|
HÆ¡n ba mÆ°Æ¡i năm đã trôi qua kể từ khi cuá»™c Kháng chiến chống Mỹ của nhân dân Việt Nam kết thúc bằng thắng lợi của nhân dân Việt Nam, nhÆ°ng những cuá»™c thảo luáºn vá» giai Ä‘oạn lịch sá» quan trá»ng nà y vẫn tiếp diá»…n. Má»™t trong những ná»™i dung của các cuá»™c thảo luáºn đó là mối quan hệ giữa Việt Nam vá»›i các nÆ°á»›c đồng minh, đặc biệt là vá»›i Liên Xô. Theo đánh giá của má»™t số há»c giả nÆ°á»›c ngoà i, nhìn chung sá»± giúp đỡ của Liên Xô đối vá»›i Việt Nam trong giai Ä‘oạn kháng chiến chống Mỹ thể hiện má»™t số khÃa cạnh chủ yếu sau đây. Thứ nhất, mặc dù giúp đỡ Việt Nam, Liên Xô vẫn không muốn “hy sinh†chiến lược hoà dịu của há» trong quan hệ vá»›i Hoa Kỳ. Thứ hai, Liên Xô sẵn sà ng đáp ứng tất cả nhu cầu cần thiết của Việt Nam nhằm chống lại sá»± tấn công ngà y má»™t mở rá»™ng và ác liệt của đế quốc Mỹ. Thứ ba, Liên Xô mong muốn thá»±c hiện Ä‘Ã m phán để chấm dứt cuá»™c chiến hÆ¡n là ngà y má»™t dấn sâu và o cuá»™c chiến tranh đó. (1) Nói má»™t cách khác, vá»›i tÆ° cách là thà nh trì của phe XHCN và má»™t cá»±c đối trá»ng vá»›i Mỹ, Liên Xô mong muốn thông qua cuá»™c chiến tranh nà y thá»±c hiện những mục Ä‘Ãch đối ngoại có tÃnh toà n cầu, chiến lược của mình. Thông qua việc khai thác má»™t số tà i liệu trong nÆ°á»›c và nÆ°á»›c ngoà i, bà i viết nà y cố gắng phác hoạ mối quan hệ Việt Nam-Liên Xô trong giai Ä‘oạn từ năm 1954, tức là từ sau khi Hiệp định Geneve được ký kết, Việt Nam tạm thá»i bị chia cắt là m hai miá»n, cho đến khi miá»n Nam được hoà n toà n giải phóng và o năm 1975. Trong giai Ä‘oạn nà y, quan hệ Việt-Xô có thể được chia là m 4 giai Ä‘oạn chÃnh: 1954- cuối những năm 1950; cuối những năm 1950 – mùa thu 1964; mùa thu 1964-1/1973; 1/1973-4/1975. 2. Quan hệ Việt-Xô giai Ä‘oạn 1954-cuối những năm 1950 Trong giai Ä‘oạn đầu, Liên Xô đã hình thà nh quan hệ chÃnh trị toà n diện vá»›i Việt Nam, ủng há»™ chủ trÆ°Æ¡ng và đưá»ng lối khôi phục và xây dá»±ng miá»n Bắc Việt Nam. Tuy nhiên, quan hệ nà y lại không Ä‘áºm Ä‘Ã bằng quan hệ vá»›i các nÆ°á»›c khác. Và dụ ngà y 3/2/1950, Liên Xô má»›i đặt quan hệ ngoại giao vá»›i Inđônêxia (sau Việt Nam 3 ngà y), song tháng 1/1953 Liên Xô đã cỠđại sứ Ä‘i Giacacta, trong khi đó mãi đến gần 2 năm sau tức là ngà y 4/11/1954, Liên Xô má»›i cá» Lavraschev - đại sứ đầu tiên của Liên Xô đến Hà Ná»™i. ch Tổng bà thÆ° Khrushev và Boulganin đã Ä‘i thăm Ấn Äá»™, Miến Äiện và Apganistan và o tháng12/1955 và đã 2 lần Ä‘i thăm Trung Quốc (và o tháng 8/1958 và tháng 10/1959), song không há» Ä‘i thăm Việt Nam. Äoà n đại biểu xô viết tối cao Liên Xô do chủ tịch Vôrôsilốp dẫn đầu Ä‘i thăm Inđônêxia trÆ°á»›c rồi má»›i đến Việt Nam (tháng 5/1957). Bá»™ trưởng quốc phòng Liên Xô cÅ©ng đã Ä‘i thăm Ấn Äá»™ và Miến Äiện (2/1957), song vẫn không Ä‘i thăm Việt Nam. Há»™i hữu nghị Việt Xô được thà nh láºp từ tháng 3/1950, nhÆ°ng há»™i hữu nghị Xô Việt mãi đến ngà y 31/7/1958 má»›i được thà nh láºp. (2) Vá» kinh tế, biểu hiện cụ thể là Liên Xô đã giúp Việt Nam thá»±c hiện kế hoạch 3 năm khôi phục kinh tế 1955-1957 và kế hoạch 3 năm phát triển kinh tế và văn hoá 1958-1960. Theo Hiệp định ký ngà y 18/7/1955, Liên Xô đã viện trợ không hoà n lại cho Việt Nam 40 triệu rúp để xây dá»±ng và khôi phục 146 xà nghiệp công trình công nghiệp và cÆ¡ quan thuá»™c các ngà nh cÆ¡ khÃ, than, Ä‘iện lá»±c và công nghiệp nhẹ. Tháng 3/1959, Liên Xô cho Việt Nam vay 100 triệu giúp để thá»±c hiện kế hoạch 3 năm phát triển kinh tế nói trên. Ngoà i ra, Liên Xô còn giúp Việt Nam xây dá»±ng 21 Ä‘Ã i khà tượng thuá»· văn, 156 trạm thuá»· văn các cấp, cho Việt Nam vay 350 triệu rúp để mua trang thiết bị máy móc