TRUYỆN KIỀU
TRONG DIỄN VÄ‚N CỦA CÃC Tá»”NG THá»NG MỸ
BÙI MẠNH NHỊ([1])
1. Nguyá»…n Du là nhà thÆ¡ luôn vượt lên má»i lá»i ca ngợi. Tháng 12 năm 1964, tại Berlin (Äức), Há»™i đồng Hòa bình thế giá»›i đã ban hà nh quyết nghị ká»· niệm 200 năm ngà y sinh Nguyá»…n Du. Gần ná»a thế ká»· sau, tháng 10 năm 2013, tại kì há»p thứ 37 tại Paris (Pháp), Äại Há»™i đồng Tổ chức Giáo dục, Khoa há»c và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) quyết định vinh danh Äại thi hà o Nguyá»…n Du là Danh nhân văn hóa thế giá»›i.
Trong các sáng tác của Nguyá»…n Du, Truyện Kiá»u là tác phẩm vÄ© đại nhất, đã được dịch ra hÆ¡n 23 thứ tiếng vá»›i trên 70 bản dịch khác nhau(1). Ở Pháp, đến nay, có tá»›i 15 bản dịch Truyện Kiá»u và tác phẩm nà y đã được Ä‘Æ°a và o Từ Ä‘iển các tác phẩm của tất cả các thá»i đại và các xứ sở (Dictionnaire des oeuvres de Tous les Temps et de Tous les Pays)(2). René Crayssac nói rằng “Truyện Kiá»u của cụ Nguyá»…n Du tháºt là má»™t ná»n văn chÆ°Æ¡ng kiệt tác, tưởng có thể so sánh vá»›i những văn chÆ°Æ¡ng kiệt tác của bất cứ Ä‘á»i nà o, nÆ°á»›c nà o cÅ©ng không thua váºyâ€(3). Truyện Kiá»u còn được dịch và nghiên cứu nhiá»u ở Mỹ, Nga, Äức, Hungary, Trung Quốc, Nháºt Bản, Hà n Quốc… Có lẽ, tác giả của tâm sá»± “Bất tri tam bách dÆ° niên háºu,/ Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như†không thể hình dung rằng tác phẩm của mình được háºu thế đón nháºn sâu rá»™ng nhÆ° thế, không chỉ ở Việt Nam, mà khắp thế giá»›i. Truyện Kiá»u đã vượt xa bất kỳ những Ä‘iá»u ngÆ°á»i ta có thể nói vá» nó. Äặc biệt, Nguyá»…n Du cà ng không thể hình dung, gần 300 năm sau, các vị Tổng thống của nÆ°á»›c Mỹ đã dùng tác phẩm của mình để gá»i tâm sá»± vá»›i Việt Nam, gá»i thông Ä‘iệp tá»›i các công dân Mỹ và cÅ©ng là nói vá»›i toà n thế giá»›i vá» những trang má»›i trong quan hệ vá»›i Việt Nam. Vì váºy, tìm hiểu Truyện Kiá»u trong diá»…n văn của các Tổng thống Mỹ từ góc nhìn của mỹ há»c tiếp nháºn và góc nhìn của văn hóa - chÃnh trị, sẽ cà ng hiểu thêm giá trị, ý nghÄ©a của áng thÆ¡ bất hủ nà y và kinh nghiệm, bà i há»c của việc Ä‘Æ°a văn hóa, văn há»c và o ngoại giao, chÃnh trị.
2. CÅ©ng nhÆ° dân tá»™c, đất nÆ°á»›c chúng ta, Truyện Kiá»u của Nguyá»…n Du trong quan hệ vá»›i Mỹ, từ “cá»±u thù†đã trở thà nh ngÆ°á»i bạn. Trong những năm chống Mỹ, Truyện Kiá»u cùng cả dân tá»™c ta ra tráºn. Không ngẫu nhiên, nhân ká»· niệm 200 năm ngà y sinh cụ Nguyá»…n Tiên Äiá»n, Chế Lan Viên xúc Ä‘á»™ng viết Gá»i Kiá»u cho em năm đánh Mỹ và Tố Hữu, trong phần kết bà i thÆ¡ KÃnh gá»i Cụ Nguyá»…n Du, đã viết: “ Sông Lam nÆ°á»›c chảy bên đồi, Bá»—ng nghe trống giục ba hồi gá»i quân…â€. Còn phÃa Mỹ? Theo Phan Tá» Phùng, Phó Chủ tịch Há»™i Kiá»u há»c Việt Nam, chủ biên táºp Truyện Kiá»u khảo- chú- bình, năm 1968 sau cuá»™c tổng tiến công và nổi dáºy Máºu Thân, nhân sá»± kiện lÃnh Mỹ tìm thấy má»™t cuốn Truyện Kiá»u cÅ© kỹ và xÆ¡ xác trong hà nh trang ra tráºn, ở túi áo má»™t chiến sỹ trẻ của ta vừa ngã xuống,“ tạp chà The Washingtonian số 4 có đăng bà i viết vá» Truyện Kiá»u dà i 2 trang vá»›i dòng tÃt hấp dẫn Má»™t tà i liệu ly kỳ vừa bắt được tiết lá»™ tinh thần của địch. Trong bà i viết có minh há»a Tổng thống Johnson vá»›i lá»i chú thÃch: Giá nhÆ° Tổng thống Johnson đã Ä‘á»c Truyện Kiá»u thì chắc chắn đã không phải lâm và o tình trạng rắc rối nhÆ° ngà y nayâ€(4). CÅ©ng theo tác giả, “từ năm 1973 ở Mỹ Truyện Kiá»u cÅ©ng bắt đầu được Ä‘Æ°a và o chÆ°Æ¡ng trình giảng dạy của má»™t số trÆ°á»ng đại há»c (…) Dạy Truyện Kiá»u ở Äại há»c De Anza bang California, giáo sÆ° John Swensson ( thá»i chiến tranh là đại tá đóng quân ở Củ Chi năm 1966, ở Sà i Gòn năm 1968, 1969) nói “Muốn tìm hiểu con ngÆ°á»i Việt Nam thì hãy tìm hiểu Truyện Kiá»u…â€(5).
