Page 2 of 2
4. Quan hệ Việt - Xô giai Ä‘oạn 11/1964-1/1973 Sá»± quan tâm cá»§a Liên Xô đối vá»›i cuá»™c kháng chiến chống Mỹ cá»§a Việt Nam chỉ thá»±c sá»± bắt đầu và o cuối năm 1964, sau khi Mỹ leo thang mở cuá»™c tấn công bằng không quân ra miá»n Bắc và sau khi Khrushev bị hạ bệ. Cuối tháng 12 năm 1964, Liên Xô đã cho phép đại diện thưá»ng trú cá»§a Mặt tráºn Dân tá»™c Giải phóng Miá»n Nam Việt Nam được hoạt động tại MatxcÆ¡va. Tiếp theo đó, sá»± giúp đỡ cá»§a Liên Xô đối vá»›i Việt Nam được đánh dấu bằng chuyến thăm cá»§a Ä‘oà n đại biểu cấp cao Liên Xô do chá»§ tịch Há»™i đồng bá»™ trưởng Kossygin dẫn đầu tá»›i Hà Ná»™i và o tháng 2 năm 1965. Chuyến thăm nà y có ý nghÄ©a nhiá»u mặt. Thứ nhất, Liên Xô cam kết cung cấp vÅ© khà chống lại sá»± tấn công bằng không lá»±c cá»§a Hoa Kỳ. Thứ hai, Liên Xô muốn nhấn mạnh vai trò và vị trà cá»§a mình ở Äông Nam Ã. Thứ ba, Liên Xô muốn cảnh báo Việt Nam không được coi thưá»ng âm mưu cá»§a Mỹ đối vá»›i CNCS ở châu Ã. Cuối cùng, Liên Xô cÅ©ng dá»± định thoả thuáºn vá»›i Trung Quốc vá» kế hoạch phối hợp giúp đỡ Việt Nam. (9) Tuyên bố chung được hai bên đưa ra ngà y 10/2/1965 khẳng định VNDCCH là tiá»n đồn cá»§a phe XHCN ở Äông Nam Ã, vai trò cá»§a Việt Nam trong cuá»™c chiến chống đế quốc Mỹ và đóng góp cá»§a Việt Nam và o ná»n hoà bình cá»§a thế giá»›i. Tuyên bố cÅ©ng khẳng định Liên Xô không thể thá» Æ¡ vá»›i an ninh cá»§a má»™t nước XHCN anh em và sẵn sà ng á»§ng há»™ và giúp đỡ Việt Nam. (10) Trong thá»i kỳ nà y, Liên Xô táºp trung xây dá»±ng kinh tế, tiếp tục phấn đấu thá»±c hiện mục tiêu chiến lược đã đỠra là vượt Mỹ vá» tổng sản phẩm quốc dân tÃnh theo đầu ngưá»i và o năm 1970 và xây dá»±ng xong cÆ¡ sở váºt chất kỹ thuáºt cá»§a CNCS và o năm 1980. (11) Nhằm đạt mục tiêu nà y, Liên Xô vẫn tiếp tục thi hà nh chÃnh sách hoà hoãn vá»›i Mỹ, tranh thá»§ thá»i gian cá»§ng cố Äông Âu, bảo đảm an ninh, tranh thá»§ khoa há»c kỹ thuáºt cá»§a phương Tây. CÅ©ng và o thá»i gian nà y, mâu thuẫn Xô-Trung đã bá»™c lá»™ công khai, sá»± bất đồng giữa hai đảng cá»™ng sản Liên Xô và Trung Quốc bắt đầu trở lên gay gắt. Sá»± cam kết giúp đỡ Việt Nam cá»§a Liên Xô má»™t lần nữa được khẳng định bằng chuyến thăm Liên Xô từ ngà y 10-17/4/1965 cá»§a Ä‘oà n đại biểu cao cấp Việt Nam do đồng chà Lê Duẩn dẫn đầu. Tuyên bố chung nhấn mạnh: “Nếu Hoa Kỳ tăng cưá»ng xâm lược chống Việt Nam, trong trưá»ng hợp cần thiết và nếu Việt Nam yêu cầu, chÃnh phá»§ Liên Xô sẵn sà ng cho phép những công dân xô viết có nguyện vá»ng đến Việt Nam theo tinh thần quốc tế vô sản để chiến đấu vì sá»± nghiệp chÃnh nghÄ©a cá»§a nhân dân Việt Nam, bảo vệ những thà nh quả xã há»™i chá»§ nghÄ©a cá»§a Việt Nam Dân chá»§ Cá»™ng hoà .