và xây dá»±ng má»™t số nông trÆ°á»ng, trông cây nhiệt Ä‘á»›i theo hiệp định 14/6/1960. Trong thá»i gian từ 1955-1960, Liên Xô đã cá» 1547 chuyên gia các ngà nh sang công tác tại Việt Nam và nháºn 420 thá»±c táºp sinh và 1267 sinh viên Vịêt Nam sang há»c táºp tại Liên Xô. Tuy nhiên sá»± giúp đỡ của Liên Xô cho Việt Nam so vá»›i các nÆ°á»›c không phải XHCN ở châu à là khá khiêm tốn. (3) Tuy nhiên, trong thái Ä‘á»™ của Liên Xô đối vá»›i cuá»™c kháng chiến chống Mỹ có má»™t số biểu hiện sau đây: Thứ nhất, Liên Xô chủ trÆ°Æ¡ng giữ nguyên trạng ở miá»n Nam và chủ trÆ°Æ¡ng hoà bình để thi hà nh hiệp định Geneve. Liên Xô muốn Việt Nam phấn đấu già nh thắng lợi trong xây dá»±ng miá»n Bắc để Ä‘á»™ng viên và thúc đẩy đấu tranh chÃnh trị ở miá»n Nam, giải quyết vấn Ä‘á» miá»n Nam bằng thÆ°Æ¡ng lượng, bằng con Ä‘Æ°á»ng hoà bình. Do váºy Liên Xô Ãt Ä‘á» cáºp đến đấu tranh vÅ© trang và đấu tranh chÃnh trị ở miá»n Nam. Các phÆ°Æ¡ng tiện thông tin đại chúng của Liên Xô rất Ãt Ä‘Æ°a tin vá» thắng lợi quân sá»± của nhân dân miá»n Nam và cÅ©ng không lên án thẳng chÃnh quyá»n Mỹ trong các hoạt Ä‘á»™ng ở miá»n Nam. Lý do Liên Xô có thái Ä‘á»™ trên đây theo Äảng Lao Ä‘á»™ng Việt Nam là sau khi Stalin mất, Khrushev lên thay đã Ä‘i và o con Ä‘Æ°á»ng xét lại. Năm 1956, tại Äại há»™i lần thứ XX, Äảng Cá»™ng sản Liên Xô đã Ä‘Æ°a ra Ä‘Æ°á»ng lối “cùng tồn tại hoà bìnhâ€, “quá Ä‘á»™ hoà bìnhâ€, “thi Ä‘ua hoà bình†và chÆ°Æ¡ng trình đầy tham vá»ng “đuổi kịp và vượt Mỹ†vá» sản xuất sản phẩm tÃnh theo đầu ngÆ°á»i trong thưòi gian ngắn nhấtâ€. Vì mục tiêu và lợi Ãch của mình, Liên Xô chủ trÆ°Æ¡ng hoà hoãn vá»›i chủ nghÄ©a đế quốc nhất là đế quốc Mỹ, coi đó là nhiệm vụ chiến lược hà ng đầu, nhằm tranh thủ vốn và kỹ thuáºt của Mỹ và Tây phÆ°Æ¡ng và giữ nguyên trạng của châu Âu để tạo ra những Ä‘iá»u kiện quốc tế thuáºn lợi cho xây dá»±ng CNXH ở Liên Xô. Liên Xô e ngại phong trà o giải phóng dân tá»™c sẽ nhÆ° “đốm lá»a cháy rừngâ€, cản trở hoà hoãn, ảnh hưởng đến mục tiêu chiến lược của Liên Xô. Thứ hai, do trá»ng tâm chiến lược má»›i của Liên Xô là nhằm củng cố khối XHCN ở Äông Âu, mà biểu hiện rõ nhất là vịec thà nh láºp khối SEV năm 1949 và tổ chức Hiệp Æ°á»›c Varsava 1955, đòi các nÆ°á»›c đế quốc giữ nguyên trạng châu Âu, thá»±c hiện hoà hoãn Äông-Tây, đẩy lùi chiến tranh lạnh, nên Liên Xô tránh những đối đầu căng thẳng vá»›i Mỹ và các nÆ°á»›c phÆ°Æ¡ng Tây. Cần nói thêm là yếu tố Trung Quốc cÅ©ng đóng má»™t vai trò quan trá»ng trong mối quan hệ giữa Việt Nam và Liên Xô. Sau Há»™i nghị Geneve, uy tÃn của Trung Quốc tăng cao trên trÆ°á»ng quốc tế. Trung Quốc đã bắt đầu mở rá»™ng ảnh hưởng, táºp hợp lá»±c lượng ở châu à và châu Phi, đặc biệt là ở Äông Nam à và Nam Ã. Äiá»u đó thể hiện trong vai trò của Trung Quốc ở Há»™i nghị Băngdung (Inđônêxia 1955), gạt bỠảnh hưởng của Liên Xô. Trung Quốc cÅ©ng tìm cách hạn chế ảnh hưởng của Liên Xô trong khu vá»±c thông qua vấn Ä‘á» Việt Nam, tránh gây căng thẳng vá»›i Mỹ. Tuy nhiên, trong giai Ä‘oạn nà y, mâu thuẫn Xô-Trung chÆ°a bá»™c lá»™ công khai, nên quan hệ Việt-Xô vẫn giữ được ở mức Ä‘á»™ bình thÆ°á»ng. 3. Quan hệ Việt-Xô giai Ä‘oạn cuối những năm 1950-10/1964 Trong giai Ä‘oạn tiếp theo từ cuối những năm 1950 đến tháng 10/1964, quan hệ Việt-Xô diá»…n ra trong bối cảnh má»›i. Äây là giai Ä‘oạn Ä‘Æ°á»ng lối cách mạng Việt Nam có sá»± thay đổi. Trong thá»i gian nà y, Việt Nam chủ trÆ°Æ¡ng “tăng cÆ°á»ng Ä‘oà n kết toà n dân, kiên quyết đấu tranh giữ vững hoà bình, đẩy mạnh cách mạng XHCN ở miá»n Bắc, đồng thá»i đẩy mạnh cách mạng dân tá»™c dân chủ nhân dân ở miá»n Nam, thá»±c hiện thống nhất nÆ°á»›c nhà trên cÆ¡ sở Ä‘á»™c láºp, dân chủ và già u mạnh, thiết thá»±c góp phần tăng cÆ°á»ng phe XHCN và bảo vệ hoà bình ở Äông Nam à và trên thế giá»›i.