Phải bắt đầu rút kinh nghiệm từ nháºn thức lịch sá» rồi má»›i có thể Ä‘i và o lịch sá» văn há»c, vì nếu các bá»™ môn khoa há»c xã há»™i Ä‘á»u là các bá»™ môn nằm trên trục dá»c của lịch sá», thì lịch sá» theo nghÄ©a hẹp lại chÃnh là bá»™ môn nòng cốt nhất; má»—i sá»± kiện diá»…n ra ở đây Ä‘á»u liên quan máºt thiết đến các bá»™ môn khác, vá»›i những ảnh hưởng gần xa, lá»›n nhá» khác nhau. 30 năm qua, giá»›i sá» há»c đã đạt được không Ãt thà nh tá»±u khả quan. Má»™t số công trình chuyên sá» có giá trị đã được công bố. Má»™t tiến trình váºn Ä‘á»™ng của lịch sá» dân tá»™c tÆ°Æ¡ng đối hợp lô gÃch cÅ©ng đã được phác há»a thá»a đáng. Tuy váºy, sá» há»c cÅ©ng còn để lá»™ nhiá»u lúng túng trong quan Ä‘iểm, nhiá»u lá»— hổng vá» phÆ°Æ¡ng pháp cần được đặt thà nh vấn Ä‘á» chung cho cả giá»›i cùng tìm hiểu, luáºn bà n.
Chỉ má»›i cách đây không lâu, khi há»c táºp Nghị quyết 7 (Äại há»™i VI) chúng ta đã từng đối diện vá»›i má»™t câu há»i không nan giải mấy trong lý thuyết, nhÆ°ng lại khá nan giải vá» mặt thá»±c tiá»…n. Äó là vấn Ä‘á»: có nên nhìn lại lịch sá» má»™t cách chÃnh xác, rạch ròi hay không? Lý thuyết cố nhiên đòi há»i chúng ta bao giá» cÅ©ng phải đối xá» vá»›i lịch sá» cho tháºt công minh, và muốn váºy thì Ä‘iá»u tiên quyết là phải nháºn thức đúng diện mạo và bản chất các quá trình của nó. NhÆ°ng trên thá»±c tế mà nói, nhiá»u quá trình lịch sá» diá»…n ra trong vòng má»™t trăm năm, tháºm chà 50 năm trở lại thôi, trong phạm vi má»™t nÆ°á»›c hay rá»™ng ra trên phạm vi cả phe xã há»™i chủ nghÄ©a, đã không được tái hiện đầy đủ, không được giải thÃch, phân tÃch cặn kẽ bằng tinh thần thá»±c sá»± cầu thị của chúng ta. Tìm hiểu lý do tại sao là cả má»™t vấn Ä‘á» còn phải mất nhiá»u tâm huyết. Tuy nhiên, chá»— rút ra được là hình nhÆ° trong phÆ°Æ¡ng pháp tÆ° tuởng, từ bao lâu nay sá»± thiếu sòng phẳng vá»›i lịch sá» vẫn là má»™t hà nh vi hữu thức được thừa nháºn ngấm ngầm. Ta quan niệm việc tìm hiểu lịch sá» có cả mặt lợi và mặt hại. Và má»™t quan Ä‘iểm tÆ°á»ng giải lịch sỠđược coi là chÃnh thống, là phải ra sức khắc phục mặt có hại bằng biện pháp giảm đẳng, hoặc lá» Ä‘i không nói tá»›i, đồng thá»i phải ra sức khai thác mặt có lợi của lịch sá», để hÆ°á»›ng dẫn nháºn thức của má»i nguá»i. Äó là vì lợi Ãch của cách mạng mà là m, là công lợi chứ không phải tÆ° lợi.
NhÆ°ng có thể có cái gá»i bằng chủ nghÄ©a công lợi trong sá» há»c được hay sao? Nếu có, thì chắc hẳn tiêu chà công lợi duy nhất ở đây là sá»± tháºt lịch sá». Mục Ä‘Ãch tối cao của sá» há»c, theo chúng tôi nghÄ©, là đạt đến sá»± tháºt khách quan nhÆ° nó có, là chiếm lÄ©nh thá»±c tại “váºt tá»± nóâ€, và cố gắng biến thà nh “cái cho taâ€. Sá»± tháºt lịch sá» và lợi Ãch của giai cấp Ä‘ang đóng vai trò mở Ä‘Æ°á»ng cho lịch sá» Ä‘i tá»›i, hoà n toà n không có gì mâu thuẫn vá»›i nhau. HÆ¡n thế nữa, ngay trong bản chất truyá»n thống của khoa lịch sá» xÆ°a kia cÅ©ng đã luôn luôn có nhu cầu tìm ra sá»± tháºt, phanh phui sá»± tháºt.