†(12) Kết quả cụ thể cá»§a các chuyến thăm nà y là Liên Xô đã cung cấp giúp Việt Nam hệ thống tên lá»a đất đối không, máy bay, phi công và đội ngÅ© kỹ thuáºt viên nhằm bảo vệ khu vá»±c Hà Ná»™i, Hải Phòng và má»™t số thà nh phố quan trá»ng khác. Ngay trong năm 1965, má»™t số máy bay MIG 15/17 và IL-28 đã được chuyển đến Việt Nam. (13) Sá»± giúp đỡ cá»§a Liên Xô tăng dần từ năm 1965 đến năm 1968. TÃnh đến năm 1967, tổng viện trợ cá»§a các nước XHCN cho Việt Nam là khoảng 1,5 tá»· Rúp (hÆ¡n 1,5 tá»· USD), trong đó sá»± trợ giúp cá»§a Liên Xô chiếm 36,8% (608 triệu USD). Äến cuối năm 1967, sá»± giúp đỡ Liên Xô đã tăng lên 50% tổng giá trị giúp đỡ cá»§a phe XHCN, trong đó sá»± giúp đỡ vá» quân sá»± chiếm 2/3 tổng giá trị giúp đỡ cá»§a Liên Xô và đạt con số là 396,7 triệu USD. Năm 1968, Liên Xô đã dẫn đầu danh sách các nước XHCN giúp đỡ cho Việt Nam, vá»›i tổng giá trị đạt 542 triệu Rúp (582,2 triệu USD). (14) Ngoà i ra, có khoảng từ 1.500 đến 2.500 chuyên gia quân sá»± Liên Xô bao gồm kỹ sư, phi công, kỹ thuáºt viên phụ trách hệ thống raÄ‘a, tên lá»a đã phục vụ ở Việt Nam trong thá»i gian chiến tranh. (15) Äến năm 1968, Liên Xô đã chiếm vị trà đầu bảng trong danh sách các nước á»§ng há»™ và giúp đỡ Việt Nam. Nguyên nhân cá»§a những Ä‘iá»u chỉnh trong chÃnh sách cá»§a Liên Xô đối vá»›i Việt Nam trong giai Ä‘oạn nà y trước hết là do đế quốc Mỹ mở rá»™ng chiến tranh ảnh hưởng trá»±c tiếp đến lợi Ãch cá»§a Liên Xô. Ngoà i ra, Liên Xô cÅ©ng nháºn thấy những sai lệch trong đưá»ng lối đối ngoại dưới thá»i Khrushev. Äại há»™i lần thứ XXIII Äảng cá»™ng sản Liên Xô (cuối tháng 3-đầu tháng 4/1966) đã không xác định chung sống hoà bình là đưá»ng lối chung bao trùm cá»§a Liên Xô nữa và đã đưa nhiệm vụ á»§ng há»™ phong trà o giải phóng dân tá»™c lên hà ng thứ hai và nêu thêm nhiệm vụ chống trả các thế lá»±c xâm lược cá»§a chá»§ nghÄ©a đế quốc. Má»™t nguyên nhân quan trá»ng khác là Liên Xô đã thay đổi cách nhìn vá» Việt Nam, coi Việt Nam là trung tâm trong ná»n chÃnh trị quốc tế, có liên quan trá»±c tiếp tá»›i đối thá»§ chÃnh cá»§a Liên Xô là Mỹ và đối thá»§ chÃnh cá»§a Liên Xô trong phong trà o cách mạng là Trung Quốc. Vì những lý do đó, Liên Xô đâ cố gắng kiểm soát từ ná»™i dung, giải pháp đến cách tiến hà nh chiến tranh cá»§a Việt Nam. Liên Xô đỠnghị lấy