†(4) Thái Ä‘á»™ và sá»± giúp đỡ của Liên Xô được biểu hiện trên má»™t số khÃa cạnh sau. Äể giúp Việt Nam thá»±c hiện kế hoạch 5 năm lần thứ nhất (1961-1965), Liên Xô đã cho Việt Nam vay 430 triệu rúp theo hiệp định 23/12/1960 vá»›i những Ä‘iá»u kiện Æ°u đãi. Ngoà i ra, Liên Xô cÅ©ng cho Việt Nam vay 350 triệu rúp để phát triển các nông trÆ°á»ng trồng cây nhiệt Ä‘á»›i theo hiệp định 14/6/1960. Ngoà i ra, Liên Xô còn viện trợ cho Việt Nam 20 triệu rúp để chống sốt rét trong những năm 1961-1965. Vá»›i sá»± giúp đỡ của Liên Xô, Việt Nam đã hoà n thà nh cải tạo và xây dá»±ng 90 xà nghiệp và công trình các loại trong đó có 43 công trình công nghiệp, đáng kể là má»™t số nhà máy Ä‘iện có tổng công suất là 71.300 kw, các công trình khai khoáng nhÆ° má» thiếc TÄ©nh Túc, má» apatit Là o Cai, nhà máy cÆ¡ khà Hà Ná»™i, nhà máy supe phốt phát Lâm Thao, nhà máy chè Phú Thá», nhà máy cá há»™p Hải Phòng, TrÆ°á»ng Äại há»c Bách Khoa, TrÆ°á»ng Äại há»c Nông Nghiệp I Hà Ná»™i. Tuy nhiên, trong suốt giai Ä‘oạn nà y, Liên Xô không cá» bất cứ Ä‘oà n cán bá»™ cao cấp nà o sang thăm Việt Nam. Äoà n lá»›n nhất cÅ©ng chỉ do Uá»· viên Bá»™ chÃnh trị, Bà thÆ° trung Æ°Æ¡ng Äảng Mukhidinop dẫn đầu sang dá»± Äại há»™i lần thứ III Äảng Lao Ä‘á»™ng Việt Nam. Năm 1960, Hồ Chủ Tịch đã má»i Khrushop sang thăm Việt Nam, nhÆ°ng Khrushop đã không sang, trong khi đó lại Ä‘i thăm Inđônêxia, Ấn Äá»™, Miến Äiện và Apganixtan và o tháng 2 và 3/1960. Liên Xô chỉ cá» Ä‘oà n quan sá»± cấp thấp do Äại tÆ°á»›ng Patov, Phó Tổng tham mÆ°u trưởng, dẫn đầu sang thăm Việt Nam, trong khi đó cả bá»™ trưởng quốc phòng, tÆ° lệnh không quân lẫn tÆ° lệnh hải quân đã lần lượt Ä‘i thăm Inđônêxia và o tháng 3/1963. (5) Thái Ä‘á»™ của Liên Xô đối vá»›i Việt Nam xấu hẳn Ä‘i kể từ giữa năm 1963, sau khi Việt Nam công khai phát biểu má»™t số quan Ä‘iểm vá» các vấn Ä‘á» quốc tế và sau khi Chủ tịch LÆ°u Thiếu Kỳ thăm Việt Nam và o tháng 5/1963. Thái Ä‘á»™ đó được biểu hiện rõ nét trong các bức thÆ° của Trung Æ°Æ¡ng Äảng Cá»™ng sản liên Xô gá»i Trung Æ°Æ¡ng Äảng Lao Äá»™ng Việt Nam ngà y 28/11/1963 và nhất là lá thÆ° ngà y 6/7/1964. Bức thÆ° đó viết: “Trong thá»i gian gần đây, má»™t số hoạt Ä‘á»™ng của các đồng chà trong trung Æ°Æ¡ng đảng lao Ä‘á»™ng Việt Nam đã là m cho chúng tôi nghi ngại và phiá»n lòng vì những hà nh Ä‘á»™ng đó rõ rà ng Ä‘i ngược lại những lá»i tuyên bố của các đại biểu Việt Nam vá» tình hữu nghị Xô Việt...má»™t chiến dịch không thân thiện chống Liên Xô gần đây được tiến hà nh ngà y cà ng rá»™ng rãi và tÃch cá»±c tại nÆ°á»›c VNDCCH...trong các há»™i nghị bà máºt của Äảng và trong nhân dân đã phổ biến rá»™ng rãi đủ Ä‘iá»u bịa đặt nhằm reo rắc sá»± hoà i nghi đối vá»›i đất nÆ°á»›c của Lênin, khêu lên tình cảm không tốt đẹp đối vá»›i đất nÆ°á»›c của Lênin...phải chăng những sá»± kiện kể trên...Ä‘ang gây thiệt hại lá»›n lao cho mối tình hữu nghị Xô-Việt...chúng tôi mong muốn má»™t cách chÃnh đáng rằng hữu nghị thì phải được đáp lại bằng hữu nghị.