Trở lại vấn Ä‘á» Truyện Kiá»u trong diá»…n văn của các Tổng thống Mỹ, đến nay những ngÆ°á»i đứng đầu nÆ°á»›c Mỹ đã ba lần sá» dụng tác phẩm vÄ© đại nà y trong những bối cảnh trân trá»ng đặc biệt. Lần thứ nhất, trong diá»…n văn đáp từ của Tổng thống Bill Clinton tại cuá»™c chiêu đãi trá»ng thể của Chủ tịch nÆ°á»›c Trần Äức LÆ°Æ¡ng tối ngà y 17 tháng 11 năm 2000. Lần thứ hai, trong diá»…n văn của Phó Tổng thống Mỹ Joe Binden, thay mặt Tổng thống Barack Obama chủ trì, tại buổi tiệc trÆ°a ngà y 7 tháng 7 năm 2015 chiêu đãi trá»ng thể Tổng Bà thÆ° Nguyá»…n Phú Trá»ng và đoà n đại biểu Việt Nam tại Nhà Trắng. Và , lần thứ ba, Tổng thống Barack Obama trÃch dẫn Truyện Kiá»u trong bà i phát biểu trÆ°á»›c 2000 ngÆ°á»i Việt Nam tại Trung tâm Há»™i nghị Quốc gia ngà y 25 tháng 5 năm 2016.
Các bà i diá»…n văn nói trên thể hiện sá»± am tÆ°á»ng lịch sá», văn hóa Việt Nam và sá»± chuẩn bị công phu, tinh tế của những ngÆ°á»i đứng đầu nÆ°á»›c Mỹ, vai trò quan trá»ng của Ä‘á»™i ngÅ© cố vấn, chuyên gia và cả những ngÆ°á»i phiên dịch Việt Nam(6). HỠđã váºn dụng, Ä‘Æ°a văn hóa Việt Nam, đặc biệt là văn chÆ°Æ¡ng Việt Nam, và o ngoại giao, chÃnh trị. Vá» sức hấp dẫn trong diá»…n văn của các Tổng thống Mỹ, nhà thÆ¡ Trần Äăng Khoa lý giải: hỠđã “lấy văn hóa Việt Nam là m đại lá»™ đến vá»›i Việt Nam là lá»±a chá»n thông minh nhất để chinh phục những ngÆ°á»i tiếp xúc vá»›i mình. Các Tổng thống Mỹ tá»›i Việt Nam Ä‘á»u chá»n con Ä‘Æ°á»ng nà y†(7). Những diện mạo văn hóa tiêu biểu nhất của Việt Nam trong tất cả các lÄ©nh vá»±c ChÃnh trị, Quân sá»±, Tôn giáo, Ngoại giao, Khoa há»c, Văn há»c nghệ thuáºt nhÆ°Â Hai Bà TrÆ°ng, Lý ThÆ°á»ng Kiệt, Nguyá»…n Trãi, Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng, Phan Châu Trinh, Hồ Chà Minh, Thiá»n sÆ° ThÃch Nhất Hạnh, Äại tÆ°á»›ng Võ Nguyên Giáp, Giáo sÆ° Ngô Bảo Châu, nhạc sÄ© Văn Cao, Trịnh Công SÆ¡n, cây lúa, tà áo dà i, các phố cổ Hà Ná»™i, các món ăn truyá»n thống,v.v… Ä‘á»u được ngợi ca, trÃch dẫn rất Ä‘Ãch đáng. Riêng vá»›i Truyện Kiá»u, hỠđã hiểu vai trò, vị trÃ, ý nghÄ©a thẳm sâu của tác phẩm nà y trong lịch sá» văn hóa Việt Nam, biết ngÆ°á»i Việt Nam rất yêu thÃch Truyện Kiá»u. Các Tổng thống, Phó Tổng thống Mỹ cÅ©ng đã đầy lịch duyệt sá» dụng văn hóa “Lẩy Kiá»uâ€- má»™t hình thức sinh hoạt văn nghệ truyá»n thống của Việt Nam vốn gắn vá»›i ngâm hát thÆ¡ Kiá»u, sau nà y được dùng trong lá»i ăn tiếng nói hà ng ngà y hoặc trong các diá»…n ngôn hà nh chÃnh, chÃnh luáºn, để là m Ä‘iểm nhấn, tạo ấn tượng mạnh, sâu sắc trong ứng xá», giao tiếp. HỠđã Ä‘á»c những câu Kiá»u trong bản dịch Truyện Kiá»u – The Tale of Kiá»u của há»c giả Huỳnh Sanh Thông, Äại há»c Yale xuất bản năm 1983, bản dịch vá»›i nhiá»u giải thÃch chi tiết các Ä‘iển tÃch, mặc dù chÆ°a lá»™t tả hết được các lá»›p nghÄ©a của tác phẩm nhÆ°ng nhìn chung đã được các há»c giả quốc tế đánh giá cao, chuyển tải khá đầy đủ ý tình của đại thi hà o Nguyá»…n Du và năm 1987 đã được trao tăng giải MacArtthur Prize- giải thưởng cao quý nhất vá» khảo cứu, biên khảo của Mỹ(8). Các Tổng thống, Phó Tổng thống Mỹ cÅ©ng Ä‘á»u “Lẩy Kiá»u†ở phần kết của diá»…n văn, phần quan trá»ng nhất, gói lại những Ä‘iá»u đã nói và mở ra những Ä‘iá»u muốn nói. HỠđã thể hiện cái nhìn sâu sắc tá»›i táºn bản chất của những câu thÆ¡ Kiá»u và của bối cảnh để tìm ra những góc cạnh, ý nghÄ©a liên tưởng có thể váºn dụng thÆ¡ Kiá»u, để “Lẩy Kiá»u câu nà o cÅ©ng hay, cÅ©ng trúng và già u cảm xúc, ý nghÄ©aâ€(9). Äúng nhÆ°  Cúc ÄÆ°á»ng đã nháºn xét: “Tất nhiên, má»™t vị Tổng thống (hoặc Phó Tổng thống Mỹ) lẩy Kiá»u là sá»± kiện đáng chú ý và thi vị hÆ¡n rất nhiá»u - so vá»›i việc má»™t nhà Kiá»u há»c nà o đó của Việt Nam thá»±c hiện công việc ấy. NhÆ°ng ở góc ngược lại, câu chuyện ấy cÅ©ng cho thấy rõ má»™t thá»±c tế: Truyện Kiá»u đã được thế giá»›i mặc định là tác phẩm tiêu biểu tại Việt Nam, gắn vá»›i văn hóa Việt Namâ€(10).