phi công, bá»™ đội Ä‘iá»u khiển tên lá»a cá»§a Liên Xô. Äặc biệt, ngà y 19/3/1968, Chá»§ tịch Kossygin gá»i thư cho Thá»§ tướng Phạm Văn Äồng yêu cầu cho láºp hệ thống cố vấn từ Bá»™ tư lệnh phòng không đến các đơn vị sư, trung Ä‘oà n. Nói tóm lại, từ vị trà "quan sát viên“ trong giai Ä‘oạn 1954-1964, đến giai Ä‘oạn nà y Liên Xô đã trở thà nh nước giúp đỡ Việt Nam nhiá»u nhất. Sá»± giúp đỡ nà y đã góp phần quan trá»ng và o thắng lợi tiếp theo cá»§a nhân dân Việt Nam. Äảng, nhà nước và nhân dân Việt Nam không bao giá» quên sá»± giúp đỡ to lá»›n và quý báu đó. Tuy nhiên, trong các nghiên cứu gần đây cá»§a mình, các há»c giả Nga và Trung Quốc đã có những nháºn định thiếu khách quan vỠđưá»ng lối cá»§a Việt Nam.(16) 5. Quan hệ Việt -Xô giai Ä‘oạn 1/1973-4/1975 Ngà y 27/1/1973, Hiệp định Paris vá» chấm dứt chiến tranh láºp lại hoà bình ở Việt Nam đã được ký kết. Việc ký hiệp định Paris là phù hợp vá»›i mong muốn là m dịu tình hình quốc tế căng thẳng, giải quyết các cuá»™c tranh chấp quốc tế bằng thương lượng cá»§a Liên Xô. Vì thế, Liên Xô luôn gắn thắng lợi cá»§a Việt Nam vá»›i kết quả cá»§a việc thá»±c hiện cương lÄ©nh hoà bình cá»§a Äại há»™i lần thứ XXIV ÄCSLX, lấy việc ký hiệp định Paris để chứng minh đưá»ng lối cùng tồn tại hoà bình là đúng, là mẫu má»±c cho việc giải quyết các vấn đỠtranh chấp quốc tế khác. Sau khi Hiệp định được ký kết, Liên Xô vẫn tiếp tục già nh sá»± á»§ng há»™ to lá»›n vá» chÃnh trị và váºt chất cho Việt Nam. Cụ thể, trong thá»i gian nà y, Liên Xô đã đón nhiá»u Ä‘oà n cấp cao cá»§a Việt Nam như Ä‘oà n đại biểu Äảng và ChÃnh phá»§ Việt Nam do Tổng bà thư Lê Duẩn dẫn đầu Ä‘i thăm Liên Xô và o tháng 7/1973 và tháng 10/1975, Ä‘oà n cá»§a Thá»§ tướng Phạm Văn Äồng và o 3/1974, Ä‘oà n cá»§a Lê Thanh Nghị và o tháng 8/1974, Ä‘oà n cá»§a Lê Äức Thá» và o tháng 11/1974, cá»§a Nguyá»…n Duy Trinh 12/1974, cá»§a Nguyá»…n Hữu Thá» 12/1973. Khác trước, từ cuối 1973, Liên Xô đã thừa nháºn ChÃnh phá»§ CMLTMNVN là ngưá»i đại diện chân chÃnh duy nhất cá»§a nhân dân miá»n Nam. Tuy nhiên, Liên Xô lại mong muốn tất cả các bên Ä‘á»u phải nghiêm chỉnh và triệt để thi hà nh Hiệp định, giữ vững hoà bình lâu dà i, không để chiến tranh bùng nổ. Äối vá»›i nhiệm vụ hoà n thà nh nhiệm vụ độc láºp và dân chá»§ ở miá»n Nam thì Liên Xô lại chá»§ trương thá»±c hiện bằng con đưá»ng đấu tranh chÃnh trị, thông qua việc láºp chÃnh phá»§ liên hiệp trên tinh thần hiệp định Paris. Tóm lại, Liên Xô muốn duy trì tình trạng nguyên trạng đã đạt được khi ký Hiệp định. Liên Xô luôn e ngại rằng Việt Nam sẽ mở các cuá»™c tấn công lá»›n bằng quân sá»±, dẫn đến việc Mỹ có thể quay lại, Ä‘e doạ những thà nh quả đã đạt được. Tháng 7/1973, trong khi tiếp Tổng bà thư Lê Duẩn và Thá»§ tướng PhạmVăn Äồng, Tổng bà thư BrêgiÆ¡nhép nói: “Äiá»u chá»§ yếu ngà y nay là phải giữ vững Hiệp định Paris, đừng để cho tình hình phức tạp.