†(6) Äối vá»›i nhiệm vụ đẩy mạnh cách mạng dân tá»™c dân chủ nhân dân ở Miá»n Nam Việt Nam, thái Ä‘á»™ của Liên Xô cÅ©ng có những biểu hiện tiêu cá»±c. CÅ©ng nhÆ° giai Ä‘oạn trÆ°á»›c, Liên Xô chủ trÆ°Æ¡ng giải quyết vấn Ä‘á» miá»n Nam Việt Nam bằng phÆ°Æ¡ng pháp hoà bình, không muốn Việt Nam phát Ä‘á»™ng cuá»™c đấu tranh vÅ© trang ở miá»n Nam Việt Nam, chỉ muốn Việt Nam táºp trung sức lá»±c xây dá»±ng CNXH ở miá»n Bắc và bằng cách đó tác Ä‘á»™ng và o diá»…n biến của tình hình miá»n Nam. Vì váºy, ngà y 25/2/1963, Trung Æ°Æ¡ng Äảng cá»™ng sản Liên Xô đã khuyên Việt Nam nên lợi dụng Ä‘á» nghị của chÃnh quyá»n Kennedy vá» thÆ°Æ¡ng lượng nhằm “trung láºp hoá†Việt Nam để phục vụ cho việc củng cố vị trà của nÆ°á»›c VNDCCH, tạo Ä‘iá»u kiện thuáºn lợi cho cuá»™c đấu tranh của các lá»±c lượng yêu nÆ°á»›c miá»n Nam Việt Nam, đồng thá»i giúp thủ tiêu lò lá»a căng thẳng ở Äong Nam Ã. Vì thế, Liên Xô viện trợ rất Ãt vÅ© khà cho cuá»™c đấu tranh quân sá»± ở miá»n Nam. Tháng 9/1962, khi đồng chà Văn Tiến DÅ©ng sang Liên Xô Ä‘á» nghị tăng cÆ°á»ng viện trợ quân sá»±, Liên Xô chỉ nháºn giúp vá»›i số lượng rất Ãt. Ngà y 28/1/1963, Äại sứ Liên Xô tại Hà Ná»™i Tovmasyan đã được Trung Æ°Æ¡ng đảng cá»™ng sản Liên Xô uá»· nhiệm đến gặp thủ tÆ°á»›ng Phạm Văn Äồng nhấn mạnh chỉ viện trợ kinh tế cho miá»n Nam thôi. (7) Liên Xô cÅ©ng đón tiếp má»™t cách lạnh nhạt các đại diện của Mặt tráºn DTGPMNVN. Liên Xô cÅ©ng phản á»ng yếu á»›t trÆ°á»›c việc Mỹ dùng không quân tấn công miá»n Bắc ngà y 5/8 và 18/9/1964. Äặc biệt, Liên Xô đã tìm cách thoái thác nghÄ©a vụ đồng chủ tịch cả hai Há»™i nghị Geneve vá» Là o và Äông DÆ°Æ¡ng thể hiện trong thÆ° của Bá»™ ngoại giao Liên Xô ngà y 27/7 và 17/8/1964. Äặc biệt, Liên Xô đã thoả hiệp vá»›i Mỹ vá» vấn Ä‘á» Là o trên cÆ¡ sở ngừng bắn, láºp chÃnh phủ liên hiệp đứng đầu là Phouma. Sở dÄ© liên Xô muốn hợp tác vá»›i Mỹ để giải quyết vấn Ä‘á» Là o là để đánh đổi lấy việc Mỹ chấp nháºn sá»± kiện “bức tÆ°á»ng Berlin†được dá»±ng lên và o ngà y 13/8/1961. ChÃnh trong giai Ä‘oạn nà y, mâu thuẫn Xô-Trung và nhân tố Trung Quốc đã trở thà nh trở ngại lá»›n cho sá»± phát triển quan hệ Việt-Xô. Äiá»u nà y được biểu hiện rõ rệt qua những hà nh Ä‘á»™ng và thái Ä‘á»™ của Liên Xô đối vá»›i Việt Nam. Trong thá»i gian từ 1960-1964, Trung Æ°Æ¡ng Äảng Lao Ä‘á»™ng Việt Nam đã nháºn được khoảng 13 lá thÆ° và các thông báo của Ban chấp hà nh trung Æ°Æ¡ng và Bá»™ chÃnh trị Äảng cá»™ng sản Liên Xô. Phần lá»›n những bức thÆ° và thông báo nà y Ä‘á»u Ä‘á» cáºp đến sá»± bất đồng Xô-Trung, Ä‘á» nghị há»™i Ä‘Ã m hai đảng Xô-Việt, phà n nà n lãnh đạo đảng và báo chà Việt Nam phê phán láºp trÆ°á»ng của Äảng cá»™ng sản Liên Xô, phê phán Việt Nam có thái Ä‘á»™ không thân thiện vá»›i chuyên gia Liên Xô ở Việt Nam. Các chuyến viếng thăm của Liên Xô tá»›i Việt Nam do Pônômarinốp, Bà thÆ° trung Æ°Æ¡ng Äảng dẫn đầu và o tháng 2/1962 và đoà n do Andrôpốp, Bà thÆ° trung Æ°Æ¡ng Äảng dẫn đầu và o tháng 1/1963, Ä‘á»u nhằm lôi kéo tranh thủ Việt Nam. (8) Trong lá thÆ° gá»i Trung Æ°Æ¡ng đảng Lao Ä‘á»™ng Việt Nam ngà y 6/7/1964, Trung Æ°Æ¡ng đảng cá»™ng sản Liên Xô đã Ä‘á» nghị Trung Æ°Æ¡ng đảng Lao Ä‘á»™ng Việt Nam phải “thay đổi láºp trÆ°á»ngâ€. Trong bối cảnh bất đồng Xô-Trung bá»™c lá»™ công khai, Liên Xô quan tâm nhiá»u hÆ¡n đến việc tranh thủ các nÆ°á»›c lá»›n khác trong khu vá»±c nhÆ° Inđônêxia, Ấn Äá»™, nhằm tranh già nh ảnh hưởng vá»›i Mỹ và Trung Quốc. Tuy nhiên, Liên Xô đã không cắt quan hệ vá»›i Việt Nam nhÆ° đã là m vá»›i Albani và Trung Quốc vì vị thế của Việt Nam trong ván bà i vá»›i Mỹ. Äây là giai Ä‘oạn xấu nhất trong lịch sá» quan hệ giữa hai nÆ°á»›c.