3. Chuyến thăm Việt Nam năm 2000 của vị Tổng thống thứ 42 của Mỹ, Williiam. J. Clinton theo lá»i má»i của Chủ tịch nÆ°á»›c Trần Äức LÆ°Æ¡ng, là chuyến thăm đầu tiên của ngÆ°á»i đứng đầu nÆ°á»›c Mỹ tá»›i nÆ°á»›c ta. Cuá»™c chiến tranh giữa hai quốc gia đã lùi xa 25 năm. Chiến tranh lạnh cÅ©ng đã kết thúc. Äã 5 năm, hai nÆ°á»›c bình thÆ°á»ng hóa quan hệ. Việt Nam Ä‘ang đẩy mạnh tiến trình gia nháºp WTO.Trong diá»…n văn tại Äại há»c Quốc gia Hà Ná»™i, Bill Clinton đã thông tin những sá»± kiện văn hóa, kinh tế thú vị: “Hai thế ká»· trÆ°á»›c đây, trong thá»i kỳ láºp quốc của Hoa Kỳ, chúng tôi đã vượt đại dÆ°Æ¡ng tìm đối tác thÆ°Æ¡ng mại, và má»™t trong những quốc gia đầu tiên mà chúng tôi gặp được là Việt Nam. Äặc biệt là má»™t trong những quốc phụ của chúng tôi, ông Thomas Jefferson, đã thá» tìm lúa giống của Việt Nam để mang vá» trồng tại trang trại của ông ở Virginia từ 200 năm trÆ°á»›câ€(11). Sá»± kiện nà y, vá» sau cÅ©ng được Tổng thống Barak Obama nhắc đến trong diá»…n văn tại Trung tâm Há»™i nghị Quốc gia Việt Nam. Barak Obama cÅ©ng nhắc đến sá»± kiện Tuyên ngôn Ä‘á»™c láºp của nÆ°á»›c Mỹ năm 1776 mà Thomas Jefferson là tác giả, đã được trÃch dẫn trong Tuyên ngôn Ä‘á»™c láºp năm 1945 của Việt Nam.
Trong diá»…n văn phát biểu tại Äại há»c Quốc gia Hà Ná»™i, Bill Clinton bá»™c lá»™ những Ä‘iá»u tâm huyết: “Äúng nhÆ° Äại sứ Pete Peterson đã nói rất hay: "Chúng ta không thể thay đổi được quá khứ, nhÆ°ng Ä‘iá»u chúng ta có thể thay đổi là TÆ°Æ¡ng Lai (…). Nếu nhÆ° toà n cầu hóa mang thế giá»›i đến vá»›i Việt Nam, thì đồng thá»i nó cÅ©ng mang Việt Nam đến vá»›i thế giá»›i…ChÆ°a bao giá» có hai quốc gia nà o đã là m những chuyện nhÆ° chúng ta Ä‘ang là m (…). Hôm nay, Hoa Kỳ và Việt Nam mở má»™t chÆ°Æ¡ng má»›i trong quan hệ hai nÆ°á»›c"(12).
Tại buổi chiêu đãi do Chủ tịch nÆ°á»›c Trần Äức LÆ°Æ¡ng chủ trì, trÆ°á»›c nghÄ©a cá», chÃnh kiến nhất quán của Việt Nam vá»›i các nÆ°á»›c trên thế giá»›i và nÆ°á»›c Mỹ,Tổng thống Bill Clinton khẳng định niá»m tin, niá»m vui, mong muốn của Hoa Kỳ: “Khi chúng ta mở rá»™ng cánh cá»a, chúng ta không chỉ tiếp nháºn những tÆ° tưởng má»›i. Chúng ta còn giá»›i thiệu được vá»›i bên ngoà i tà i năng và tÃnh sáng tạo cùng tiá»m năng của dân tá»™c. Chỉ sau má»™t ngà y ở thăm đất nÆ°á»›c các bạn, tôi tin tưởng chắc chắn rằng sẽ không có gì có thể ngăn cản ngÆ°á»i dân Việt Nam già nh lấy cÆ¡ há»™i nháºn biết tiá»m năng trà n đầy của mình. Nhân dân Hoa Kỳ vui mừng vì đã đến lúc chúng ta có thể trở thà nh đối tác â€. Và Bill Clinton đã “Lẩy Kiá»uâ€:
Sen tà n cúc lại nở hoa,
Sầu dà i ngà y ngắn đông đà sang xuân.
“Just as the lotus wilts, the mums bloom forth,
Time softens grief, and the winter turns to springâ€.
Äây là câu thÆ¡ số 1795 và 1796 của Truyện Kiá»u, ý nói má»™t năm đã trôi qua bằng cách miêu tả sá»± chuyển Ä‘á»™ng của thá»i gian, của thiên nhiên, đất trá»i vá»›i những hình ảnh, đặc Ä‘iểm nổi báºt nhất của bốn mùa: sen tà n-mùa hạ qua, hoa cúc nở-mùa thu tá»›i; hết mùa thu chuyển sang mùa đông; mùa đông ngà y ngắn đêm dà i; kết thúc mùa đông là mùa xuân Ä‘ang đến. Äà o Duy Anh giải thÃch ý thÆ¡ “ sầu dà i ngà y ngắn†nhÆ° sau: “Mối sầu tuy dà i ( so vá»›i câu Thá» háºn miên miên vô tuyệt kỳ của Bạch CÆ° Dị) mà thì giá» trôi qua thấm thoắt ( ngà y ngắn) cÅ©ng đã được má»™t năm ( hết hạ sang thu, hết đông sang xuân)â€(13). Äấy là má»™t năm ở Lâm Tri,Thúc Sinh đã xa Thúy Kiá»u, sau buổi tiá»…n biệt, chia tay: “NgÆ°á»i lên ngá»±a kẻ chia bà o, Rừng phong thu đã nhuốm mà u quan sanâ€, “ Lâm Tri từ thuở uyên bay, Phòng không thÆ°Æ¡ng kẻ tháng ngà y chiếc thânâ€.