†Tháng 11/1973, Chá»§ tịch Kossygin lại nói vá»›i Thá»§ tướng Phạm Văn Äồng: “Vì lợi Ãch chung phải là m sao đừng để nổ ra chiến tranh, hÆ¡n nữa nhân dân VN đã má»i mệt.†(17) Äặc biệt, bức thư ngà y 20/12/1973 cá»§a Bá»™ chÃnh trị BCHTW ÄCSLX thể hiện rõ ý muốn cá»§a Liên Xô giữ nguyên trạng khi ký Hiệp định, giữ nguyên hai vùng kiểm soát, chống lấn chiếm là cần thiết nhưng cÅ©ng khuyên Việt Nam không dùng vÅ© trang để thay đổi nguyên trạng. Từ khi hiệp định Paris được ký kết, Liên Xô đã 5 lần chuyển đỠnghị hoặc những lá»i Ä‘e doạ gây sức ép cá»§a Mỹ đối vá»›i Việt Nam như tố cáo Việt Nam vi phạm hiệp định, thông báo Mỹ sẽ đình chỉ gỡ mìn theo thoả thuáºn vì Việt Nam lấn chiếm ở miá»n Nam. Äặc biệt, ngà y 16/8/1974, Liên Xô đã chuyển ý kiến cá»§a chÃnh quyá»n Ford là Mỹ lo ngại vá» việc Việt Nam Ä‘ang chuẩn bị tấn công lá»›n ở miá»n Nam Việt Nam và đe doạ sẽ can thiệp. Ngà y 21/4/1975, khi Việt Nam Ä‘ang thắng lá»›n ở miá»n Nam, Äại sứ Liên Xô tại việt Nam Chapline đã thông báo vá»›i Thá»§ tướng Phạm Văn Äồng thông Ä‘iệp miệng cá»§a Tổng thống Ford ngà y 19/4/1974 gá»i Tổng bà thư BrêgiÆ¡nhép đỠnghị Việt Nam thá»±c hiện má»™t cuá»™c đình chỉ chiến sá»± tạm thá»i ở miá»n Nam Việt Nam nhằm bảo đảm cho việc di tản má»™t cách liên tục những ngưá»i Mỹ ra khá»i miá»n Nam và tỠý lo ngại không thể loại trừ việc chÃnh quyá»n Mỹ có hà nh động phiêu lưu nhằm gỡ thể diện. (18) Sau khi Hiệp định Paris được ký kết, Liên Xô bá»™c lá»™ ý muốn tăng cưá»ng quan hệ má»i mặt vá»›i Việt Nam. Vá» chÃnh trị, Liên Xô đưa ra cả má»™t chương trình phối hợp hoạt động; vá» kinh tế, muốn Việt Nam hợp tác tham gia SEV. Vá» quân sá»±, Liên Xô muốn đặt hệ thống cố vấn trong quân đội Việt Nam, tÃch cá»±c xây dá»±ng cảng và hạm đội đánh cá, xây dá»±ng trạm động đất. Hiệp ước Hữu nghị và Hợp tác ký ngà y 3/11/1978 là bằng chứng cho quan hệ toà n diện giữa Việt Nam và Liên Xô. Lý do chÃnh là Äông dương và Äông Nam à đang trở thà nh má»™t bá»™ pháºn quan trá»ng trong chiến lược cá»§a Liên Xô ở Châu Ã-Thái Bình Dương, khi mà Mỹ đã thất bại trong chiến tranh Việt Nam và Trung Quốc Ä‘ang đẩy mạnh hoạt động