Khoa Ngữ Văn
  
VẤN ÄỀ VÄ‚N HỌC: Tính hiện đại và lịch sá»­ lý luận phê bình văn há»c Việt Nam thế kỉ XX (Trần Äình Sá»­) PDF æ‰“å° E-mail
周四, 2014年 09月 18日 02:30


BLUE POLES, 1952, Jackson Pollock.

 

Lý luận văn há»c Việt Nam thế kỉ XX là má»™t bá»™ phận không tách rá»i của văn há»c dân tá»™c, đồng thá»i cÅ©ng không tách rá»i vá»›i các trào lÆ°u lý luận văn há»c thế giá»›i, bởi quá trình hình thành, phát triển của nó gắn liá»n vá»›i quá trình tá»± ý thức của văn há»c trong suốt thế kỉ qua và Ä‘ang bÆ°á»›c vào thế kỉ XXI. Äánh giá quá trình lý luận văn há»c ấy nhÆ° thế nào, theo phÆ°Æ¡ng pháp nào, tiêu chí nào là má»™t vấn Ä‘á» có ý nghÄ©a bức thiết. Lý luận ấy phát triển tất nhiên không phải chỉ do bản thân nó và nhu cầu của văn há»c dân tá»™c mà còn do lịch sá»­ xã há»™i, quan hệ giao lÆ°u quốc tế, bởi vì đó là những nhân tố quy định sá»± lá»±a chá»n, phÆ°Æ¡ng hÆ°á»›ng, tính chất, hình thái của lý luận văn há»c ấy. Từ trÆ°á»›c đến nay chúng ta nhìn nhận sá»± phát triển của lý luận văn há»c theo quan Ä‘iểm ý thức hệ mác xít, coi đó là quá trình truyá»n bá lý luận văn há»c mác xít vào Việt Nam, là quá trình đánh dẹp các lý thuyết phong kiến, tÆ° sản, xét lại… Tiến trình lý luận coi nhÆ° sá»± phản ánh quá trình đấu tranh giai cấp, đấu tranh ý thức hệ giữa lý luận văn há»c mác xít vá»›i lý luận văn há»c phong kiến, tÆ° sản để tiến lên theo định hÆ°á»›ng xã há»™i chủ nghÄ©a, vá»›i các tiêu chí nhÆ° thá»±c tiá»…n cách mạng, tính chiến đấu, tính giai cấp, tính biện chứng, tính tiên phong, quan hệ địch – ta, bức tranh lí luận không chỉ mang đậm màu sắc đấu tranh chính trị, mà còn có thể có nguy cÆ¡ khái quát thiên lệch, Ä‘em cái đặc thù làm cái phổ biến hoặc Ä‘em cái chính thống, quan phÆ°Æ¡ng làm cái phổ biến. Chẳng hạn, nếu xem lịch sá»­ lý luận văn há»c Việt Nam thế kỉ XX là lịch sá»­ truyá»n bá lý luận mác xít, là lịch sá»­ khẳng định vị trí Ä‘á»™c tôn của nó và là lịch sá»­ đấu tranh, phê phán tất cả các thứ lý luận văn há»c phi mác xít, thì sẽ làm nghèo, làm méo bức tranh phát triển thá»±c tế của lý luận văn há»c. Äó là tình hình của má»™t số cuốn lịch sá»­ lý luận văn há»c trÆ°á»›c đây thiên vá» miêu tả các cuá»™c đấu tranh tÆ° tưởng trong văn nghệ. Các tiêu chí ấy cÅ©ng có má»™t số cÆ¡ sở khách quan nhất định, nhÆ°ng đồng thá»i cÅ©ng Ä‘á»u tá» ra hạn hẹp, bởi vì thá»±c tiá»…n cách mạng, suy cho cùng chỉ là vận Ä‘á»™ng của từng thá»i kì trong thá»i gian, không gian cụ thể, chÆ°a phải là tiêu chí phổ quát, có tính lâu dài để nhìn nhận má»i hiện tượng lý luận. Lý luận văn há»c mác xít, suy cho cùng cÅ©ng chỉ là má»™t trÆ°á»ng phái lý luận hình thành từ thế kỉ XIX và được phát triển vào thế kỉ XX, chủ yếu là ở các nÆ°á»›c xã há»™i chủ nghÄ©a, nó không thể là toàn bá»™ văn hoá nhân loại, mà lý luận văn há»c Việt Nam muốn phát triển, phong phú, thì không thể chỉ uống nÆ°á»›c từ má»™t nguồn[1]. Vì thế ngày nay chúng ta cần nhìn lại quá trình phát triển nói trên theo tiêu chí tính hiện đại, bởi đó là đặc Ä‘iểm chung của quá trình vận Ä‘á»™ng văn hoá, văn nghệ của nhân loại bắt đầu từ thá»i Phục HÆ°ng á» phÆ°Æ¡ng Tây và tiếp tục cho đến ngày nay trên phạm vi toàn thế giá»›i. Không má»™t há»c thuyết nào lại không cần được đánh giá từ tính hiện đại.

