--- Quốc Anh --- Triá»u Nguyá»…n tồn tại trong má»™t thá»i kỳ lịch sỠđầy biến động và triá»u đại nà y phải gánh chịu trách nhiệm khi để đất nước rÆ¡i và o ách thống trị cá»§a thá»±c dân Pháp cuối thế ká»· 19. Theo tác giả Quốc Anh, vấn đỠđánh giá triá»u Nguyá»…n được nghiên cứu kỹ cà ng hÆ¡n vá»›i thái độ khách quan, biện chứng để từ đó nhìn rõ và bảo vệ những giá trị văn hóa mà triá»u đại nà y để lại. Lịch sá» thà nh văn cá»§a gần trá»n má»™t thiên niên ká»· sắp qua, giá»›i sá» há»c chúng ta đã quan tâm nhiá»u và chá»§ yếu đến má»™t lịch sá» giữ nước và má»›i bắt đầu quan tâm đến má»™t lịch sá» dá»±ng nước, trong đó có lịch sá» trị nước (quản lý đất nước) gắn liá»n vá»›i vai trò và đóng góp cá»§a các triá»u đại phong kiến ở Việt Nam. Có thể cÅ©ng vì thế và qua cái lăng kÃnh ấy, triá»u Nguyá»…n - triá»u đại phong kiến cuối cùng cá»§a Việt Nam kéo dà i gần má»™t thế ká»· có chá»§ quyá»n (1802 - 1884) và hÆ¡n 60 năm sau chỉ còn là cái bóng cá»§a chế độ thuá»™c địa (1884 - 1945) chỉ còn được nhìn thấy trong sắc mầu ảm đạm cá»§a má»™t chế độ chÃnh trị suy đồi. Äiá»u nà y cÅ©ng là m cho những dấu tÃch váºt chất (mà thá»±c chất là má»™t phần di sản văn hóa dân tá»™c) gắn liá»n vá»›i triá»u đại nà y đã bị há»§y hoại hay để mai má»™t khá lâu. Nhưng chÃnh sá»± nghiệp xây dá»±ng đất nước và đặc biệt là tư duy cá»§a công cuá»™c đổi má»›i kể từ giữa tháºp ká»· 80 cá»§a thế ká»· nà y đã đòi há»i và kÃch thÃch má»™t cái nhìn thá»±c hÆ¡n vá» quá khứ gần gÅ©i là triá»u Nguyá»…n. Thá»±c ra, đó là sá»± nhìn nháºn lại toà n bá»™ thế ká»· ká» cáºn vá»›i thế ká»· chúng ta Ä‘ang sống. Và ngưá»i ta cà ng nháºn thấy rằng cái thế ká»· 19 ấy giống như cái bản lá», cái cầu nối giữa xã há»™i truyá»n thống và hiện đại trong những Ä‘iá»u kiện đầy thá» thách ác liệt cá»§a sá»± áp đặt chế độ thá»±c dân đến từ bên ngoà i. Má»™t và i ông vua cuối triá»u Nguyá»…n phải gánh chịu trách nhiệm để đất nước rÆ¡i và o ách thống trị cá»§a thá»±c dân Pháp cuối thế ká»· 19. Mầm mống cá»§a nó có từ việc Nguyá»…n Ãnh, nhằm già nh được quyá»n lá»±c trong việc chống chá»i vá»›i nhà Tây SÆ¡n đã không ngần ngại gá»i con trai là Hoà ng tá» Cảnh cho giám mục Pigneau de Béhaine sang Pháp để ký Hiệp ước Versailles 1787. Từ sau Hiệp ước Patenotre (1884), triá»u Nguyá»…n chỉ còn là má»™t triá»u đại bù nhìn gắn vá»›i chế độ thuá»™c địa cá»§a Pháp cho đến ngà y Cách mạng Tháng Tám quét Ä‘i tất cả... Dần vượt qua cái định kiến vá» triá»u đại ấy, trong vòng hÆ¡n