và câu kết vá»›i Mỹ. Ngà y 12/7/1973, Tổng bà thư BrêgiÆ¡nhép bà y tá» mong muốn Việt Nam đóng vai trò kinh tế, chÃnh trị trong khu vá»±c. Ngà y 16/7/1973, Chá»§ tịch Kossygin tháºm chà còn cho rằng Việt Nam là chá»— dá»±a duy nhất cá»§a Liên Xô ở Äông Dương. (19) Tuy nhiên, Liên Xô vẫn e ngại Việt Nam sẽ ngả theo Trung Quốc, nên đã thăm dò xem Việt Nam đánh giá, so sánh như thế nà o vá» sá»± giúp đỡ cá»§a Liên Xô và Trung Quốc cho Việt Nam. Liên Xô cÅ©ng rất quan tâm đến quan hệ cá»§a Việt Nam vá»›i các nước TBCN, nhắc nhở Việt Nam cần cảnh giác trong là m ăn kinh tế vá»›i Mỹ và các nước TBCN phát triển, nhất là vá»›i Nháºt Bản. Liên Xô cÅ©ng chưa tin khả năng tiếp thu vốn và kỹ thuáºt cá»§a Việt Nam. 6. Kết luáºn Vá»›i tư cách là má»™t phần cá»§a cuá»™c chiến tranh lạnh, cuá»™c Kháng chiến chống Mỹ cá»§a Việt Nam là thá» thách lá»›n nhất đối vá»›i quan hệ song phương Việt Nam-Liên Xô. Trong suốt giai Ä‘oạn kéo dà i hÆ¡n 20 năm đó, quan hệ Việt-Xô đã trải qua bốn giai Ä‘oạn thăng trầm khác nhau, tuỳ thuá»™c và o bối cảnh quốc tế, khu vá»±c và tình hình cá»§a má»—i nước. Vá»›i tư cách là thà nh trì cá»§a phe XHCN và là má»™t cá»±c trong tráºt tá»± thế giá»›i lưỡng cá»±c, Liên Xô đã phải theo Ä‘uổi cùng má»™t lúc nhiá»u mục tiêu. Thứ nhất, Liên Xô không thể không á»§ng há»™ và giúp đỡ Việt Nam-thà nh viên cá»§a phe XHCN. Thứ hai, vì lợi Ãch chiến lược cá»§a mình và cÅ©ng vì lợi Ãch chung cá»§a cách mạng thế giá»›i, Liên Xô đã tìm má»i cách để hạn chế quy mô chiến tranh, đưa vấn đỠvà o bà n thương lượng, để Ä‘i tá»›i má»™t giải pháp chÃnh trị trên cÆ¡ sở nguyên trạng. Thứ ba, trên cÆ¡ sở đó Liên Xô hy vá»ng cải thiện quan hệ vá»›i Mỹ nhằm giải quyết những vấn đỠcó tÃnh chiến lược khác, đồng thá»i hạn chế vai trò cá»§a Trung Quốc. Những nhân tố thưá»ng xuyên tác động đến quan hệ Việt Nam-Liên Xô trong giai Ä‘oạn nà y là (1) những lợi Ãch chiến lược toà n cầu cá»§a Liên Xô, (2) sá»± thay đổi chÃnh sách Việt Nam cá»§a Mỹ và (3) sá»± cạnh tranh vị trà số má»™t trong phong trà o cách mạng vá»›i Trung Quốc. Do đó, khi nghiên cứu quan hệ Việt Nam-Liên Xô trong giai Ä‘oạn kháng chiến chống Mỹ, không thể không già nh sá»± chú ý thÃch đáng đến mối quan hệ tam giác Xô-Mỹ-Trung. Tà i liệu tham khảo 1. Bá»™ Ngoại giao CHXHCNVN và Bá»™ Ngoại giao Liên Xô, Việt Nam-Liên Xô: 30 năm quan hệ 1950-1980, MatxcÆ¡va: NXB Tiến Bá»™ 1982 2. Chen Jian, China and the First Indo-China War, 1950-1954, in: The China Quarterly, No 133 (March 1933) pp.85-110 3. Chen Jian, China’s Involvement in the Vietnam War, 1964-1969, in: China Quarterly, No 142 (June 1995), pp. 356-387. 