Thật vậy, xét trên phạm vi thế giá»›i, kể từ sau thá»i đại Phục HÆ°ng, đặc biệt từ thế kỉ XVIII, sau các cuá»™c cách mạng công nghiệp ở Anh, Pháp , MÄ©, cuá»™c cách mạng tÆ° sản và cách mạng vô sản Nga, cuá»™c vận Ä‘á»™ng Duy Tân ở Nhật Bản, Trung Hoa, Việt Nam, dù Ä‘iá»u kiện xã há»™i, chế Ä‘á»™ chính trị có khác nhau, nhÆ°ng không đâu là không hÆ°á»›ng theo khuynh hÆ°á»›ng hiện đại. Xét riêng trong thế kỉ XX ở Việt Nam, các cuá»™c vận Ä‘á»™ng của Phan Bá»™i Châu, của Äông Kinh nghÄ©a thục, của cụ Phan Châu Trinh, của Việt Nam Quốc Dân Äảng, của Äảng Cá»™ng sản Việt Nam, tuy khác nhau rất lá»›n vá» tính chất nhÆ°ng Ä‘á»u nằm trong phạm trù chung của tính hiện đại. Tính hiện đại sẽ là má»™t mặt bằng má»›i để đánh giá má»i cống hiến của má»i tâng lá»›p ngÆ°á»i Việt Nam cho sá»± phát triển văn hoá, văn há»c dân tá»™c, trong đó có lý luận văn há»c.

Tính hiện đại là má»™t phạm trù nhiá»u nghÄ©a[2], có mâu thuẫn và có ná»™i hàm diển biến theo lịch sá»­. Tính hiện đại của xã há»™i nhÆ° là trạng  thái chuyển biến vá» hình thái, từ xã há»™i trung đại sang hiện đại, từ tôn giáo sang thế tục, từ quân quyá»n sang dân chủ, tá»± do; từ cát cứ sang quốc gia dân tá»™c, từ dân tá»™c biệt lập sang giao lÆ°u quốc tế. Tính hiện đại có tính chất toàn cầu hoá. Tính hiện đại nhÆ° má»™t phạm trù văn hoá bao gồm các thuá»™c tính nhÆ° sùng thượng lí tính, khoa há»c, giải phóng cái tôi, Ä‘á» cao tính chủ thể. Tính hiện đại của văn há»c nóí chung bao gồm sá»± Ä‘á» cao tính thẩm mÄ©, phân biệt vá»›i tính giáo huấn, tính cá»™ng cụ; Ä‘á» cao tính tá»± chủ phân biệt vá»›i tính phụ thuá»™c; giải phóng cá nhân vá»›i cái tôi chủ thể; Ä‘á» cao nhận thức, sáng tạo, phân biệt vá»›i việc sá»­ dụng các hình thức có sẵn. Cần phân biệt tinh hiện đại nhÆ° là thuá»™c tính của trào lÆ°u văn há»c hiện đại chủ nghÄ©a[3]vá»›i tính hiện đại vá» văn há»c nói chung. Chủ nghÄ©a hiện đại bao gồm các thuá»™c tính nhÆ° tính hÆ°á»›ng ná»™i, tính phi lí, tính phi ngã, Ä‘á» cao vô thức. Trong lý luận văn há»c, tính hiện đại vừa bao hàm các ná»™i dung của má»™t phạm trù văn hoá vừa bao hàm các ná»™i dung thuá»™c phạm trù văn há»c[4]. BÆ°á»›c phát triển má»›i của tính hiện đại là hậu hiện đại, má»™t sá»± hoài nghi, phản ứng lại đối vá»›i các quan niệm Ä‘á»™c tôn, tuyệt đối hoá các nguyên lý văn hoá, tÆ° tưởng thành các “đại tá»± sự†đã nêu ra các nguyên lý má»›i nhÆ° phi lý tính, giải cấu trúc, vô trung tâm, phi bản chất chủ nghÄ©a…Các nguyên lý này cÅ©ng có thể được xem nhÆ° những công cụ để “đặt lại vấn Ä‘á»â€trong phạm vi tính hiện đại. Phạm trù tính hiện đại cÅ©ng biến đổi sâu sắc trong tiến trình lịch sá»­. Chẳng hạn vá» ná»™i hàm lý tính, ở thế kỉ XVII ngÆ°á»i ta thiên vá» khẳng định tÆ° duy suy lý, sang thế kỉ XVIII ngÆ°á»i ta khẳng định kinh nghiệm, từ kinh nghiệm mà đúc rút ra cái phổ quát, đối vá»›i Kant lý tính có nghÄ©a là có tinh thần tá»± phê phán. Hiểu nhÆ° vậy để trong quá trình vận dụng khái niệm tính hiện đại chúng ta cần tính đến sá»± diá»…n tiến lịch sá»­ của nó. Trong thế kỉ XX tính hiện đại của lý luận văn há»c cÅ©ng có má»™t quá trình vận Ä‘á»™ng tá»± phát triển, tá»± phủ định. Chẳng hạn má»™t thá»i Ä‘á» cao nguyên lý phản ánh, nhận thức luận trong văn há»c thì nay có nhu cầu Ä‘á»™t phá nhận thức luận và phản ánh luận. Hoặc nhÆ° má»™t thá»i văn há»c bị chính trị hoá thì nay có xu hÆ°Æ¡ng vượt qua chính trị hoá; má»™t thá»i xem văn há»c chỉ là công cụ, vÅ© khí của chính trị, thì nay có xu hÆ°á»›ng khẳng định tính tá»± chủ, thẩm mÄ© của văn há»c và tính Ä‘á»™c lập của khoa lý luận văn há»c. Những đổi thay đó Ä‘á»u là biểu hiện sá»± vận Ä‘á»™ng của tính hiện đại.