Từ thá»i phong kiến, má»™t quy định mà triá»u đại nà o cÅ©ng phải tuân thủ là nhà vua không được tá»± tiện và o Viện Quốc sá» và đòi xem quốc sá», bởi vì những gì nhà viết sá» ghi chép phải đúng nhÆ° trong thá»±c tế, Ä‘á»™c láºp vá»›i yêu cầu thêm bá»›t của ông vua. Việc vua Trần Minh Tông và vua Lê Thánh Tông đòi há»i các vị sá» quan phải trình cho mình xem những gì há» viết, đã được ghi và o sá» sách nhÆ° những bà i há»c phản diện mà vua chúa nà o cÅ©ng lấy là m răn. Còn sá» há»c phÆ°Æ¡ng Tây thì từ lâu cÅ©ng đã có quy định chặt chẽ vá» việc cho “khui†các hòm tÆ° liệu để công bố, 50 năm sau khi sá»± kiện lịch sỠđã diá»…n ra. Có thể gá»i những truyá»n thống nhÆ° váºy là gì, nếu chẳng phải là sá»± kết tinh tinh thần khao khát hÆ°á»›ng tá»›i chân lý của nhân loại? Giống nhÆ° câu chuyện ông vua Midas có tai lừa trong Nghìn lẻ má»™t đêm , sá»± tháºt, cho dù phải đánh đổi bằng tai há»a, thì vẫn là chuẩn má»±c của nhân cách, bản lÄ©nh, sá»± tiến thủ, và nhu cầu tiến thủ của con ngÆ°á»i.
Rất tiếc, giá»›i sá» há»c mác-xÃt từ lâu nay đã không tìm được má»™t hình thức thÃch hợp, má»™t nguyên tắc được thừa nháºn bằng pháp lý, để thá»±c thi quyá»n thiêng liêng đó trong nghá» sá» của mình. Chỉ trang bị cho mình má»™t “thế giá»›i quan tiến bộ†không thôi rõ rà ng chÆ°a đủ để phát hiện và trình bà y chân lý. Chẳng thế mà trong nhiá»u cuá»™c há»™i thảo gần đây, giá»›i sá» há»c Xô viết đã phải than thở rằng trình Ä‘á»™ của há» bị tụt háºu, tụt lại cái mốc những năm ba mÆ°Æ¡i. Chủ nghÄ©a công lợi trong sá» há»c chúng ta, theo tôi, nếu xem xét tÆ°á»ng táºn hẳn là má»™t hình thức biến tÆ°á»›ng của chức năng trang trÃ, là m đẹp thêm cho những định đỠ“đã có sẵn trong đầuâ€. DÆ°á»›i đây, thá» nêu má»™t và i biểu hiện.
1. Ai cÅ©ng biết rằng cái quan trá»ng nhất của sá» há»c là sá» liệu. Không có sá» liệu xác tÃn thì nhà sá» há»c giá»i đến mấy cÅ©ng bằng nhÆ° bó tay. Nói rằng mục Ä‘Ãch của sá» há»c là tìm ra sá»± tháºt, cÅ©ng tức là nói phong cách sá» bút của sá» gia có khác vá»›i văn gia ở sá»± chÃnh xác và tháºn trá»ng trong những gì mình phát hiện và trình bà y. “Nói có sách mách có chứng†là để nói vá» Ä‘iá»u ấy.
Ấy váºy mà trong tình trạng thiếu thốn sá» liệu đến mức nghèo nà n nhÆ° tình trạng của Việt Nam, do hoà n cảnh chiến tranh liên miên từ Ä‘á»i nà y qua Ä‘á»i khác, sách vở, hiện váºt, di tÃch,... bị mất mát, hủy hoại không biết bao nhiêu phen, không hiểu vì sao chúng ta vẫn chẳng gặp trở ngại gì trong khi tái liện lịch sá», trái lại, còn dá»… dà ng “vung bút†để có những pho sách dà y?
Có thể đặt ra hai giả định: Hoặc trong các bá»™ sá» của các nhà viết sá» gần đây, Ãt nhiá»u sá»± bình tán dá»… dãi đã thay thế cho các sá» kiện cần được tìm tòi khổ công và ghi chép tháºt súc tÃch? Hoặc bản thân sá» kiện ngÆ°á»i viết sá» Ä‘em và o nếu có cÅ©ng đã mở rá»™ng kÃch thÆ°á»›c, không còn nguyên tÃnh chuẩn xác đúng nhÆ° bản gốc mình tìm ra?