má»™t tháºp ká»· gần đây, giá»›i sá» há»c đã bước đầu nhìn nháºn lại má»™t số lÄ©nh vá»±c bắt đầu bằng những câu há»i: 1. Nhà Tây SÆ¡n, đặc biệt vá»›i vai trò cá»§a Nguyá»…n Huệ - Quang Trung đã có công lá»›n xóa bá» tình trạng Nam - Bắc phân tranh, đánh giặc ngoại xâm Xiêm - Thanh, tạo ra ná»n tảng quyết định cho ná»n thống nhất đất nước. Nhưng phải chăng triá»u Nguyá»…n cÅ©ng đã kế tục nhà Tây SÆ¡n, góp má»™t phần hoà n thà nh sá»± nghiệp thống nhất, hoà n chỉnh lãnh thổ và xây dá»±ng má»™t thiết chế quản lý thống nhất cá»§a má»™t quốc gia thá»i cáºn đại? Các đỠtà i nghiên cứu Ä‘i sâu và o đánh giá những thiết chế Nhà nước, những chÃnh sách cai trị đất nước, những thà nh tá»±u trên lÄ©nh vá»±c pháp luáºt, quản lý hà nh chÃnh, quản lý ruá»™ng đất, quan hệ đối ngoại vá»›i các quốc gia lân bang (Trung Hoa, Cam-pu-chia, Là o, Xiêm...), chế độ thi cá», quan chức luáºt pháp... và các nhân váºt, đặc biệt là Minh Mạng (trị vì từ 1820 đến 1841) đã góp phần nhìn nháºn toà n diện hÆ¡n và công bằng hÆ¡n vỠđóng góp cá»§a triá»u Nguyá»…n trên lÄ©nh vá»±c nà y. 2. Triá»u đại nhà Nguyá»…n cho đến khi mất chá»§ quyá»n và o tay thá»±c dân Pháp phải chăng chỉ là má»™t chế độ phong kiến bị khá»§ng hoảng và trên đà suy vong như nhiá»u nháºn định đã từng có? Nếu váºy thì vì sao triá»u đình ấy có thể để lại nhiá»u di sản đáng ghi nháºn, đặc biệt trên lÄ©nh vá»±c văn hóa, bao gồm cả văn hóa nghệ thuáºt và văn hóa chÃnh trị. Thà dụ, chỉ trên lÄ©nh vá»±c sá» há»c, triá»u Nguyá»…n đã để lại má»™t di sản rất đồ sá»™ vá»›i những bá»™ sá» và các công trình mang tÃnh bách khoa lá»›n do Nhà nước tổ chức biên soạn như Äại Nam thá»±c lục, Lịch triá»u hiến chương loại chÃ, Khâm định Äại Nam há»™i Ä‘iển sá»± lệ, Việt sá» thông giám cương mục, Äại Nam nhất thống chà và rất nhiá»u tác phẩm sá» há»c cá»§a nhiá»u tác giả đương thá»i kỳ. Nhiá»u vua triá»u Nguyá»…n như Minh Mạng, Thiệu Trị, Tá»± Äức... cÅ©ng là những tác giả cá»§a nhiá»u áng văn chương... Mặc dù bị thất thoát rất nhiá»u do chiến tranh, khà háºu và những xáo động chÃnh trị, các địa bạ, những văn bản châu phê, hệ thống các hương ước cÅ©ng như các công trình kiến trúc trong thiết chế văn hóa (kinh thà nh Huế, các chùa chiá»n má»›i xây hoặc được trùng tu và o thá»i Nguyá»…n...) cho thấy dưới triá»u Nguyá»…n, nước ta đã đạt tá»›i má»™t trình độ phát triển cao ở kiến trúc thượng tầng... Và không Ãt các nhà sá» há»c nước ngoà i đánh giá trình độ phát triển nước ta thá»i nà y cao