Lý luận văn há»c Việt Nam thế kỉ XX thuá»™c phạm trù hiện đại, đó là Ä‘iá»u má»i ngÆ°á»i công nhận. Song tính hiện đại của lý luận văn há»c ở đây bao gồm những ná»™i dung gì thì vấn Ä‘á» hình nhÆ° chÆ°a được quan tâm đúng mức. TrÆ°á»›c hết, tính hiện đại bắt nguồn từ quá trình thoát khá»i phạm vi khu vá»±c mà tham gia vào phạm vi thế giá»›i. Toàn bá»™ sinh hoạt từ dòi sống vật chất đến tinh thần Ä‘á»u Ä‘i theo hÆ°á»›ng thế giá»›i hóa. Không chỉ Việt Nam mà toàn bá»™ các nÆ°á»›c Äông à đá»u Ä‘i theo quỹ đạo đó. Theo quỹ đạo đó Việt Nam thoát khá»i ảnh hưởng Trung Quốc nhÆ° đã có vào thá»i trung đại để gắn vá»›i các quá trình thế giá»›i. Thứ hai, xét riêng vá» lý luận văn há»c là bá»™ môn khoa há»c, nó là hệ thống các khái niệm được chứng minh bằng lôgích của khoa há»c văn há»c, chứ không phải là những phát biểu nhiá»u khi sâu sắc nhÆ°ng có tính kinh nghiệm nhÆ° các nhà bình văn ngày xÆ°a, cÅ©ng không phải là những quy định vá» chức năng từ phía chính trị, đạo đức, giáo dục. Thứ ba, trong Ä‘iá»u kiện vấn Ä‘á» Ä‘á»™c lập dân tá»™c có ý nghÄ©a hàng đầu thì tinh thần quốc gia dân tá»™c phải là má»™t ná»™i dung của tính hiện đại, bởi nó chống tÆ° tưởng quốc gia quân chủ, xây dá»±ng quốc gia Ä‘á»™c lập, dân chủ (bao gồm quan niệm của Äảng cá»™ng sản là xây dá»±ng quốc gia dân chủ má»›i (“Äá» cÆ°Æ¡ng văn hóa†năm 1943 gá»i là “tân dân chủâ€theo quan niệm của Mao Trạch Äông), tiến lên chủ nghÄ©a xã há»™i. Tuy duá»›i thá»i trung đại văn há»c dân tá»™c đã được ý thức, song phải đến thế kỉ XX chúng ta má»›i có ý niệm vá» văn há»c dân tá»™c Việt Nam, vá» lịch sá»­ văn há»c Việt Nam, má»›i quan tâm sÆ°u tầm, phiên dịch, nghiên cứu, phân loại, phân kì, má»›i có các vấn Ä‘á» nhÆ° văn há»c chữ Hán có phải là bá»™ phận của văn há»c Việt Nam hay không, tính chất của văn há»c Việt Nam qua các thá»i kì, vấn Ä‘á» tính dân tá»™c, bản sắc văn hoá dân tá»™c của văn há»c…

Ná»™i dung thứ tÆ° là tính tá»± chủ, thẩm mÄ© của văn há»c. Thá»i cổ đại, trung đại văn há»c chủ yếu được xem là công cụ giáo huấn đạo đức, “văn dÄ© tải đạoâ€. Vấn đỠđặc trÆ°ng văn há»c nghệ thuật trên thế giá»›i má»›i bắt đầu được xem xét từ Kant, Schiller. Khái niệm văn há»c nhÆ° má»™t nghệ thuật ngôn từ mang bản chất thẩm mÄ©, ở phÆ°Æ¡ng Tây, theo Wellek, Worren má»›i có từ 200 năm nay.  Äi tìm đặc trÆ°ng văn há»c là má»™t ná»™i dung tính hiện đại của lý luận văn há»c, các thá»i đại trÆ°á»›c ngÆ°á»i ta chÆ°a ý thức rõ rệt vấn Ä‘á» này. Gắn vá»›i vấn đỠđặc trÆ°ng văn há»c là các vấn Ä‘á» vá» các thuá»™c tính thẩm mÄ© của văn há»c, ngôn từ văn há»c, tÆ° duy văn há»c, hình thức văn há»c, các thể loại văn há»c, lý luận sáng tác, tiếp nhận văn há»c, Ä‘iển hình hoá, các trào lÆ°u nghệ thuật, phê bình văn há»c…

Ná»™i dung thứ năm là ná»™i dung văn há»c tức là con ngÆ°á»i, tÆ° tưởng, tình cảm trong văn há»c. Văn há»c hiện đại, tính từ thá»i Phục HÆ°ng, đặc biệt từ thế kỉ XVIII, đã làm thay đổi hẳn ná»™i dung của văn há»c. Gắn liá»n vá»›i vấn Ä‘á» này là vấn Ä‘á» con ngÆ°á»i cá nhân, cá tính, con ngÆ°á»i cảm tính, tá»± nhiên, bản năng, vô thức, tính chủ thể, tính sáng tạo trong văn há»c vá»›i các cách thức, phÆ°Æ¡ng pháp biểu hiện con ngÆ°á»i khác nhau.

Ná»™i dung thứ sáu là các trÆ°á»ng phái khoa há»c vá» văn há»c. Bản thân khoa nghiên cứu văn há»c là sản phẩm của thá»i hiện đại. Theo G. Pospelov, P. Nicolaev khoa văn há»c nhÆ° là má»™t khoa há»c má»›i hình thành từ đầu thế kỉ XVIII, do sá»± phân hoá tri thức thành triết há»c, đạo đức, khoa há»c, mÄ© há»c. NhÆ°ng phải đến cuối  thế kỉ XIX, đặc biệt sang đầu thế kỉ XX má»›i xuất hiện các trào lÆ°u nghiên cứu văn há»c khác nhau: văn há»c so sánh, văn hoá lịch sá»­, xã há»™i há»c, nghiên cứu tiểu sá»­, phân tâm há»c, tâm phân há»c, cấu trúc luận, kí hiệu há»c, thần thoại há»c, văn hoá há»c, giải cấu trúc…Sá»± tiếp thu, vận dụng, phát triển các phÆ°Æ¡ng pháp thể hiện tính hiện đại của lý luận văn há»c.