Bill Clinton đã “lẩyâ€,“váºnâ€câu thÆ¡ 1795, 1796 của Truyện Kiá»u và o quan hệ bang giao Việt- Mỹ, và chÃnh ông giải mã ý nghÄ©a muốn nói từ hai câu thÆ¡, khẳng định và hy vá»ng vá» sá»± phát triển của quan hệ giữa hai nÆ°á»›c: “Nay những ký ức băng giá vá» quá khứ đã bắt đầu tan. Những phác thảo của má»™t tÆ°Æ¡ng lai ấm áp chung đã bắt đầu hình thà nh. Cùng nhau, chúng ta hãy táºn hưởng mùa xuân má»›i nà yâ€(14).
Trong cách “lẩy Kiá»u†của Bill Clinton, ý nghÄ©a của câu thÆ¡ Kiá»u đã có khác. Không chỉ là sá»± miêu tả bÆ°á»›c Ä‘i của thá»i gian má»™t năm, mà chủ yếu là sá»± váºn Ä‘á»™ng của thá»i gian, vÅ© trụ, của sá»± chuyển mùa theo hÆ°á»›ng tốt đẹp hÆ¡n. Chuyến thăm của Bill Clinton, nhÆ° chÃnh ý nghÄ©a ông muốn nói từ câu Kiá»u, đánh dấu khởi đầu má»›i trong quan hệ Việt- Mỹ: thá»i cuá»™c đã thay đổi, chiến tranh đã Ä‘i qua, những chÆ°Æ¡ng buồn trong quan hệ giữa hai nÆ°á»›c cÅ©ng đã qua, trÆ°á»›c váºn há»™i má»›i Ä‘ang đến, hai quốc gia cùng hÆ°á»›ng tá»›i, cùng xây dá»±ng và cùng táºn hưởng má»™t tÆ°Æ¡ng lai tÆ°Æ¡i sáng. Má»™t sá»± chia sẻ, cam kết gắn bó, thân tình, dù rằng trong mong Æ°á»›c nhiá»u hÆ¡n là hiện thá»±c.
“TrÃch dẫn hai câu Kiá»u nà y, hẳn Bill Clinton cÅ©ng không ngá»: 13 năm sau, phát biểu của ông đã trở thà nh má»™t phần trong hồ sÆ¡ Ä‘á» nghị vinh danh Nguyá»…n Du, được Việt Nam gá»i lên UNESCO… Ban soạn thảo hồ sÆ¡ dẫn lại lần "lẩy Kiá»u" của nguyên Tổng thống Mỹ nhÆ° má»™t minh chứng tiêu biểu cho tầm ảnh hưởng Äông Tây của tác phẩm nà yâ€(15).
4. Äầu tháng 7 năm 2015, Tổng Bà thÆ° Äảng Cá»™ng sản Việt Nam sang thăm Mỹ theo lá»i má»i của Tổng thống B. Obama. Äây là chuyến thăm đầu tiên của ngÆ°á»i đứng đầu má»™t đảng cá»™ng sản tá»›i Mỹ, chÆ°a từng có tiá»n lệ trong lịch sá» quốc gia nà y, kết quả tÃch cá»±c sau 20 năm hai quốc gia bình thÆ°á»ng hóa quan hệ. Äúng nhÆ° Tổng Bà thÆ° Nguyá»…n Phú Trá»ng đã chia sẻ vá»›i các nhà báo hai nÆ°á»›c và quốc tế: “Có lẽ cách đây 20 năm không ai có thể hình dung được rằng hôm nay, tại phòng Bầu dục, Nhà Trắng lại có cuá»™c gặp rất thú vị giữa Tổng Bà thÆ° Äảng Cá»™ng sản Việt Nam vá»›i Tổng thống Hoa Kỳ. Từ hai nÆ°á»›c “cá»±u thùâ€, Việt Nam và Hoa Kỳ đã trở thà nh bạn, rồi đối tác toà n diện và trong tÆ°Æ¡ng lai mối quan hệ đó sẽ còn phát triển tốt hÆ¡n nữa. Có được Ä‘iá»u nà y là nhá» tầm nhìn chiến lược, nhá» sá»± cố gắng của lãnh đạo hai nÆ°á»›c, đồng thá»i có sá»± ủng há»™ to lá»›n của nhân dân vì quan hệ hai nÆ°á»›c Việt Nam – Hoa Kỳ phù hợp vá»›i lợi Ãch của nhân dân, đồng thá»i phù hợp vá»›i xu thế phát triển trên thế giá»›i hiện nay. Äó là hòa bình, hữu nghị, hợp tác, phát triển và cùng nhau thịnh vượng"(16).
Chuyến thăm của Tổng Bà thÆ° Nguyá»…n Phú Trá»ng giải quyết được nhiá»u vấn Ä‘á» tầm vÄ© mô, mở ra ká»· nguyên má»›i của quan hệ Việt-Mỹ. Trong tiệc chiêu đãi Tổng Bà thÆ°, Phó Tổng thống Mỹ Joe Binden đã “lẩy†câu thÆ¡ 3121 và 3122, Ä‘oạn Kim- Kiá»u tái hợp, rất phù hợp vá»›i quan hệ song phÆ°Æ¡ng Việt Nam- Hoa Kỳ hiện nay:
Trá»i còn để có hôm nay,
Tan sÆ°Æ¡ng đầu ngõ, vén mây giữa trá»i.