4. Douglas Pike, Vietnam and the Soviet Union: Anatomy of an Alliance, Boulder: Westview Press 1987 5. Gareth Porter (ed.), Vietnam: The Definitive Documentation of Human Decision, Vol. II, New York 1979 6. Gary R. Hess, The Unending War: Historians and the Vietnam War, Diplomatic History, 18 (Spring 1994). 7. Ilya Gaidyk, Confronting Vietnam-Soviet Policy toward the Indochina Conflict, 1954-1963, Stanford University Press 2003 8. Ilya Gaidyk, The Soviet Union and the Vietnam War, Ivan R. Dee, Chicago 1996. Min Chen, The Strategic Triangle and Regional Conflict-Lessons from the Indochina Wars, Lynne Rienner Publisher, Boulder and London 1992. 9. Vụ Liên Xô, Bá»™ Ngoại giao, Vá» quan hệ Việt-Xô trong giai Ä‘oạn chống Mỹ cứu nước, Hà Ná»™i, 1985.
(1) Douglas Pike, Vietnam and the Soviet Union: Anatomy of an Alliance, Boulder: Westview Press 1987, tr. 61. (2) Vụ Liên Xô, Vá» quan hệ Việt Xô, 1985, tr.3. (3) Từ 1955-1959 Liên Xô đã cho Inđônêxia vay 247 triệu rúp. Tháng 7/1959, Liên Xô lại cho Inđônêxia vay thêm 17,5 triệu rúp. Tháng 2/1960, Liên Xô và Inđônêxia ký tổng hiệp định thứ 2 vá» hợp tác kinh tế và kỹ thuáºt theo đó Liên Xô cho Inđônêxia vay 250 triệu đôla. (4) Nghị quyết đại há»™i lần thứ III cá»§a Äảng (9/1960). (5) Vụ Liên Xô, Vá» quan hệ Việt Xô, 1985, tr.11-12. (6) Vụ Liên Xô, Vá» quan hệ Việt Xô, 1985, tr.12. Trước đó tháng 2/1964, khi Ä‘oà n đại biểu Việt Nam do Ä‘/c Lê Duẩn dẫn đầu sang trao đổi ý kiến vá»›i Liên Xô vá» các vấn đỠquốc tế, Krushev đã doạ cắt viện trợ quân sá»± cho Việt Nam. (7) Vụ Liên Xô, Vá» quan hệ Việt Xô, 1985, tr.15. (8) Vụ Liên Xô, Vá» quan hệ Việt Xô, 1985, tr.19. (9) Gareth Porter (ed.), Vietnam: The Definitive Documentation of Human Decision, Vol. II, New York 1979, tr. 346-347. (10) Việt Nam-Liên Xô: 30 năm quan hệ 1950-1980, MatxcÆ¡va: NXB Tiến Bá»™ 1982, tr. 107-111. (11) Cương lÄ©nh Äảng cá»™ng sản Liên Xô 1961. (12) Việt Nam-Liên Xô, sÄ‘d, tr. 117-118. (13) Ilya V. Gaiduk, sÄ‘d, tr. 40. (14) Ilya V. Gaiduk, sÄ‘d, tr. 58. (15) Ilya V. Gaiduk, sÄ‘d, tr. 61. (16) Chen Jian, 1995, tr. 380-385; Ilya V. Gaiduk, sÄ‘d, tr. 65-72. (17) Vụ Liên Xô, Vá» quan hệ Việt Xô, 1985, tr.51. (18) Vụ Liên Xô, Vá» quan hệ Việt Xô, 1985, tr.52-53. (19) Vụ Liên Xô, Vá» quan hệ Việt Xô, 1985, tr.59-60. TS. Phạm Quang Minh http://www.bulletin.vnu.edu.vn/ttsk/Vietnamese/C2088/2007/11/N19941/?35
|