Äó là các ná»™i dung chủ yêú của tính hiện đại trong lÄ©nh vá»±c lý luận văn há»c. Tất nhiên tính hiện đại trÆ°á»›c hết thể hiện ở tinh thần hiện đại. Äó là ý thức phản truyá»n thống (Baudrillard), chống quy phạm (Habermas), tinh thần hoài nghi (A. Giddens), tinh thần lý tính (logich và lịch sá»­), ý thức thế tục, ý thức cá nhân, cá tính…

Nhìn nhận lý luận văn há»c Việt Nam thế kỉ XX từ phạm trù tính hiện đại chúng ta sẽ thấy má»™t bức tranh nhiá»u chiá»u, phong phú, Ä‘a dạng vá» quá trình hình thành, phát triển và hiện đại hoá lý luận, sẽ nhận ra những phần chân lí mà trÆ°á»›c đây, theo tiêu chí của lý luận văn há»c cách mạng chúng ta cho là “có vấn Ä‘á»â€, không thể bá» qua, thì nay lại có Ä‘iá»u kiện phân tích những mặt mâu thuẩn trong các quan Ä‘iểm văn nghệ cụ thể. Chẳng hạn các tác giả nhÆ° Kant, Hegel, Nietzsche, Gide, Freud ở nÆ°á»›c ngoài hoặc Phạm Quỳnh, Nguyá»…n Văn VÄ©nh, Hoài Thanh, TrÆ°Æ¡ng Tá»­u…ở trong nÆ°á»›c có vai trò đáng kể trong việc phát triển tÆ° tưởng lý luận văn há»c và mỹ há»c hiện đại, mà nếu chỉ xét theo quan Ä‘iểm ý thức hệ thì có khi há» chỉ là duy tâm, siêu hình và tÆ° sản, thậm chí là đồi truỵ, phản Ä‘á»™ng, chỉ đáng Ä‘em ra phê phán.

Trong ná»­a đầu thế kỉ XX ở Việt Nam, trong Ä‘iá»u kiện thuá»™c địa, mặc dù ý thức văn há»c còn khá há»—n Ä‘á»™n, mÆ¡ hồ, pha tạp nhÆ°ng tính hiện đại đã xuất hiện trong trạng thái mâu thuẫn, không đồng bá»™ ở các nhóm phái và cá nhân khác nhau. Trong Ä‘iá»u kiện lịch sá»­ lúc ấy nét nổi bật là hình thành tinh thần dân tá»™c, ý thức quốc gia dân tá»™c trong Ä‘a số trí thức Việt Nam. Các phong trào yêu nÆ°á»›c đầu thế kỉ dấy lên sau thất bại của phong trào Cần vÆ°Æ¡ng đã hun đúc tinh thần dân tá»™c nhÆ° má»™t má»™t biểu hiện của tính hiện đại. Tính dân tá»™c này khác vá» chất so vá»›i ý thức dân tá»™c thá»i quân chủ. Các hoạt Ä‘á»™ng sÆ°u tầm, phiên âm, phiên dịch vá» văn há»c cổ nÆ°á»›c nhà, kỉ niệm Nguyá»…n Du và Truyện Kiá»u, việc trình bày các thể loại văn há»c cổ, việc soạn văn há»c sá»­ Việt Nam… Ä‘á»u mang tinh thần và hình thái hiện đại, chÆ°a từng có trong truyá»n thống văn há»c phong kiến nhằm khẳng định sá»± tồn tại của má»™t quốc gia, dân tá»™c, tiếng nói và văn hoá dân tá»™c vá»›i tình cảm mảnh liệt, thiêng liêng.

Việc giá»›i thiệu, tiếp thu, vận dụng các lý thuyết văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây là má»™t bá»™ phận lá»›n, thậm chí là cÆ¡ bản của lý luận văn há»c Việt Nam. Có thể nói suốt cả thế kỉ XX ngÆ°á»i Việt Nam, mặc dù gặp nhiá»u hạn chế và trở ngại, song vẫn nổ lá»±c theo dõi, giá»›i thiệu và phần nào vận dụng các lý thuyết hiện đại vào Ä‘á»i sống văn há»c của mình. Lý luận mác xít đã có truyá»n thống không chỉ ở Hải Triá»u, Äặng Thai Mai, mà còn có ở TrÆ°Æ¡ng Tá»­u, LÆ°Æ¡ng Äức Thiệp. Lý luận phân tâm há»c bắt đầu từ Nguyá»…n Văn Hanh, TrÆ°Æ¡ng Tá»­u trÆ°á»›c 1945 đến Äàm Quang Thiện trÆ°á»›c năm1975, rồi Äá»— Lai Thuý những năm gần đây.

Việc giá»›i thiệu các tÆ° tưởng và văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây, giá»›i thiệu văn há»c cổ Việt Nam, nghiên cứu Truyện Kiá»u, cổ xuý văn xuôi quốc ngữ ở tạp chí Nam Phong là Ä‘i theo tiếng gá»i của tính hiện đại. Quan niệm văn há»c của Phạm Quỳnh, Phạm Duy Tốn chủ yếu thể hiện ở tinh thần thá»±c dụng nhÆ°ng lại mâu thuẫn vá»›i tính thẩm mỹ của văn há»c, gây nên sá»± phê phán của Thiếu SÆ¡n. Cuá»™c xung Ä‘á»™t giữa cụ nghè Ngô Äức Kế vá»›i hoạt Ä‘á»™ng kỉ niệm, Ä‘á» cao Truyện Kiá»u thể hiện sá»± mâu thuẫn giữa hai khuynh hÆ°á»›ng vỠý thức dân tá»™c. Ở Tản Äà tính hiện đại thể hiện ở ý thức tá»± biểu hiện, giải phóng cá tính.