“Thank heaven we are here today,
To see the sun through parting fog and cloudâ€.
Äà o Duy Anh giải thÃch: “Tan sÆ°Æ¡ng đầu ngõ: Liên hệ vá»›i câu Hoa tà n mà lại thêm tÆ°Æ¡i ở dÆ°á»›i, tan sÆ°Æ¡ng đầu ngõ nghÄ©a là trừ hết sÆ°Æ¡ng lạnh khiến hoa (hoa trồng ở đầu ngõ vÆ°á»n) đã tà n vì sÆ°Æ¡ng mà lại được tÆ°Æ¡i lại (…).Vén mây giữa trá»i: Liên hệ vá»›i câu 3124: Trăng tà n mà lại hÆ¡n mÆ°á»i rằm xÆ°a. Vén mây giữa trá»i nghÄ©a là tan mây ở giữa trá»i cho nên mặt trăng lại được sáng lại, khiến tuy nó đã là trăng tà n mà vẫn còn sáng hÆ¡n trăng rằm mà bị mây cheâ€(17). Phan Tá» Phùng đã trÃch dẫn các bình chú những câu thÆ¡ nà y: “Nguyá»…n Vân Anh: Äầu ngõ sÆ°Æ¡ng tan, giữa giá»i mây tạnh, thì sẽ được hoa tÆ°Æ¡i giăng sáng, nhÆ° hai câu dÆ°á»›i đã nói; Äà m Duy Tạo: đám sÆ°Æ¡ng ở đầu ngõ tan Ä‘i thì lại thấy hoa trong vÆ°á»n; đám mây ở giữa trá»i vén lên thì lại thấy mặt trăngâ€(18).
Trong buổi gặp gỡ Ä‘oà n viên, “MÆ°á»i lăm năm má»›i bây giá» là đâyâ€, Kim Trá»ng an ủi Thúy Kiá»u, muốn Thúy Kiá»u xếp lại những mặc cảm, những ngà y buồn, để thấy vầng trăng tái hợp, ,“Cùng nhau lại chuốc chén quỳnh giao hoan†. Mong Æ°á»›c của Kim Trá»ng vừa rất chân thà nh, vừa vô cùng lãng mạn!
“Váºn và o†chuyến thăm của Tổng Bà thÆ° Nguyá»…n Phú Trá»ng, hai câu thÆ¡ Kiá»u mà Joe Binden “lẩy†mang thêm những lá»›p nghÄ©a khác: lịch sỠđã có những khúc rẽ, váºn há»™i má»›i tÆ°Æ¡i sáng đã đến, hai quốc gia đã và tiếp tục vượt qua những rà o cản, thách thức. Giá» là lúc “sÆ°Æ¡ng tan đầu ngõâ€, là lúc “vén mây giữa trá»iâ€, là m tan sÆ°Æ¡ng má» hÆ¡i lạnh và mây mù đã phủ bóng lên quan hệ hai nÆ°á»›c, để bầu trá»i quang, rá»™ng mở, ấm áp, vì má»™t triển vá»ng tÆ°Æ¡ng lai tốt đẹp. “Vén mây giữa trá»iâ€: Ä‘iá»u tưởng chừng nhÆ° không thể, đã và vẫn có thể là m được, nhÆ° hai quốc gia Việt Nam và Mỹ đã và ngà y cà ng xÃch lại gần nhau.Tất nhiên, hai nÆ°á»›c vẫn còn những vấn Ä‘á» tiếp tục phải trao đổi, nhÆ°ng ChÃnh phủ Mỹ đã thay đổi cách nhìn, Ä‘iá»u quan trong là há» tôn trá»ng chủ quyá»n Ä‘á»™c láºp, toà n vẹn lãnh thổ, thể chế chÃnh trị của Việt Nam và ngà y cà ng có nhiá»u thiện cảm vá»›i Việt Nam, cùng mong muốn quan hệ giữa hai quốc gia chẳng những phát triển, mà còn nâng lên thà nh đối tác tòan diện.
Có thể so sánh: nếu câu Kiá»u Bill Clinton “lẩy†trÆ°á»›c đây đặt niá»m tin “đông Ä‘Ã sang xuânâ€, thì câu Kiá»u Joe Binden dẫn ra trong tiệc mừng Tổng Bà thÆ° Nguyá»…n Phú Trá»ng, sau 20 năm bình thÆ°á»ng hóa quan hệ hai nÆ°á»›c, là sá»± khẳng định, củng cố sá»± tin tưởng và thể hiện niá»m vui vá» những gì hai quốc gia đã là m “để có hôm nayâ€.Và “hôm nayâ€, “sÆ°Æ¡ngâ€- cái nhìn thấy ngay trÆ°á»›c mắt, đã “tan đầu ngõâ€, “mây giữa trá»iâ€, cái xa hÆ¡n, cái Ä‘ang còn khuất lấp, cÅ©ng Ä‘ang được vén mở; đã nhìn rõ bầu trá»i rá»™ng lá»›n, tÆ°Æ¡ng lai của mối quan hệ giữa hai nÆ°á»›c.
