đấu.
Sá»± chuyển biến của văn xuôi chiến tranh cÅ©ng hiện diện rõ trong chất liệu – ngôn từ, nhất là dạng thức tục ngôn [xem 6]. Trong Sắc mà u chiến tráºn, Thu Trân Ä‘Æ°a ra những cách diá»…n đạt rất “lÃnhâ€: “nhá»› nhà nhá»› quê bá» mẹâ€, “Mẹ kiếp, bảy thằng ngồi đây, khi vá» biết có còn phân ná»aâ€, “đà ng nà o cÅ©ng sắp vỠâm ti cảâ€,… Cách ăn nói có phần bổ bã, tháºm chà tục tÄ©u chÃnh là liệu pháp hữu hiệu để con ngÆ°á»i đối chá»i vá»›i thá»±c tế khắc nghiệt, vượt quá sức chịu Ä‘á»±ng. Khẩu ngữ, trong trÆ°á»ng hợp nà y, nhÆ° sá»± giải tá»a, má»™t lối thoát của thá»±c tại – má»™t thá»±c tại được nháºn thức bởi ngôn ngữ chÃnh thống vá»›i tiếng đì Ä‘oà ng của súng đạn, vá»›i những lá»i kêu gá»i là tưởng khuôn sáo khô khan, giúp ngÆ°á»i lÃnh can đảm đối diện vá»›i cái chết nÆ¡i chiến trÆ°á»ng. Trong kiệt tác ÄÆ°á»ng vá», Remarque cÅ©ng để nhân váºt của mình bà y tá» Ä‘iá»u nà y: “Ở mặt tráºn, nếu chúng tôi bị rÆ¡i và o tình huống tồi tệ là m chúng tôi quên tất cả những thứ vô nghÄ©a các ông nhồi và o đầu chúng tôi, chúng tôi nghiến răng và nói “cứtâ€, rồi sau đó má»i việc tiếp diá»…n nhÆ° thÆ°á»ng. Ông dÆ°á»ng nhÆ° không há» biết Ä‘iá»u gì Ä‘ang xảy ra! Äến đây không phải là các cáºu bé dÅ©ng cảm, không phải là các há»c sinh thân yêu, đến đây là những ngÆ°á»i lÃnh!†[2, tr.128]. Tạm không bà n vá» vấn Ä‘á» tÆ° tưởng, cách xây dá»±ng “sắc mà u chiến tráºn†của Thu Trân trong phÆ°Æ¡ng diện ngôn ngữ, nếu đối sánh vá»›i truyện ngắn của các tác giả trÆ°á»›c cùng viết vá» chiến tranh, rõ rà ng đã có má»™t bÆ°á»›c tiến nhất định. Nó là đối cá»±c vá»›i ngôn ngữ chÃnh thống, hÆ°á»›ng đến má»™t chân dung ngÆ°á»i lÃnh, má»™t mà u sắc rất khác của chiến tranh.
Còn rất nhiá»u biểu hiện vá» sá»± cách tân bút pháp của văn xuôi chiến tranh hôm nay không thể nói hết trong bà i viết nhá» nà y. NhÆ°ng chừng đó cÅ©ng cho thấy, khi lá»±a chá»n Ä‘á» tà i, ngay từ đầu, nhà văn không thể đặt mình xuôi theo quán tÃnh cÅ©. ThÆ°á»ng trá»±c ở ngÆ°á»i viết là ý hÆ°á»›ng, ná»— lá»±c vượt thoát để tạo dấu ấn, để khẳng định phong cách. Bằng sá»± dụng công, Ä‘á»™c sáng trong phÆ°Æ¡ng thức trần thuáºt, sáng tác của hỠđã có những đóng góp đáng trân trá»ng cho văn há»c hiện đại dân tá»™c.