BÆ°á»›c sang giai Ä‘oạn 1932 – 1945 tính hiện đại được phát triển khá nhiá»u mặt: văn há»c và lý luận phê bình hầu nhÆ° Ä‘i song song vá»›i nhau. à thức thẩm mỹ và tính tá»± chủ của văn há»c thể hiện đầu tiên ở Thiếu SÆ¡n và Hoài Thanh là biểu hiện nổi bật của tính hiện đại trong lỹ luận văn há»c. Quan niệm này còn  thể hiện ở nhiá»u tác phẩm của Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Hàn Mặc Tá»­ và các nhà thÆ¡ má»›i khác. Cuá»™c bút chiến giữa hai quan Ä‘iểm “nghệ thuật vị nghệ thuật†và “nghệ thuật vị nhân sinh†thÆ°á»ng được miêu tả nhÆ° má»™t cuá»™c đấu tranh giữa quan niệm văn há»c duy tâm, tÆ° sản và quan niệm văn há»c duy vật, vô sản và cách mạng đã làm giảm mất ý nghÄ©a hiện đại trong ý kiến của Hoài Thanh[5]. Cuá»™c bút chiến ấy còn tiếp tục trong sách Văn há»c khái luận của Äặng Thai Mai và còn kéo dài đến cuá»™c tranh luận văn nghệ ở Việt Bắc qua vấn Ä‘á» văn nghệ và tuyên truyá»n, rồi tiếp tục qua vấn Ä‘á» văn nghệ và chính trị trong sá»± kiện “Nhân văn – Giai phẩmâ€, tuy khẳng định khuynh hÆ°á»›ng chính trị thống nhất của văn há»c, nhÆ°ng lại làm giảm tính hiện đại vá» mặt nghệ thuật. Trên thế giá»›i quan niệm văn há»c là công cụ của tÆ° tưởng, đạo đức, giáo hoá, nhận thức đã có lâu Ä‘á»i từ Platon, Aristote và ăn sâu vào trong tiá»m thức má»—i ngÆ°á»i trong má»i thá»i đại, cho nên trở thành Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên. Vấn Ä‘á» tính tá»± chủ của văn há»c má»›i được ý thức và được nghiên cứu từ thế kỉ XVIII. Kant, Schiller nghiên cứu trên bình diện mỹ há»c, Nietzsche nghiên cứu trên bình diện triết há»c sá»± sống, trÆ°á»ng phái Franfurt nghiên cứu trên bình diện xã há»™i há»c, Heidegger nghiên cứu trên bình diện ngôn ngữ. Má»™t vấn đỠđược nghiên cứu dai dẳng, liên tục, nhiá»u mặt nhÆ° thế không thể là má»™t vấn Ä‘á» vô nghÄ©a. Có thể vẫn còn những quan Ä‘iểm khác nhau, song không nên giản Ä‘Æ¡n quy vấn Ä‘á» tá»± chủ của văn há»c thành má»™t vấn Ä‘á» duy tâm để mà phủ nhận.

Vấn Ä‘á» tính tá»± chủ của văn há»c còn gắn vá»›i má»™t vấn Ä‘á» khác không kém hóc búa là vấn Ä‘á» mối quan hệ văn há»c và chính trị. Văn há»c có phải là vÅ© khí của chính trị, là phÆ°Æ¡ng tiện của chính trị vá»›i tÆ° cách là má»™t hình thái ý thức xã há»™i hay không? Quan niệm phổ biến ngày nay ở phuÆ¡ng Tây là xem văn há»c tá»± thân nhÆ° má»™t hình thái ý thức xã há»™i, văn há»c có ý thức xã há»™i của nó. M. Bakhtin cÅ©ng xem văn há»c là kí hiệu của ý thức hệ. Quan niệm đó không hạn chế tá»± do của văn há»c, không làm mất tính tá»± chủ của nó và không gây phản ứng trong giá»›i há»c thuật. Trái lại ở các nÆ°á»›c xã há»™i chủ nghÄ©a trÆ°á»›c đây và ngày nay quan niệm xem văn nghệ là hình thái ý thức xã há»™i lại gây nhiá»u tranh cãi. Äó là vì nhu cầu biến văn há»c thành công cụ, vÅ© khí để truyá»n bá cho má»™t ý thức xã há»™i của nhà nÆ°á»›c được quy định sẵn, má»™t thế giá»›i quan định sẵn đã làm mất Ä‘i cái ý thức xã há»™i vốn có của văn há»c và cÅ©ng làm mất Ä‘i tá»± do của sáng tạo. Do đó vấn Ä‘á» không phải là văn há»c có hay không có tính chất của hình thái ý thức xã há»™i, mà là quan niệm vá» tính chất hình thái ý thức xã há»™i ấy nhÆ° thế nào.

Cuá»™c đấu tranh giải phóng dân tá»™c là sứ mạng lịch sá»­ của dân tá»™c Việt Nam thế kỉ XX. Sá»± chuyển giao lá cá» cứu nÆ°á»›c từ các nhà văn thân sang các nhà cách mạng tÆ° sản, rồi cuối cùng lá cỠấy được trao vào tay các nhà cách mạng vô sản mà đảng Cá»™ng sản Việt Nam là đại diện đã làm cho quan niệm mác xít thắng thế, trở thành tÆ° tưởng chủ đạo, Ä‘á»™c tôn và đã Ä‘Æ°a văn há»c cùng lí luận phát triển theo hÆ°á»›ng tính hiện đại của lí luận văn há»c mác xít.