5. Chuyến thăm Việt Nam năm 2016 của Tổng thống Barack Obama cÅ©ng rất đặc biệt. Äặc biệt từ mục tiêu: “Mục tiêu của tôi trong chuyến thăm nà y là xây dá»±ng ná»n tảng ngà y cà ng vững chắc hÆ¡n cho quan hệ hai nÆ°á»›c trong nhiá»u tháºp ká»· tá»›i. Mối quan hệ lâu dà i của hai đất nÆ°á»›c chúng ta, bắt đầu từ Thomas Jefferson từ hÆ¡n hai thế ká»· trÆ°á»›c, bây giá» bắt đầu má»™t chu kỳ má»›iâ€(19). Äặc biệt từ sá»± gần gÅ©i, thân thiện của Barack Obama vá»›i ngÆ°á»i dân; gần gÅ©i má»™t cách chân thà nh, chân thà nh má»™t cách gần gÅ©i: ăn bún chả bình dân, uống bia hÆ¡i, trú mÆ°a dÆ°á»›i mái hiên và bắt tay trò chuyện cùng những ngÆ°á»i dân bình dị, dừng lại ở cổng là ng Má»… Trì mua cốm. Barack Obama được rất đông ngÆ°á»i Việt Nam đứng cháºt hai bên Ä‘Æ°á»ng chà o đón và tiá»…n chân. “Tổng thôÌng Hoa KyÌ€ Ä‘ã chiêÌm troÌ£n tiÌ€nh cảm của ngÆ°Æ¡Ì€i Việt vaÌ€ tình cảm của ngÆ°Æ¡Ì€i Việt Ä‘ã in sâu trong traÌi tim ông chủ NhaÌ€ TrăÌngâ€(20). Trong bà i phát biểu tại Trung tâm Há»™i nghị Quốc gia trÆ°á»›c hÆ¡n hai nghìn ngÆ°á»i, Barak Obama trân trá»ng quá khứ lịch sá» rất huy hoà ng của Việt Nam, nhiá»u lần khẳng định chủ quyá»n Ä‘á»™c láºp và sức mạnh, vẻ đẹp bá»n bỉ, sâu sắc, tinh tế của văn hóa Việt Nam - cÆ¡ sở ná»n tảng vững chắc của chủ quyá»n Ä‘á»™c láºp ấy. Bà i phát biểu dà i 30 phút và 30 lần Barak Obama nhắc đến hoặc viện dẫn văn hóa Việt Nam. Từ các địa danh văn hóa: Äông SÆ¡n, sông Hồng, phố cổ Hà Ná»™i, cố đô Huế, Há»™i An, Thà nh phố Hồ Chà Minh, đồng bằng sông Cá»u Long đến các sản váºt nhÆ° lúa gạo, trống đồng, các món ăn nổi tiếng. Từ những anh hùng, danh nhân, nhân váºt lịch sá»: Hai Bà TrÆ°ng, Lý ThÆ°á»ng Kiệt, Hồ Chà Minh, Võ Nguyên Giáp đến các nhà thÆ¡, nhà văn, há»a sỹ, nhà khoa há»c và tác phẩm của há» nhÆ° bà i thÆ¡ Thần của Lý ThÆ°á»ng Kiệt, triết há»c Phan Châu Trinh, ca khúc “Mùa xuân đầu tiên†của Văn Cao, “Nối vòng tay lá»›n†của Trịnh Công SÆ¡n, Toán của Giáo sÆ° Ngô Bảo Châu…Riêng vá»›i Nguyá»…n Du, Tổng thống Obama nhắc tá»›i hai lần trong bà i phát biểu nà y. Lần thứ nhất, Barak Obama thông tin: thÆ¡ Nguyá»…n Du được các trÆ°á»ng đại há»c Mỹ táºp trung nghiên cứu. Lần thứ hai, từ cảm hứng vá» thá»±c tại và viá»…n cảnh quan hệ của hai nÆ°á»›c,“cả hai bên Ä‘á»u mong muốn thay đổiâ€,“có nhiá»u ngÆ°á»i Mỹ và Việt há»c táºp cùng nhau, là m việc cùng nhau, sát cánh vá»›i nhauâ€, Ông đã “lẩy†thÆ¡ Kiá»u:
Rằng trăm năm cũng từ đây,
Của tin gá»i má»™t chút nà y là m ghi.
(Henceforth I’m bound to you for life, he said
Call these small gifts a token of my love)
Câu thÆ¡ 355 và 356 của Truyện Kiá»u, Ä‘oạn Kim – Kiá»u gặp gỡ, Ä‘oạn đẹp nhất, trong sáng nhất, nên thÆ¡ nhất của Thúy Kiá»u và Kim Trá»ng! Äã qua những thá»i khắc “giữ ý rụt rèâ€, “Lần lừa ai biết hãy còn hôm nayâ€. Äã qua những suy tÆ°: “Thiệt đây mà có Ãch gì đến aiâ€.
“Trăm năm cÅ©ng từ đây†vừa là ghi trÆ°á»›c trá»i đất thá»i khắc gắn bó nà y, vừa là duyên trá»i định đôi lứa gắn bó trá»n Ä‘á»i từ đây. Tấm lòng, Æ°á»›c nguyện của Kim Trá»ng và Thúy Kiá»u không chỉ thể hiện bằng lá»i. Cả hai đã trao và nháºn “khăn hồngâ€, “cà nh thoaâ€- ká»· váºt của tình yêu đôi lứa: “Của tin gá»i má»™t chút nà y là m ghiâ€. Ká»· váºt nhá» nhÆ°ng nguyện thá» trong đó rất lá»›n, rất thiêng liêng!
Nhá»› lại diá»…n từ của Tổng Bà thÆ° Nguyá»…n Phú Trá»ng tại tiệc chiêu đãi của phÃa Mỹ. Äáp lại ý tình của nÆ°á»›c Mỹ, đáp lại việc trÃch dẫn thÆ¡ Kiá»u của Phó Tổng thống Mỹ Joe Binden,Tổng Bà thÆ° Nguyá»…n Phú Trá»ng đã dẫn câu nói của Tổng thống Theodore Roosevelt: “Có lòng tin là đã Ä‘i được ná»a Ä‘Æ°á»ngâ€. Nhà thÆ¡ Trần Äăng Khoa bình vá» trÆ°á»ng hợp “lẩy Kiá»u†của Tổng thống Obama: “Phải nói là rất tuyệt vá»i. Äúng váºy. Vấn Ä‘á» là niá»m tin. Không có niá»m tin thì không có gì hết. ChÆ¡i vá»›i nhau thì phải tin nhau…Ông B. Obama được dân ta quý chÃnh vì ông rất hiểu chúng ta và tạo cho chúng ta có được niá»m tin nà yâ€(21).