3. Và chân trá»i má»i gá»i những Ä‘Æ°á»ng bay
Chiến tranh đã lùi xa, nhÆ°ng nó vẫn là má»™t “siêu Ä‘á» tà i†trong văn há»c háºu chiến. Viết vá» chiến tranh là má»™t việc rất khó đối vá»›i các tác giả Ä‘Æ°Æ¡ng đại, bởi chỉ cần má»™t chút vụng vá», đứa con tinh thần của há» sẽ Ä‘i và o lối mòn của nhiá»u tác phẩm vang danh trÆ°á»›c đó. Má»™t sáng tác được xem là xuất sắc vá» chiến tranh trong thá»i đại nà y phải cho thấy, dù má»™t khÃa cạnh rất nhá», sá»± viết lại lịch sá»; ở đó có sá»± hòa kết đầy tÃnh thẩm mÄ© giữa diá»…n ngôn nghệ thuáºt vá»›i diá»…n ngôn lịch sá», diá»…n ngôn chiến tranh và diá»…n ngôn văn hóa. Bằng việc phục dá»±ng chân thá»±c chiến tranh-nhÆ°-nó-vốn-là , văn xuôi hôm nay đã góp phần để cho Ä‘á»™c giả, nhất là những ngÆ°á»i trẻ tuổi, có những kiến văn, xúc cảm đáng quý. Chuyện hôm qua đâu phải là má»™t Ä‘i không trở lại; nó vẫn còn can dá»± trá»±c tiếp, dà i sâu và o hiện tại, và cả tÆ°Æ¡ng lai. Ngoại vi hóa ý đồ khÆ¡i lại, khoét sâu vết thÆ°Æ¡ng cÅ©, trong ná»— lá»±c bạch hóa quá khứ, tác phẩm giúp bạn Ä‘á»c nháºn diện bản thân và đất nÆ°á»›c mình, để có hạnh phúc của ngÆ°á»i sống trong tình yêu thÆ°Æ¡ng, sá»± tha thứ, bao dung. Những được mất của chiến tranh không ngừng được mổ xẻ, phân tÃch, tra vấn. Nhà văn tá»± đứng vá» phÃa ná»—i Ä‘au, mất mát của cá nhân, dân tá»™c để có thêm ná»™i lá»±c khám phá chiến tranh ở má»i chiá»u kÃch má»›i mẻ của nó, góp phần “nối sá»± linh thiêng và o cuá»™c Ä‘á»i nà y†(Nối linh thiêng - BÃch Ngân). ChÃnh thái Ä‘á»™ sòng phẳng mà đằm sâu nghÄ©a tình, trách nhiệm đó đã hợp sức khắc sá»a nhiá»u di hại mà cuá»™c chiến gây ra. Ná»— lá»±c trong cuá»™c chạy tiếp sức của nhiá»u thế hệ để má»›i hóa truyá»n thống, nâng tầm văn há»c, văn hóa, cùng vá»›i đó là vị thế dân tá»™c của văn há»c chiến tranh là điá»u đáng trân trá»ng. Phải là m sao viết vá» cuá»™c chiến, vá» quá khứ bi hùng mà câu chữ ngồn ngá»™n chất sống của hiện tại, có sức nặng dá»± báo tÆ°Æ¡ng lai, khiến cuá»™c sống đáng sống hÆ¡n, ngÆ°á»i gần ngÆ°á»i hÆ¡n, để tác phẩm ra Ä‘á»i trong sá»± chân tháºt, đầy xúc Ä‘á»™ng… là những thách đố không há» nhỠđối vá»›i ngÆ°á»i ngÆ°á»i cầm bút hôm nay.
Những gì đã trình bà y cÅ©ng xác tÃn rằng chiến tranh vẫn là đỠtà i phong nhiêu, nhiá»u ám gợi đối vá»›i cả ngÆ°á»i sáng tác lẫn ngÆ°á»i thưởng thức văn chÆ°Æ¡ng Việt Nam trong hiện tại và tÆ°Æ¡ng lai. Äây là mảnh đất mà u mỡ Ä‘ang chỠđợi bà n tay cà y xá»›i, bón chăm của nhà văn để cho Ä‘á»i những vụ mùa viên mãn. Viết vá» cái đã qua để chữa là nh ná»—i Ä‘au quá khứ, để thấu cảm đất nÆ°á»›c, dân tá»™c mình, để có tâm thế an yên, minh triết của ngÆ°á»i Ä‘i vá» phÃa trÆ°á»›c… đó là kì vá»ng má»›i, tÃch cá»±c và nhân bản của văn xuôi chiến tranh mà những kết quả đã có cÅ©ng chỉ là bá» nổi của má»™t hiện thá»±c thẩm mÄ© già u hứa hẹn.
Â
(*) PGS.TS – Khoa Ngữ văn, TrÆ°á»ng ÄHSP Tp.Hồ Chà Minh
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Lê Huy Bắc (2017), Văn há»c háºu hiện đại là thuyết và tiếp nháºn, Nhà xuất bản Äại há»c SÆ° phạm, Hà Ná»™i.
[2] Erich Maria Remarque (2017), ÄÆ°á»ng vá», NXB Văn há»c, Thà nh phố Hồ Chà Minh.
[3] Hoà ng Äăng Khoa (lược ghi) (2017), Viết, nhÆ° là má»™t can dá»± và o lịch sá», Văn nghệ Quân Ä‘á»™i, Số cuối tháng 12.
[4] BÃch Thu (1999), Văn xuôi năm 1998 – thá»±c trạng và vấn Ä‘á», Tạp chà Văn há»c, Số 1.
[5] Bùi Thanh Truyá»n (2014), Yếu tố kì ảo trong văn xuôi Ä‘Æ°Æ¡ng đại Việt Nam, Nhà xuất bản Văn há»c – Trung tâm Văn hóa ngôn ngữ Äông Tây, Hà Ná»™i.
[6] Bùi Thanh Truyá»n – Lâm Hoà ng Phúc (2018), Tục ngôn trong truyện ngắn Nam Bá»™ đầu thế kỉ XXI từ góc nhìn kà hiệu há»c văn hóa, Kỉ yếu Há»™i thảo Quốc tế “Ngôn ngữ há»c Việt Nam – những chặng Ä‘Æ°á»ng phát triển và há»™i nháºp quốc tếâ€, TrÆ°á»ng Äại há»c SÆ° phạm, Äại há»c Äà Nẵng, Tháng 12.
Â
Nguồn: Nghiên cứu Văn há»c, Số 1, 2020
 |