Lí luận văn há»c mác xít Việt Nam hình thành dần dần trong quá trình phát triển. Từ những ý kiến ban đầu của Hải Triá»u đến Äá» cÆ°Æ¡ng văn hoá Việt Nam năm 1943, rồi các bài báo giải thích, bản báo cáo của TrÆ°á»ng Chinh năm 1948 quan niệm được rõ dần. Äó là quan niệm xem văn há»c là má»™t hình thái ý thức hệ thuá»™c thượng tầng kiến trúc, là vÅ© khí đấu tranh cho sá»± nghiệp giải phóng dân tá»™c và tiến bá»™ xã há»™i theo quan Ä‘iểm của Äảng cá»™ng sản. Quan niệm này lúc đầu được phát biểu tóm tắt, rõ ràng chịu ảnh hưởng trá»±c tiếp của bài báo Tân dân chủ chủ nghÄ©a luận của Mao Trạch Äông phát biểu vào tháng 1-1940, bởi vì “tân dân chủ†là thuật ngữ do Mao Trạch Äông sáng tạo, không có trong kho tàng kinh Ä‘iển Mác Lênin. Äá» cÆ°Æ¡ng là bản tuyên ngôn đầu tiên vá» Ä‘á»™c quyá»n lãnh đạo cách mạng văn hoá Việt Nam của Äảng Cá»™ng sản Việt Nam, là tuyên ngôn vá» vị trí Ä‘á»™c tôn của chủ nghÄ©a Mác trong văn hoá Việt Nam. Äá» cÆ°Æ¡ng nêu nhiệm vụ trÆ°á»›c mắt: Chống văn hoá phát xít, phong kiến, thoái bá»™, nô dịch, văn hoá ngu dân và phỉnh dân. Phát huy văn hoá tân dân chủ Äông DÆ°Æ¡ng. Äá» cÆ°Æ¡ng nêu nhiệm vụ phải làm: a) “Tranh đấu vá» há»c thuyết, tÆ° tưởng, làm cho thuyết duy vật biện chứng và duy vật lịch sá»­ thắngâ€. b) “Tranh đấu vá» tông phái, làm cho xu hÆ°á»›ng tả thá»±c xã há»™i chủ nghÄ©a thắngâ€. c) “Tranh đấu vá» tiếng nói, chữ viếtâ€. Cốt lõi của Äá» cÆ°Æ¡ng là hai Ä‘iểm a và b. Äá» cÆ°Æ¡ng nêu rõ nguy cÆ¡ văn hoá Việt Nam dÆ°á»›i ách  phát xít Nhật, Pháp và nêu ba nguyên tắc vận Ä‘á»™ng nổi tiếng: dân tá»™c hoá, đại chúng hoá, khoa há»c hoá, (cÅ©ng là khẩu hiệu của Mao!) sau đó đổi lại: dân tá»™c hoá, khoa há»c hoá, đại chúng hoá. Äó là các nguyên tắc mang tính hiện đại trong quan niệm của Äảng cá»™ng sản.

Dần dần ná»™i dung Ä‘á» cÆ°Æ¡ng được giải thích cụ thể và có phần má»m mại nhÆ°ng cái lõi cốt thì không thay đổi. Văn bản Mấy nguyên tắc lá»›n của cuá»™c vận Ä‘á»™ng văn hoá má»›i Việt Nam lúc này ( viết ngày 22-9-1944, đăng tạp chí Tiên Phong số 2 ngày 1-12-1946) nêu ba căn bệnh của văn hoá Việt Nam và đánh giá văn hoá ấy rất thấp, không thoả đáng đối vá»›i văn nghệ lúc ấy, nếu nhÆ° không nói là sai hẳn: “Văn nghệ hợp pháp hầu hết (tôi nhấn mạnh – TÄS) bá»™i phản tinh thần dân tá»™c Ä‘á»™c lập. Hình thức văn nghệ hết theo lối Tống Nho[…], lại há»c đòi lối Pháp má»™t cách lố lăngâ€. Äánh giá má»™t số hiện tượng cụ thể nhÆ° Xuân thu nhã tập, tạp chí Tri Tân, tạp chí Thanh Nghị hoàn toàn không đúng. Cách đánh giá mang đậm tính áp đặt của ý thức hệ và ít sát đối tượng ấy sẽ còn tiếp tục dài dài trong các thá»i kì sau.

Xem văn há»c nhÆ° hình thái ý thức xã há»™i là má»™t quan niệm hiện đại, xuất phát từ má»™t há»c thuyết của khoa chính trị kinh tế há»c, nhÆ°ng xem văn há»c là công cụ của đấu tranh giai cấp, giải phóng dân tá»™c, má»™t vÅ© khí tuyên tuyá»n cách mạng, thì tuy đáp ứng nhu cầu thá»±c tế, song lại là sá»± tiếp tục quan niệm “văn dÄ© tải đạo†của truyá»n thống nho giáo. Quan niệm đó hàm chứa má»™t mâu thuẫn chÆ°a được giải quyết vá» chức năng xã há»™i và tính tá»± chủ của văn há»c, gieo cái mầm cho nhiếu cuá»™c tranh luận vá» văn nghệ trong suốt trăm năm.