4. Quan hệ Việt - Xô giai Ä‘oạn 11/1964-1/1973 Sá»± quan tâm của Liên Xô đối vá»›i cuá»™c kháng chiến chống Mỹ của Việt Nam chỉ thá»±c sá»± bắt đầu và o cuối năm 1964, sau khi Mỹ leo thang mở cuá»™c tấn công bằng không quân ra miá»n Bắc và sau khi Khrushev bị hạ bệ. Cuối tháng 12 năm 1964, Liên Xô đã cho phép đại diện thÆ°á»ng trú của Mặt tráºn Dân tá»™c Giải phóng Miá»n Nam Việt Nam được hoạt Ä‘á»™ng tại MatxcÆ¡va. Tiếp theo đó, sá»± giúp đỡ của Liên Xô đối vá»›i Việt Nam được đánh dấu bằng chuyến thăm của Ä‘oà n đại biểu cấp cao Liên Xô do chủ tịch Há»™i đồng bá»™ trưởng Kossygin dẫn đầu tá»›i Hà Ná»™i và o tháng 2 năm 1965. Chuyến thăm nà y có ý nghÄ©a nhiá»u mặt. Thứ nhất, Liên Xô cam kết cung cấp vÅ© khà chống lại sá»± tấn công bằng không lá»±c của Hoa Kỳ. Thứ hai, Liên Xô muốn nhấn mạnh vai trò và vị trà của mình ở Äông Nam Ã. Thứ ba, Liên Xô muốn cảnh báo Việt Nam không được coi thÆ°á»ng âm mÆ°u của Mỹ đối vá»›i CNCS ở châu Ã. Cuối cùng, Liên Xô cÅ©ng dá»± định thoả thuáºn vá»›i Trung Quốc vá» kế hoạch phối hợp giúp đỡ Việt Nam. (9) Tuyên bố chung được hai bên Ä‘Æ°a ra ngà y 10/2/1965 khẳng định VNDCCH là tiá»n đồn của phe XHCN ở Äông Nam Ã, vai trò của Việt Nam trong cuá»™c chiến chống đế quốc Mỹ và đóng góp của Việt Nam và o ná»n hoà bình của thế giá»›i. Tuyên bố cÅ©ng khẳng định Liên Xô không thể thá» Æ¡ vá»›i an ninh của má»™t nÆ°á»›c XHCN anh em và sẵn sà ng ủng há»™ và giúp đỡ Việt Nam. (10) Trong thá»i kỳ nà y, Liên Xô táºp trung xây dá»±ng kinh tế, tiếp tục phấn đấu thá»±c hiện mục tiêu chiến lược đã Ä‘á» ra là vượt Mỹ vá» tổng sản phẩm quốc dân tÃnh theo đầu ngÆ°á»i và o năm 1970 và xây dá»±ng xong cÆ¡ sở váºt chất kỹ thuáºt của CNCS và o năm 1980. (11) Nhằm đạt mục tiêu nà y, Liên Xô vẫn tiếp tục thi hà nh chÃnh sách hoà hoãn vá»›i Mỹ, tranh thủ thá»i gian củng cố Äông Âu, bảo đảm an ninh, tranh thủ khoa há»c kỹ thuáºt của phÆ°Æ¡ng Tây. CÅ©ng và o thá»i gian nà y, mâu thuẫn Xô-Trung đã bá»™c lá»™ công khai, sá»± bất đồng giữa hai đảng cá»™ng sản Liên Xô và Trung Quốc bắt đầu trở lên gay gắt. Sá»± cam kết giúp đỡ Việt Nam của Liên Xô má»™t lần nữa được khẳng định bằng chuyến thăm Liên Xô từ ngà y 10-17/4/1965 của Ä‘oà n đại biểu cao cấp Việt Nam do đồng chà Lê Duẩn dẫn đầu. Tuyên bố chung nhấn mạnh: “Nếu Hoa Kỳ tăng cÆ°á»ng xâm lược chống Việt Nam, trong trÆ°á»ng hợp cần thiết và nếu Việt Nam yêu cầu, chÃnh phủ Liên Xô sẵn sà ng cho phép những công dân xô viết có nguyện vá»ng đến Việt Nam theo tinh thần quốc tế vô sản để chiến đấu vì sá»± nghiệp chÃnh nghÄ©a của nhân dân Việt Nam, bảo vệ những thà nh quả xã há»™i chủ nghÄ©a của Việt Nam Dân chủ Cá»™ng hoà .†(12) Kết quả cụ thể của các chuyến thăm nà y là Liên Xô đã cung cấp giúp Việt Nam hệ thống tên lá»a đất đối không, máy bay, phi công và đội ngÅ© kỹ thuáºt viên nhằm bảo vệ khu vá»±c Hà Ná»™i, Hải Phòng và má»™t số thà nh phố quan trá»ng khác. Ngay trong năm 1965, má»™t số máy bay MIG 15/17 và IL-28 đã được chuyển đến Việt Nam. (13) Sá»± giúp đỡ của Liên Xô tăng dần từ năm 1965 đến năm 1968. TÃnh đến năm 1967, tổng viện trợ của các nÆ°á»›c XHCN cho Việt Nam là khoảng 1,5 tá»· Rúp (hÆ¡n 1,5 tá»· USD), trong đó sá»± trợ giúp của Liên Xô chiếm 36,8% (608 triệu USD). Äến cuối năm 1967, sá»± giúp đỡ Liên Xô đã tăng lên 50% tổng giá trị giúp đỡ của phe XHCN, trong đó sá»± giúp đỡ vá» quân sá»± chiếm 2/3 tổng giá trị giúp đỡ của Liên Xô và đạt con số là 396,7 triệu USD. Năm 1968, Liên Xô đã dẫn đầu danh sách các nÆ°á»›c XHCN giúp đỡ cho Việt Nam, vá»›i tổng giá trị đạt 542 triệu Rúp (582,2 triệu USD). (14) Ngoà i ra, có khoảng từ 1.500 đến 2.500 chuyên gia quân sá»± Liên Xô bao gồm kỹ sÆ°, phi công, kỹ thuáºt viên phụ trách hệ thống raÄ‘a, tên lá»a đã phục vụ ở Việt Nam trong thá»i gian chiến tranh. (15) Äến năm 1968, Liên Xô đã chiếm vị trà đầu bảng trong danh sách các nÆ°á»›c ủng há»™ và giúp đỡ Việt Nam. Nguyên nhân của những Ä‘iá»u chỉnh trong chÃnh sách của Liên Xô đối vá»›i Việt Nam trong giai Ä‘oạn nà y trÆ°á»›c hết là do đế quốc Mỹ mở rá»™ng chiến tranh ảnh hưởng trá»±c tiếp đến lợi Ãch của Liên Xô. Ngoà i ra, Liên Xô cÅ©ng