6. Truyện Kiá»u của Nguyá»…n Du từ má»™t tác phẩm nghệ thuáºt đã bÆ°á»›c và o vÅ© Ä‘Ã i chÃnh trị, “từ má»™t bình diện cá nhân đã thà nh bình diện dân tá»™c trên má»i phÆ°Æ¡ng diệnâ€(22). ThÆ¡ Kiá»u tầng tầng ý nghÄ©a, lá»›p lá»›p ná»™i hà m. Những câu thÆ¡ Kiá»u trong diá»…n văn của những ngÆ°á»i đứng đầu nÆ°á»›c Mỹ tuy chÆ°a phải là những câu thÆ¡ hay nhất của Truyện Kiá»u nhÆ°ng đã được các Tổng thống Mỹ sá» dụng phụ hợp, sinh Ä‘á»™ng, đắc địa trong các bối cảnh ngoại giao cụ thể của hai quốc gia ở các thá»i Ä‘iểm khác nhau. Äúng nhÆ° ông Phạm Anh, phiên dịch chÃnh cho Tổng thống Obama trong chuyến công du Việt Nam, nháºn xét: những câu thÆ¡ đó “giống nhÆ° viên ngá»c lá»›n trên đỉnh vÆ°Æ¡ng miệnâ€(23).
Truyện Kiá»u trong diá»…n văn của các Tổng thống Mỹ má»™t lần nữa chứng tá» sức mạnh, sá»± sâu sắc, tinh tế khi “chÃnh trị ở trong văn hóa†và “văn hóa ở trong chÃnh trịâ€! Từ đây, cà ng thấy rõ hÆ¡n vai trò của văn hóa, văn há»c trong ngoại giao, chÃnh trị.Thá»±c tế nà y, cha ông ta đã để lại rất nhiá»u kinh nghiệm cho háºu thế. Nổi tiếng nhất là những bà i thÆ¡ Ä‘i sứ ở chốn quan phÆ°Æ¡ng, cung đình của các sứ thần Việt Nam, những ngÆ°á»i má»™t lúc vừa là nhà chÃnh trị, vừa là nhà ngoại giao, vừa là nhà thÆ¡(24). HỠđã dùng thÆ¡ là m phÆ°Æ¡ng tiện môi giá»›i, ngoại giao, đối thoại chÃnh trị. Chẳng hạn, thá»i nhà Trần là thÆ¡ Ä‘i sứ của Phạm SÆ° Mạnh, Nguyá»…n Trung Ngạn, Mạc ÄÄ©nh Chi,v.v… vá»›i sứ tiết đấu tranh má»m dẻo, khôn khéo vá»›i “thiên triá»uâ€, tá»± hà o vá» quốc thể, giữ vững quyá»n tá»± chủ, xác láºp quan hệ bình đẳng giữa hai nÆ°á»›c. ThÆ¡ Ä‘i sứ thá»i Lê- Tây SÆ¡n của Ngô Thì Nháºm, Äoà n Nguyá»…n Tuấn, Phan Huy Ãch,v.v…mang hÆ¡i thở hà o hùng của thá»i đại Tây SÆ¡n, thể hiện rõ lòng tá»± hà o và thiện chà hòa bình của dân tá»™c, “hÆ°Æ¡ng thÆ¡m có thể nhuần thấm cho Ä‘á»i sauâ€(25). ThÆ¡ Ä‘i sứ thá»i kỳ đầu nhà Nguyá»…n của Trịnh Hoà i Äức, Lê Quang Äịnh, Ngô Nhân TÄ©nh, Phan Huy Chú dà o dạt tấm lòng yêu nÆ°á»›c, tinh thần tá»± hà o dân tá»™c, khẳng khái ngẩng cao đầu trÆ°á»›c trách nhiệm “sứ sá»±â€Ä‘ược giao.
Ở thá»i đại chúng ta, Chủ tịch Hồ Chà Minh là mẫu má»±c của thông tuệ sá» dụng văn hóa, văn há»c và o công việc ngoại giao. Cố Thủ tÆ°á»›ng Phạm Văn Äồng đã viết: “Sá»± ứng xá» linh hoạt của Hồ Chà Minh trong giao tiếp, ngoại giao đã trở thà nh những câu chuyện huyá»n thoạiâ€. Nhà thÆ¡ Äức Vili Xanbao xúc Ä‘á»™ng nói vá» Bác: “Trong tầm nhìn của Bác, không những thấy NgÆ°á»i là nhà quốc tế đáng kÃnh phục, mà còn là nhà văn hóa lá»›n, già u tình thÆ°Æ¡ng yêu nhân loại†(26). Tiếp khách quốc tế, NgÆ°á»i không câu nệ “ đối đẳng chức vụâ€, luôn chủ Ä‘á»™ng, sâu sắc, tá»± nhiên, tinh tế và hay dùng văn hóa, thÆ¡ ca gá»i gắm ý tình. Năm 1960, tiếp Tổng thống Guinea Sekou Toure, Bác đã “ lẩy Kiá»uâ€: “ Bây giá» má»›i gặp nhau đây, Mà lòng đã chắc những ngà y thanh niênâ€. Khi sang Trung Quốc, NgÆ°á»i thÆ°á»ng là m thÆ¡, viết đại tá»± trÆ°á»›c mặt ngÆ°á»i Trung Quốc, khiến bạn cà ng nể phục và cà ng nhiá»u thiện cảm. Tháng 5 năm 1963, đón Chủ tịch nÆ°á»›c Cá»™ng hòa nhân dân Trung Hoa LÆ°u Thiếu Kỳ, NgÆ°á»i Ä‘á»c hai câu thÆ¡ cho đến nay vẫn là biểu tượng của mong muốn vá» mối quan hệ giữa hai nÆ°á»›c, trên nguyên tắc giữ vững chủ quyá»n Ä‘á»™c láºp của Việt Nam: “Mối tình thắm thiết Việt- Hoa, Vừa là đồng chà vừa là anh emâ€. Nói vá» mối quan hệ Việt-Là o, NgÆ°á»i cÅ©ng dùng thÆ¡,v.v…
Nhắc lại truyá»n thống ấy của dân tá»™c để thấy rõ hÆ¡n vai trò, trách nhiệm của các cÆ¡ quan ngoại giao, văn hóa, văn há»c và các nhà nghiên cứu, nhà văn hóa trong việc tÆ° vấn, chuẩn bị cho chuyến thăm các quốc gia và tiếp khách quốc tế của những ngÆ°á»i đứng đầu nhà nÆ°á»›c. Nên chăng, cần khẩn trÆ°Æ¡ng có má»™t chiến lược Ä‘Æ°a văn hóa, văn há»c và o ngoại giao. Văn hóa, văn há»c luôn luôn là “sức mạnh má»mâ€, chiếc cầu kỳ diệu để đối thoại, và quan trá»ng hÆ¡n là để nối con ngÆ°á»i, nối các dân tá»™c vá»›i nhau. XÆ°a đã thế, và nay cÅ©ng thế, tháºm chà cà ng hÆ¡n thế(27)!