hÆ¡n so vá»›i nhiá»u quốc gia trong khu vá»±c... 3. Trên lÄ©nh vá»±c phát triển đất nước, phải chăng triá»u Nguyá»…n luôn luôn gắn liá»n vá»›i chÃnh sách bế quan tá»a cảng, kìm hãm phát triển thương nghiệp, bảo thá»§ chống lại các xu thế duy tân đất nước? ở đây tư tưởng Nho giáo chÃnh thống đã tạo nên má»™t quan niệm truyá»n thống thá»i phong kiến là trá»ng nông, ức thương. Äúng là có nhiá»u tư tưởng đổi má»›i do các nhà canh tân như Nguyá»…n Trưá»ng Tá»™, Nguyá»…n Lá»™ Trạch, Äặng Huy Trứ, Phạm Phú Thứ... không trở thà nh hiện thá»±c, nhưng Ä‘iá»u đó có hoà n toà n thuá»™c vá» trách nhiệm cá»§a nhà Nguyá»…n hay không, hay là trên thá»±c tế do phải cảnh giác trước há»a xâm lăng, triá»u đình có phần "đông cứng lại", chối từ má»i yếu tố ngoại lai kể cả kỹ xảo cÆ¡ khà cá»§a phương Tây. Nhưng trên nhiá»u lÄ©nh vá»±c khác, triá»u Nguyá»…n không hoà n toà n khước từ sá»± du nháºp những gì cá»§a phương Tây có lợi cho quyá»n lá»±c cá»§a mình như sá» dụng các chuyên gia ngưá»i nước ngoà i (Chaigneau, Vanier... được coi là các chuyên gia, cáºn thần gần gÅ©i vá»›i nhà vua). Ngay các nhà canh tân dâng Ä‘iá»u trần cho triá»u đình cÅ©ng Ä‘á»u do nhà nước cá» Ä‘i tiếp xúc vá»›i nước ngoà i như Äặng Huy Trứ, Phạm Phú Thứ,... HÆ¡n thế nữa, chÃnh cÆ¡ cấu kinh tế - xã há»™i Việt Nam truyá»n thống cÅ©ng tạo nên má»™t kháng lá»±c tá»± nhiên mà để thay đổi nó không chỉ nhỠý chà cá»§a triá»u đình mà được. Những yếu tố đó đã tạo nên sá»± trì trệ nhất định đối vá»›i sá»± phát triển, hiện đại hóa và hòa nháºp được vá»›i thế giá»›i bên ngoà i và o thá»i Ä‘iểm đằng sau văn minh váºt chất cá»§a phương Tây còn gặp cả má»™t âm mưu thá»±c dân. 4. Trên cái toà n cảnh ấy, sá»± đánh giá các nhân váºt lịch sá» phải chăng cÅ©ng nên được nhìn nháºn lại má»™t cách khách quan hÆ¡n và toà n diện hÆ¡n, mặc dù đây là vấn đỠrất phức tạp và nhạy cảm. Từ những ngưá»i đứng đầu nhà nước như Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Tá»± Äức, rồi các vua có tinh thần chống Pháp như Hà m Nghi, Thà nh Thái, Duy Tân đến má»™t loạt các quan lại như Phan Thanh Giản, Tôn Thất Thuyết, Nguyá»…n Văn Tưá»ng, Nguyá»…n Trá»ng Hợp... sá»± đánh giá tuy còn có những Ä‘iá»u chưa được nhất trÃ, còn cần được nghiên cứu kỹ cà ng hÆ¡n, nhưng khuynh hướng rõ thấy là ngà y cà ng khách quan hÆ¡n và biện chứng khi gắn các nhân váºt ấy vá»›i thá»i đại cá»§a há». Triá»u Nguyá»…n bắt đầu từ Ä‘á»i Gia Long (1802) và vá» hình thức kết thúc vá»›i việc vua Bảo Äại thoái