nháºn thấy những sai lệch trong Ä‘Æ°á»ng lối đối ngoại dÆ°á»›i thá»i Khrushev. Äại há»™i lần thứ XXIII Äảng cá»™ng sản Liên Xô (cuối tháng 3-đầu tháng 4/1966) đã không xác định chung sống hoà bình là đưá»ng lối chung bao trùm của Liên Xô nữa và đã Ä‘Æ°a nhiệm vụ ủng há»™ phong trà o giải phóng dân tá»™c lên hà ng thứ hai và nêu thêm nhiệm vụ chống trả các thế lá»±c xâm lược của chủ nghÄ©a đế quốc. Má»™t nguyên nhân quan trá»ng khác là Liên Xô đã thay đổi cách nhìn vá» Việt Nam, coi Việt Nam là trung tâm trong ná»n chÃnh trị quốc tế, có liên quan trá»±c tiếp tá»›i đối thủ chÃnh của Liên Xô là Mỹ và đối thủ chÃnh của Liên Xô trong phong trà o cách mạng là Trung Quốc. Vì những lý do đó, Liên Xô đâ cố gắng kiểm soát từ ná»™i dung, giải pháp đến cách tiến hà nh chiến tranh của Việt Nam. Liên Xô Ä‘á» nghị lấy phi công, bá»™ Ä‘á»™i Ä‘iá»u khiển tên lá»a của Liên Xô. Äặc biệt, ngà y 19/3/1968, Chủ tịch Kossygin gá»i thÆ° cho Thủ tÆ°á»›ng Phạm Văn Äồng yêu cầu cho láºp hệ thống cố vấn từ Bá»™ tÆ° lệnh phòng không đến các Ä‘Æ¡n vị sÆ°, trung Ä‘oà n. Nói tóm lại, từ vị trà "quan sát viên“ trong giai Ä‘oạn 1954-1964, đến giai Ä‘oạn nà y Liên Xô đã trở thà nh nÆ°á»›c giúp đỡ Việt Nam nhiá»u nhất. Sá»± giúp đỡ nà y đã góp phần quan trá»ng và o thắng lợi tiếp theo của nhân dân Việt Nam. Äảng, nhà nÆ°á»›c và nhân dân Việt Nam không bao giá» quên sá»± giúp đỡ to lá»›n và quý báu đó. Tuy nhiên, trong các nghiên cứu gần đây của mình, các há»c giả Nga và Trung Quốc đã có những nháºn định thiếu khách quan vá» Ä‘Æ°á»ng lối của Việt Nam.(16) 5. Quan hệ Việt -Xô giai Ä‘oạn 1/1973-4/1975 Ngà y 27/1/1973, Hiệp định Paris vá» chấm dứt chiến tranh láºp lại hoà bình ở Việt Nam đã được ký kết. Việc ký hiệp định Paris là phù hợp vá»›i mong muốn là m dịu tình hình quốc tế căng thẳng, giải quyết các cuá»™c tranh chấp quốc tế bằng thÆ°Æ¡ng lượng của Liên Xô. Vì thế, Liên Xô luôn gắn thắng lợi của Việt Nam vá»›i kết quả của việc thá»±c hiện cÆ°Æ¡ng lÄ©nh hoà bình của Äại há»™i lần thứ XXIV ÄCSLX, lấy việc ký hiệp định Paris để chứng minh Ä‘Æ°á»ng lối cùng tồn tại hoà bình là đúng, là mẫu má»±c cho việc giải quyết các vấn Ä‘á» tranh chấp quốc tế khác. Sau khi Hiệp định được ký kết, Liên Xô vẫn tiếp tục già nh sá»± ủng há»™ to lá»›n vá» chÃnh trị và váºt chất cho Việt Nam. Cụ thể, trong thá»i gian nà y, Liên Xô đã đón nhiá»u Ä‘oà n cấp cao của Việt Nam nhÆ° Ä‘oà n đại biểu Äảng và ChÃnh phủ Việt Nam do Tổng bà thÆ° Lê Duẩn dẫn đầu Ä‘i thăm Liên Xô và o tháng 7/1973 và tháng 10/1975, Ä‘oà n của Thủ tÆ°á»›ng Phạm Văn Äồng và o 3/1974, Ä‘oà n của Lê Thanh Nghị và o tháng 8/1974, Ä‘oà n của Lê Äức Thá» và o tháng 11/1974, của Nguyá»…n Duy Trinh 12/1974, của Nguyá»…n Hữu Thá» 12/1973. Khác trÆ°á»›c, từ cuối 1973, Liên Xô đã thừa nháºn ChÃnh phủ CMLTMNVN là ngÆ°á»i đại diện chân chÃnh duy nhất của nhân dân miá»n Nam. Tuy nhiên, Liên Xô lại mong muốn tất cả các bên Ä‘á»u phải nghiêm chỉnh và triệt để thi hà nh Hiệp định, giữ vững hoà bình lâu dà i, không để chiến tranh bùng nổ. Äối vá»›i nhiệm vụ hoà n thà nh nhiệm vụ Ä‘á»™c láºp và dân chủ ở miá»n Nam thì Liên Xô lại chủ trÆ°Æ¡ng thá»±c hiện bằng con Ä‘Æ°á»ng đấu tranh chÃnh trị, thông qua việc láºp chÃnh phủ liên hiệp trên tinh thần hiệp định Paris. Tóm lại, Liên Xô muốn duy trì tình trạng nguyên trạng đã đạt được khi ký Hiệp định. Liên Xô luôn e ngại rằng Việt Nam sẽ mở các cuá»™c tấn công lá»›n bằng quân sá»±, dẫn đến việc Mỹ có thể quay lại, Ä‘e doạ những thà nh quả đã đạt được. Tháng 7/1973, trong khi tiếp Tổng bà thÆ° Lê Duẩn và Thủ tÆ°á»›ng PhạmVăn Äồng, Tổng bà thÆ° BrêgiÆ¡nhép nói: “Äiá»u chủ yếu ngà y nay là phải giữ vững Hiệp định Paris, đừng để cho tình hình phức tạp.