Lý luận vá» ná»™i dung văn há»c xuất phát từ lí thuyết hình thái ý thức xã há»™i chủ đạo là phản ánh cái hiện thá»±c phù hợp vá»›i hệ tÆ° tưởng của Äảng. TÆ° tưởng ấy nếu trong thá»i kì chiến tranh giải phóng dân tá»™c còn có khả năng phát huy tác dụng thì đến sau chiến tranh trở thành trở ngại cho sá»± phát triển của văn há»c mà đến thá»i “Äổi má»›i†đã được hoá giải bằng khẩu hiệu “cởi trói†do ông Tổng bí thÆ° Nguyá»…n Văn Linh nêu ra.

Cuá»™c “tranh đấu vá» há»c thuyết†và “tranh đấu vá» tông phái†được Ä‘á» xuất từ 1943 và được thá»±c hiện từ những năm 1948 -1949 trở Ä‘i ở vùng tá»± do và ở miá»n Bắc Việt Nam sau 1954 đã làm cho việc tiếp nhận các trÆ°á»ng phái lý luận văn há»c, mỹ há»c hiện đại trên thế giá»›i gặp trở ngại. Các cuá»™c đấu tranh vỠý thức hệ chống các khuynh hÆ°á»›ng lý luận và sáng tác tÆ° sản và “xét lại†đã tạo ra những công trình khoa há»c giả. Chẳng hạn, công trình Phê phán chủ nghÄ©a xét lại hiện đại trong văn nghệ của GS. Hoàng Xuân Nhị hay công trình Phê phán chủ nghÄ©a hiện sinh của GS. Äá»— Äức Hiểu, không có sức thuyết phục ngay cả đối vá»›i chính tác giả của nó. Có má»™t thá»i chúng ta hầu nhÆ° cấm tiếp nhận, vận dụng má»™t số trÆ°á»ng phái lí luận phÆ°Æ¡ng Tây, nhÆ° chủ nghÄ©a cấu trúc trong nghiên cứu văn há»c. Má»™t số công trình của Phan Ngá»c nghiên cứu vá» thÆ¡ ÄÆ°á»ng, vá»Â Truyện Kiá»u theo lối cấu trúc chủ nghÄ©a đã không thể công bố, phải sau những năm 80 má»›i được công bố dÆ°á»›i tên gá»i “thao tác luậnâ€, được  giá»›i há»c thuật đón nhận. Äiá»u này nói lên rằng tính hiện đại không thể bị ngăn chặn bởi má»™t chủ trÆ°Æ¡ng nào. Ở miá»n Nam trÆ°á»›c năm 1975 việc dịch thuật, giá»›i thiệu, tiếp nhận các lý thuyết văn há»c hiện đại phÆ°Æ¡ng Tây Ä‘uợc tiến hành tá»± nhiên hÆ¡n. Vá»›i tâm thức Việt Nam là há»—n dung văn hoá, là không từ chối tiếp nhận các yếu tố ngoại sinh. ở các vùng địch chiếm và trong cả nÆ°á»›c sau 1975, sá»± tiếp nhận các lý luận văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây dần dần được mở rá»™ng mặc dầu còn chậm chạp. Chậm chạp vì năng lá»±c ná»™i sinh yếu và do má»™t số nhân tố khác nữa. Tuy nhiên sá»± tiếp nhận lúc này mang ý vị tính hiện đại, bởi vì do nhu cầu Ä‘á»™t phá truyá»n thống. Tính hậu hiện đại đã xuất hiện trong sáng tác, song tính hậu hiện đại trong lý luận văn há»c thì hầu nhÆ° chÆ°a thấy rõ. Có hai hình thái tiếp nhận lý luận nÆ°á»›c ngoài. Tiếp nhận cưỡng bức và tiếp nhận tá»± nguyện. Trong các thá»i kì ngÆ°á»i Hán đô há»™ trÆ°á»›c đây, sá»± cưỡng bức tiếp nhận văn hoá Hán xem ra chẳng có mấy kết quả. NhÆ°ng khi đất nÆ°á»›c Ä‘á»™c lập vào thế kỉ X sá»± tiếp nhận tá»± nguyện đã Ä‘em lại sá»± phồn vinh cho văn hoá văn há»c Việt Nam. Chỉ tiếp nhận tá»± nguyện má»›i có thể Ä‘em lại những giá trị đích thá»±c cho văn hoá. Trong cách tiếp nhận nhÆ° má»™t phÆ°Æ¡ng thức ná»™i tại của ảnh hưởng có thể phân biệt các hình thái lai căng, rập khuôn, sáng tạo xét theo hiệu quả tiếp nhận. Và truyá»n thống “dung hoà tôn giáo†có từ Ä‘á»i Trần phải chăng Ä‘ang phát huy tạo ra những sá»± dung hoà má»›i vá» các thứ lý luận. Tính há»—n dung cÅ©ng không tạo ra lối tiếp thu từng hệ thống riêng biệt đến mức phát triển, Ä‘á»™t phá hệ thống ấy. NgÆ°á»i Việt Nam đã có kinh nghiệm đối thoại vá»›i các tÆ° tưởng ngoại sinh hàng ngàn năm nay, biết chá»n cái gì vừa sức, tổng hợp lại, vận dụng vào Việt Nam, làm thành “dị bản Việt Namâ€. Vá»›i truyá»n thống ấy, tính hiện đại của lý luận nói chung, kể cả triết há»c, từ Nho há»c ngày xÆ°a đến triết há»c mác xít ngày nay, và lý luận văn há»c nói riêng của Việt Nam thÆ°á»ng bị chiết khấu. Và do đó ít có khả năng cạnh tranh vá»›i lý luận nÆ°á»›c ngoài. Ở đây đến lượt mình, tính hiện đại ở Việt Nam bị giá»›i hạn bởi truyá»n thống, và do bị giá»›i hạn bởi truyá»n thống thì đó là má»™t tính hiện đại yếu. Chừng nào nhu cầu Ä‘á»™t phá truyá»n thống thắng thế thì Việt Nam má»›i thật sá»± có tính hiện đại, bởi lúc đó má»›i thật sá»± có linh hồn của tính hiện đại.