vị khi Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thà nh công. Tuy nhiên, khi nghiên cứu vá» triá»u Nguyá»…n, ngưá»i ta cÅ©ng ngược dòng thá»i gian để nói vá» các Chúa Nguyá»…n tổng cá»™ng chÃn Ä‘á»i, bắt đầu từ Chúa Tiên Nguyá»…n Hoà ng. Các Chúa Nguyá»…n xuất phát từ cuá»™c đối đầu vá»›i các Chúa Trịnh ở phÃa bắc nhưng danh nghÄ©a vẫn thuáºn theo triá»u Lê đã mở mang bá» cõi vá» phương nam, tạo dá»±ng cả má»™t cÆ¡ đồ đã là m nên lãnh thổ cá»§a nước Việt Nam hiện đại. Äây là má»™t giai Ä‘oạn lịch sá» kéo dà i ba thế ká»· chứa đựng rất nhiá»u vấn đỠlịch sá» quan trá»ng và phong phú mà đến nay vẫn chưa được tìm hiểu và nghiên cứu đầy đủ, tương xứng vá»›i tầm vóc to lá»›n liên quan đến quá trình phát triển lãnh thổ và sức mạnh cá»§a dân tá»™c Việt Nam. HÆ¡n má»™t tháºp ká»· qua các đỠtà i được giá»›i sá» há»c nêu lên qua các cuá»™c há»™i thảo do các trung tâm nghiên cứu và giảng dạy sá» há»c cá»§a cả nước Ä‘ang là m rõ dần những câu trả lá»i cho các câu há»i trên, nhiá»u ká»· yếu đã được xuất bản. Các cuá»™c há»™i thảo có quy mô liên cÆ¡ quan hay quốc gia vá» văn hóa - xã há»™i triá»u Nguyá»…n, vá» các thá»i vua Nguyá»…n từ Gia Long, các há»™i thảo khoa há»c có liên quan đến Huế và việc trùng tu cố đô Huế trên quy mô ngà y cà ng lá»›n, đặc biệt từ khi Huế trở thà nh di sản văn hóa cá»§a nhân loại; các cuá»™c há»™i thảo khác ở các tầm cỡ khác nhau vá» Phan Thanh Giản, Tôn Thất Thuyết, Nguyá»…n Văn Tưá»ng, Nguyá»…n Trá»ng Hợp... việc dịch, xuất bản và tái bản các thư tịch thá»i Nguyá»…n như bá»™ Khâm định Äại Nam há»™i Ä‘iển sá»± lệ, Minh Mạng chÃnh yếu, Tá»± Äức văn táºp, Châu phê... các công trình khảo cứu dá»±a trên các di sản cá»§a triá»u Nguyá»…n như địa bạ, hương ước... cà ng cho thấy việc nghiên cứu triá»u Nguyá»…n có ý nghÄ©a thá»±c tiá»…n như thế nà o đối vá»›i công cuá»™c xây dá»±ng và đổi má»›i đất nước hiện tại. CÅ©ng vì việc nghiên cứu giai Ä‘oạn lịch sá» nà y có ý nghÄ©a thá»±c tiá»…n và bao hà m những vấn đỠnhạy cảm nên nó cà ng cần tiếp tục được đẩy mạnh trong tinh thần và ý thức ngà y cà ng nghiêm túc và tháºn trá»ng hÆ¡n. Có thể hy vá»ng và o năm 2002 giá»›i sá» há»c chúng ta sẽ có má»™t cái nhìn toà n diện vá» thế ká»· 19 cá»§a triá»u Nguyá»…n tương xứng vá»›i vị thế cá»§a nó trong toà n bá»™ tiến trình lâu dà i cá»§a lịch sá» dân tá»™c, cÅ©ng như đối vá»›i lịch sá» những thế ká»· cá»§a chúng ta sắp qua và sẽ đến.
nguồn: Xưa & nay http://www.suutap.com/default.asp?id=992&muc=3
|