HÃ Ná»™i, 11/2017
B.M.N
(1)Xem: Äoà n Lê Giang, Dịch Truyện Kiá»u sang tiếng Nháºt, in trong Kiá»u há»c tinh hoa, Trung tâm Nghiên cứu Quốc há»c, Nxb Văn há»c, Hà Ná»™i, năm 2016, tr.389.
(2) Xem: Lê Thu Yến, Hà nh trình Nguyá»…n Du đến vá»›i thế giá»›i, in trong Äại thi hà o dân tá»™c, Danh nhân văn hóa Nguyá»…n Du- Ká»· yếu Há»™i thảo ká»· niệm 250 năm sinh Nguyá»…n Du, Khoa Văn há»c và Ngôn ngữ, TrÆ°á»ng Äại há»c Khoa há»c Xã há»™i và Nhân văn, Nxb Äại há»c Quốc gia Tp. Hồ Chà Minh, năm 20015- tr. 956-963.
(3)René Crayssac, Truyện Kiá»u và xã há»™i à Äông, in trong Nguyá»…n Du – vá» tác gia và tác phẩm, Nxb Giáo Dục, Hà Ná»™i, năm 1999, tr. 990.
(4), (5), (18) Phan Tá» Phùng, chủ biên, Truyện Kiá»u Khảo-Chú-Bình, Nxb Lao Ä‘á»™ng, Hà Ná»™i, năm 2015, tr.51, 52, 768.
(6), (23) Xem: Obama lẩy Kiá»u và báºt mà bất ngá» của phiên dịch viên ngÆ°á»i Việt,, Báo Tin tức, nguồn: https://tintuc.vn/obama-lay-kieu-va-bat-mi-bat-ngo-cua-phien-dich-vien-nguoi-viet-132828.
(7), (21) Trần Äăng Khoa giải mã sức hấp dẫn của Obama, nguồn: http://vov.vn.blog/tran-dang-khoa-giai-ma-suc-hap-dan-cua-obama-515265.vov
(8)Xem: Tồng thống Mỹ lẩy Kiá»u theo bản dịch nà o,Tạp chà Kiến thức,
nguồn: http://kienthuc.net.vn/xa-hoi/tong-thong-my-lay-kieu-theo-ban-dich-nao-687380.html
(9), (20) Nguyá»…n Minh Thuyết, Câu Kiá»u tặng Tổng thống Obama,
nguồn:http://giaoduc.net.vn/Quoc-te/Cau-Kieu-tang-Tong-thong-Obama-post168204.gdhttp://giaoduc.net.vn/Quoc-te/Cau-Kieu-tang-Tong-thong-Obama-post168204.gd).
(11), (12), (14) Xem: Toà n văn Bà i Diễn văn của Tổng thống Clinton. Báo Nhân dân, ngà y 18/11/2000, tr. 1, 3.
(13), (17) Äà o Duy Anh, Từ Ä‘iển Truyện Kiá»u, Nxb Phụ nữ, Hà Ná»™i, năm 2007, tr. 334, 406.
(8),(10),(13) Cúc ÄÆ°á»ng, Khi ngÆ°á»i Mỹ lẩy Kiá»u- nguồn:http://thethaovanhoa.vn/dien-dan-van-hoa/khi-nguoi-my-lay-kieu-n20150708232555849.htm).
(15),(16) Äăng TrÆ°á»ng, Ngoại giao và thÆ¡ Kiá»u- nguồn:http://cand.com.vn/Su-kien-Binh-luan-thoi-su/Ngoai-giao-va-tho-Kieu-357595/).
(19) Toà n văn bà i phát biểu của Tổng thống Obama trÆ°á»›c 2000 ngÆ°á»i ở Mỹ Äình,nguồn: http://tuoitre.vn/toan-van-phat-bieu-cua-tong-thong-obama-truoc-2000-nguoi-o-my-dinh-1106830.htm.
(22) Lê Äình Tuấn- Khi Tổng thống và Phó Tổng thống Hoa Kỳ lẩy Kiá»u-
nguồn: http://www.nhandan.com.vn/chinhtri/item/28126002-khi-tong-thong-va-pho-tong-thong-hoa-ky-lay-kieu.html).
(24), (25) Xem: Phạm Thiá»u, Äà o PhÆ°Æ¡ng Bình, chủ biên, ThÆ¡ Ä‘i sứ- Nxb Khoa há»c xã há»™i,Hà Ná»™i, năm 1993, tr. 45
(26) Xem: Vũ Kim Yến, Hồ Chà Minh và những câu chuyện ứng xỠngoại giao,nguồn: http//chinhphu.vn.aspx?did=168961.
(27) Tác giả xin chân thà nh cám Æ¡n GS. Trần Văn Nhung, GS. Trần Nho Thìn, PGS. Lê Thu Yến, PGS. Äoà n Lê Giang,Ths. Phạm Tấn đã có những góp ý quý báu cho bà i báo nà y.
(*) PGS.TSKH- Văn phòng Há»™i đồng Chức danh giáo sÆ° nhà nÆ°á»›c, Ät: 0903 63 60 54; Email:
Cette adresse email est protégée contre les robots des spammeurs, vous devez activer Javascript pour la voir.
|