†Tháng 11/1973, Chủ tịch Kossygin lại nói vá»›i Thủ tÆ°á»›ng Phạm Văn Äồng: “Vì lợi Ãch chung phải là m sao đừng để nổ ra chiến tranh, hÆ¡n nữa nhân dân VN đã má»i mệt.†(17) Äặc biệt, bức thÆ° ngà y 20/12/1973 của Bá»™ chÃnh trị BCHTW ÄCSLX thể hiện rõ ý muốn của Liên Xô giữ nguyên trạng khi ký Hiệp định, giữ nguyên hai vùng kiểm soát, chống lấn chiếm là cần thiết nhÆ°ng cÅ©ng khuyên Việt Nam không dùng vÅ© trang để thay đổi nguyên trạng. Từ khi hiệp định Paris được ký kết, Liên Xô đã 5 lần chuyển Ä‘á» nghị hoặc những lá»i Ä‘e doạ gây sức ép của Mỹ đối vá»›i Việt Nam nhÆ° tố cáo Việt Nam vi phạm hiệp định, thông báo Mỹ sẽ đình chỉ gỡ mìn theo thoả thuáºn vì Việt Nam lấn chiếm ở miá»n Nam. Äặc biệt, ngà y 16/8/1974, Liên Xô đã chuyển ý kiến của chÃnh quyá»n Ford là Mỹ lo ngại vá» việc Việt Nam Ä‘ang chuẩn bị tấn công lá»›n ở miá»n Nam Việt Nam và đe doạ sẽ can thiệp. Ngà y 21/4/1975, khi Việt Nam Ä‘ang thắng lá»›n ở miá»n Nam, Äại sứ Liên Xô tại việt Nam Chapline đã thông báo vá»›i Thủ tÆ°á»›ng Phạm Văn Äồng thông Ä‘iệp miệng của Tổng thống Ford ngà y 19/4/1974 gá»i Tổng bà thÆ° BrêgiÆ¡nhép Ä‘á» nghị Việt Nam thá»±c hiện má»™t cuá»™c đình chỉ chiến sá»± tạm thá»i ở miá»n Nam Việt Nam nhằm bảo đảm cho việc di tản má»™t cách liên tục những ngÆ°á»i Mỹ ra khá»i miá»n Nam và tỠý lo ngại không thể loại trừ việc chÃnh quyá»n Mỹ có hà nh Ä‘á»™ng phiêu lÆ°u nhằm gỡ thể diện. (18) Sau khi Hiệp định Paris được ký kết, Liên Xô bá»™c lá»™ ý muốn tăng cÆ°á»ng quan hệ má»i mặt vá»›i Việt Nam. Vá» chÃnh trị, Liên Xô Ä‘Æ°a ra cả má»™t chÆ°Æ¡ng trình phối hợp hoạt Ä‘á»™ng; vá» kinh tế, muốn Việt Nam hợp tác tham gia SEV. Vá» quân sá»±, Liên Xô muốn đặt hệ thống cố vấn trong quân Ä‘á»™i Việt Nam, tÃch cá»±c xây dá»±ng cảng và hạm Ä‘á»™i đánh cá, xây dá»±ng trạm Ä‘á»™ng đất. Hiệp Æ°á»›c Hữu nghị và Hợp tác ký ngà y 3/11/1978 là bằng chứng cho quan hệ toà n diện giữa Việt Nam và Liên Xô. Lý do chÃnh là Äông dÆ°Æ¡ng và Äông Nam à đang trở thà nh má»™t bá»™ pháºn quan trá»ng trong chiến lược của Liên Xô ở Châu Ã-Thái Bình DÆ°Æ¡ng, khi mà Mỹ đã thất bại trong chiến tranh Việt Nam và Trung Quốc Ä‘ang đẩy mạnh hoạt Ä‘á»™ng và câu kết vá»›i Mỹ. Ngà y 12/7/1973, Tổng bà thÆ° BrêgiÆ¡nhép bà y tá» mong muốn Việt Nam đóng vai trò kinh tế, chÃnh trị trong khu vá»±c. Ngà y 16/7/1973, Chủ tịch Kossygin tháºm chà còn cho rằng Việt Nam là chá»— dá»±a duy nhất của Liên Xô ở Äông DÆ°Æ¡ng. (19) Tuy nhiên, Liên Xô vẫn e ngại Việt Nam sẽ ngả theo Trung Quốc, nên đã thăm dò xem Việt Nam đánh giá, so sánh nhÆ° thế nà o vá» sá»± giúp đỡ của Liên Xô và Trung Quốc cho Việt Nam. Liên Xô cÅ©ng rất quan tâm đến quan hệ của Việt Nam vá»›i các nÆ°á»›c TBCN, nhắc nhở Việt Nam cần cảnh giác trong là m ăn kinh tế vá»›i Mỹ và các nÆ°á»›c TBCN phát triển, nhất là vá»›i Nháºt Bản. Liên Xô cÅ©ng chÆ°a tin khả năng tiếp thu vốn và kỹ thuáºt của Việt Nam. 6. Kết luáºn Vá»›i tÆ° cách là má»™t phần của cuá»™c chiến tranh lạnh, cuá»™c Kháng chiến chống Mỹ của Việt Nam là thá» thách lá»›n nhất đối vá»›i quan hệ song phÆ°Æ¡ng Việt Nam-Liên Xô. Trong suốt giai Ä‘oạn kéo dà i hÆ¡n 20 năm đó, quan hệ Việt-Xô đã trải qua bốn giai Ä‘oạn thăng trầm khác nhau, tuỳ thuá»™c và o bối cảnh quốc tế, khu vá»±c và tình hình của má»—i nÆ°á»›c. Vá»›i tÆ° cách là thà nh trì của phe XHCN và là má»™t cá»±c trong tráºt tá»± thế giá»›i lưỡng cá»±c, Liên Xô đã phải theo Ä‘uổi cùng má»™t lúc nhiá»u mục tiêu. Thứ nhất, Liên Xô không thể không ủng há»™ và giúp đỡ Việt Nam-thà nh viên của phe XHCN. Thứ hai, vì lợi Ãch chiến lược của