Nhìn lại lý luận văn há»c Việt Nam thế kỉ XX theo tiêu chí tính hiện đại nghÄ©a là khắc phục cái nhìn theo tiêu chí chính trị thuần tuý, hẹp hòi, mà phải nhìn trong viá»…n cảnh phát triển lý luận của thòi kì há»™i nhập, toàn cầu hoá tri thức. Nó không chỉ cung cấp má»™t mặt bằng má»›i để đánh giá các thành tá»±u và nhược Ä‘iểm của chuyên ngành trong thá»i đại giao lÆ°u, há»™i nhập, mà còn cho phép so sánh sá»± phát triển lý luận văn há»c Việt Nam trong tÆ°Æ¡ng quan vá»›i lý luận văn há»c thế giá»›i nói chung và vá»›i má»™t số nÆ°á»›c phát triển trong lÄ©nh vá»±c này nói riêng. Những nhận thức ấy sẽ góp phần định hÆ°á»›ng con Ä‘Æ°á»ng tiếp theo của lý luận văn há»c Việt Nam trong thế kỉ má»›i.

 

Hà Nội, ngày 3-6-2008. có bổ sung thêm tháng 4 năm 2013.


[1] Trần Äình Sá»­. Lí luận văn há»c mác xít trong bối cảnh toàn cầu hoá tri thức. Văn nghệ, số 16, 2005.

[2] Trần Gia Minh. Tính hiện đại và tính hậu hiện đại. Äại há»c Bắc Kinh, 2006; VÆ°Æ¡ng Nhạc Xuyên. Vấn Ä‘á» tính hiện đại và tính hậuhiện đại. Trong sách: Thi há»c triết lí phÆ°Æ¡ng Tây thế kỉ XX, Äại há»c Bắc Kinh, 1997.Tiá»n Trung Văn. Vấn Ä‘á» tính hiện đại của lí luận văn há»c. trong Văn tập Tiá»n Trung Văn, Thượng Hải từ thÆ° xuất bản, 2005.

[3] Trần Äình Sá»­. Tính hiện đại của văn há»c, má»™t phạm trù mở. Văn nghệ quân Ä‘á»™i, số 11 – 2000.

[4] Trần Äình Sá»­. Tính hiện đại của tÆ° duy lí luận, phê bình văn há»c. Văn nghệ, số 304 – 2003.

 

nguồn: http://phebinhvanhoc.com.vn/?p=7664

 

THÔNG TIN HOẠT ÄỘNG

THẦY GIÃO BÙI MẠNH NHỊ: "RÓT CHO ÄẦY VĨNH CỬU/ Uá»NG CHO CẠN THOÃNG QUA" (TRẦN QUá»C TOÀN)

THẦY GIÃO BÙI MẠNH NHỊ: “RÓT CHO ÄẦY VĨNH CỬU/Uá»NG CHO CẠN THOÃNG QUA†Trần Quốc Toàn Phó giáo sÆ° - Tiến sÄ© khoa há»c Bùi Mạnh Nhị từng có trang giáo...

Thông báo vá» việc há»— trợ khai thác nguồn há»c liệu trá»±c tuyến trong thá»i gian giãn cách

THÔNG BÃO V/V Há»– TRỢ KHAI THÃC NGUá»’N HỌC LIỆU TRá»°C TUYẾN TRONG THỜI GIAN GIÃN CÃCH   Nhằm há»— trợ Quý Thầy/Cô, các Anh/Chị sinh viên, há»c viên, nghiên cứu...
 

Hội thảo hội nghị

THÔNG BÃO Sá» 1 VỀ VIỆC Tá»” CHỨC HỘI THẢO KHOA HỌC “Lê Trí Viá»…n – má»™t Ä‘á»i vá»›i nghá», má»™t Ä‘á»i vá»›i văn†(Ká»· niệm 100 năm ngày sinh GSNGND Lê Trí Viá»…n)

BỘ GIÃO DỤC VÀ ÄÀO TẠO CỘNG HÃ’A XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM TRƯỜNG ÄẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HCM Số:            /TB - ÄHSP Äá»™c lập -...

THÔNG BÃO Sá» 1 VỀ VIỆC Tá»” CHỨC HỘI THẢO KHOA HỌC QUá»C TẾ "KHU Vá»°C ÄÔNG à - NHá»®NG VẤN ÄỀ NGHIÊN CỨU VÀ DẠY HỌC NGá»® VÄ‚N"

TRƯỜNG ÄẠI HỌC SƯ PHẠM TP Há»’ CHà MINH KHOA NGá»® VÄ‚N – KHOA TIẾNG HÀN QUá»C   THÔNG BÃO Sá» 1 VỀ VIỆC Tá»” CHỨC HỘI THẢO KHOA HỌC QUá»C TẾ   KHU...
 

Äoàn TN - Há»™i SV

THÔNG BÃO VỀ HỘI THI NGHIỆP VỤ SƯ PHẠM CỦA SINH VIÊN KHOA NGá»® VÄ‚N TRƯỜNG ÄHSP TP. HCM NÄ‚M HỌC 2008 - 2009

1/ Mục đích ý nghÄ©a: TrÆ°á»ng ÄHSP là trÆ°á»ng có nhiệm vụ hÆ°á»›ng nghiệp dạy nghá» rất rõ ràng. Äồng thá»i vá»›i việc được trang bị kiến thức vá» khoa...

 BÀI MỚI NHẤT