mình và cÅ©ng vì lợi Ãch chung của cách mạng thế giá»›i, Liên Xô đã tìm má»i cách để hạn chế quy mô chiến tranh, Ä‘Æ°a vấn Ä‘á» và o bà n thÆ°Æ¡ng lượng, để Ä‘i tá»›i má»™t giải pháp chÃnh trị trên cÆ¡ sở nguyên trạng. Thứ ba, trên cÆ¡ sở đó Liên Xô hy vá»ng cải thiện quan hệ vá»›i Mỹ nhằm giải quyết những vấn Ä‘á» có tÃnh chiến lược khác, đồng thá»i hạn chế vai trò của Trung Quốc. Những nhân tố thÆ°á»ng xuyên tác Ä‘á»™ng đến quan hệ Việt Nam-Liên Xô trong giai Ä‘oạn nà y là (1) những lợi Ãch chiến lược toà n cầu của Liên Xô, (2) sá»± thay đổi chÃnh sách Việt Nam của Mỹ và (3) sá»± cạnh tranh vị trà số má»™t trong phong trà o cách mạng vá»›i Trung Quốc. Do đó, khi nghiên cứu quan hệ Việt Nam-Liên Xô trong giai Ä‘oạn kháng chiến chống Mỹ, không thể không già nh sá»± chú ý thÃch đáng đến mối quan hệ tam giác Xô-Mỹ-Trung. Tà i liệu tham khảo 1. Bá»™ Ngoại giao CHXHCNVN và Bá»™ Ngoại giao Liên Xô, Việt Nam-Liên Xô: 30 năm quan hệ 1950-1980, MatxcÆ¡va: NXB Tiến Bá»™ 1982 2. Chen Jian, China and the First Indo-China War, 1950-1954, in: The China Quarterly, No 133 (March 1933) pp.85-110 3. Chen Jian, China’s Involvement in the Vietnam War, 1964-1969, in: China Quarterly, No 142 (June 1995), pp. 356-387. 4. Douglas Pike, Vietnam and the Soviet Union: Anatomy of an Alliance, Boulder: Westview Press 1987 5. Gareth Porter (ed.), Vietnam: The Definitive Documentation of Human Decision, Vol. II, New York 1979 6. Gary R. Hess, The Unending War: Historians and the Vietnam War, Diplomatic History, 18 (Spring 1994). 7. Ilya Gaidyk, Confronting Vietnam-Soviet Policy toward the Indochina Conflict, 1954-1963, Stanford University Press 2003 8. Ilya Gaidyk, The Soviet Union and the Vietnam War, Ivan R. Dee, Chicago 1996. Min Chen, The Strategic Triangle and Regional Conflict-Lessons from the Indochina Wars, Lynne Rienner Publisher, Boulder and London 1992. 9. Vụ Liên Xô, Bá»™ Ngoại giao, Vá» quan hệ Việt-Xô trong giai Ä‘oạn chống Mỹ cứu nÆ°á»›c, Hà Ná»™i, 1985.
(1) Douglas Pike, Vietnam and the Soviet Union: Anatomy of an Alliance, Boulder: Westview Press 1987, tr. 61. (2) Vụ Liên Xô, Vá» quan hệ Việt Xô, 1985, tr.3. (3) Từ 1955-1959 Liên Xô đã cho Inđônêxia vay 247 triệu rúp. Tháng 7/1959, Liên Xô lại cho Inđônêxia vay thêm 17,5 triệu rúp. Tháng 2/1960, Liên Xô và Inđônêxia ký tổng hiệp định thứ 2 vá» hợp tác kinh tế và kỹ thuáºt theo đó Liên Xô cho Inđônêxia vay 250 triệu đôla. (4) Nghị quyết đại há»™i lần thứ III của Äảng (9/1960). (5) Vụ Liên Xô, Vá» quan hệ Việt Xô, 1985, tr.11-12. (6) Vụ Liên Xô, Vá» quan hệ Việt Xô, 1985, tr.12. TrÆ°á»›c đó tháng 2/1964, khi Ä‘oà n đại biểu Việt Nam do Ä‘/c Lê Duẩn dẫn đầu sang trao đổi ý kiến vá»›i Liên Xô vá» các vấn Ä‘á» quốc tế, Krushev đã doạ cắt viện trợ quân sá»± cho Việt Nam. (7) Vụ Liên Xô, Vá» quan hệ Việt Xô, 1985, tr.15. (8) Vụ Liên Xô, Vá» quan hệ Việt Xô, 1985, tr.19. (9) Gareth Porter (ed.), Vietnam: The Definitive Documentation of Human Decision, Vol. II, New York 1979, tr. 346-347. (10) Việt Nam-Liên Xô: 30 năm quan hệ 1950-1980, MatxcÆ¡va: NXB Tiến Bá»™ 1982, tr. 107-111. (11) CÆ°Æ¡ng lÄ©nh Äảng cá»™ng sản Liên Xô 1961. (12) Việt Nam-Liên Xô, sÄ‘d, tr. 117-118. (13) Ilya V. Gaiduk, sÄ‘d, tr. 40. (14) Ilya V. Gaiduk, sÄ‘d, tr. 58. (15) Ilya V. Gaiduk, sÄ‘d, tr. 61. (16) Chen Jian, 1995, tr. 380-385; Ilya V. Gaiduk, sÄ‘d, tr. 65-72. (17) Vụ Liên Xô, Vá» quan hệ Việt Xô, 1985, tr.51. (18) Vụ Liên Xô, Vá» quan hệ Việt Xô, 1985, tr.52-53. (19) Vụ Liên Xô, Vá» quan hệ Việt Xô, 1985, tr.59-60. TS. Phạm Quang Minh http://www.bulletin.vnu.edu.vn/ttsk/Vietnamese/C2088/2007/11/N19941/?35
|