Dù nặng hay nhẹ, tá»± phát hay tá»± giác, cả hai khuynh hÆ°á»›ng nhìn đâu cÅ©ng không khó nháºn diện trong các pho sá» hiện hà nh. Do khuynh hÆ°á»›ng thứ nhất mà trong mấy chục năm qua, má»™t thói quen đã trở thà nh phổ biến là sá»± coi thÆ°á»ng tÆ° liệu và thÃch những lá»i bà n chay, “trữ tình ngoại Ä‘á»â€, vượt ra ngoà i má»±c thÆ°á»›c của sá» bút, song tai hại thay, ngÆ°á»i ta vẫn tưởng rằng đấy má»›i là “già u chất lý luáºnâ€. Khuynh hÆ°á»›ng nà y không dừng lại trong giá»›i sá» mà lan sang đến nhiá»u ngà nh khoa há»c xã há»™i khác. Và cÅ©ng do khuynh hÆ°á»›ng thứ hai mà ở má»™t số bá»™ sá» khá tiêu biểu, sá»± du nháºp các truyá»n thuyết dân gian không còn là má»™t biệt lệ, trái lại đã là chuyện bình thÆ°á»ng. Xin lấy má»™t và dụ rút ra ngẫu nhiên từ cuốn Lịch sá» Việt Nam , Táºp I của Ủy ban Khoa há»c xã há»™i, phần nói vá» Thánh Gióng:
“ Và Gióng lên Ä‘Æ°á»ng ra tráºn. Theo Gióng Ä‘i đánh giặc có ngÆ°á»i dân cà y Ä‘ang cầm vồ Ä‘áºp đất, có ngÆ°á»i câu cá, có ngÆ°á»i Ä‘i săn, có Ä‘oà n trẻ chăn trâu, có những chà ng trai nghèo Ä‘ang vỡ đất. Gióng cùng toà n dân đánh giặc. Gióng nhằm nÆ¡i giặc Ân đóng xông tá»›i, quất roi sắt và o thân giặc, vút tre ngà xuống đầu giặc:
Äứa thì sứt mÅ©i sứt tai
Äứa thì chết nhóc vì gai tre ngà .
TÆ°á»›ng giặc bị giết. Giặc thua thảm hại. Cả nÆ°á»›c mừng vui vá»›i chiến thắng thần kỳ â€(1).
Thánh Gióng đúng là má»™t truyá»n thuyết Ä‘á»™c đáo của dân tá»™c chúng ta, nhÆ°ng trình bà y truyá»n thuyết trong má»™t bá»™ sá» thì không nên là m cho ngÆ°á»i Ä‘á»c hiểu lầm truyá»n thuyết cÅ©ng là chÃnh sá». HÆ¡n nữa, truyện Thánh Gióng vá»›i tất cả tình tiết hÆ° cấu đầy đủ kiểu nà y chỉ má»›i xuất hiện trong công trình khảo cứu folklore của Cao Huy Äỉnh hÆ¡n chục năm lại đây(2). Phải chăng là hợp lý khi sá» dụng nguyên xi má»™t kết cấu truyện folklore vừa được sÆ°u tầm để dá»±ng lại lịch sá» xa xÆ°a mà không cần đôi ba lá»i giải thÃch?
Vá» phÆ°Æ¡ng diện nà y, e rằng giá»›i sá» há»c Ä‘Æ°Æ¡ng đại chÆ°a được tháºn trá»ng bằng giá»›i sá» gia phong kiến. Sá» gia phong kiến khi viết vá» thá»i tiá»n sá», bao giá» cÅ©ng đặt trong má»™t Ä‘á» mục gá»i là “ngoại ká»·â€, tức là cái gì nằm ngoà i “thá»±c lục†(ghi chép sá»± tháºt). Và khi bắt buá»™c phải sá» dụng truyá»n thuyết bổ sung cho tÃn sá», thì há» Ä‘á»u giá»›i thuyết cặn kẽ. Ngô SÄ© Liên nói ở những trang viết vá» thá»i Hùng VÆ°Æ¡ng: “Hãy xin thuáºt lại chuyện cÅ© để truyá»n lại sá»± nghi ngá» mà thôi†(3). Còn Hồ Tông Thốc thì nêu lên má»™t nguyên tắc vá» sá»± gạn lá»c tà i liệu: “ Những chuyện góp nhặt được ở đây Ä‘á»u là lượm lặt ở tiếng vang, lá»i đồn, trÃch lấy đầu Ä‘uôi, để ghi chép tiếp nối từng Ä‘á»i mà thôi; còn những sá»± tÃch kỳ quái, lá» má» khó xét hãy tạm giữ lại đó để chá» các báºc quân tá» sau nà y, dám đâu có những lá»i xuyên tạc báng bổ để dối Ä‘á»i lừa dân hay sao. Äá»™c giả nên lÆ°u tâm nháºn kỹ, gắng sức nghiệm suy, thì vẻ rá»±c rỡ giữa ngá»c và đá sẽ phân rõ. Những hình bóng tiếng vang [của má»i chuyện quái đản] không đợi phá cÅ©ng vỡ â€(4).
Dầu sao, nếu chỉ dùng truyá»n thuyết là m sá» liệu cho thá»i tiá»n sá» thôi thì vẫn còn khả dÄ©. Äằng nà y, ngÆ°á»i viết sá» hiện đại lại công nhiên dẫn dụng truyá»n thuyết cả cho khu vá»±c “lịch sá» thà nh vănâ€. CÅ©ng trong bá»™ sá» vừa trÃch dẫn, khi viết vá» cuá»™c khởi nghÄ©a Lam SÆ¡n, các tác giả đã tiếp thu luôn những gì có lẽ chỉ má»›i được giá»›i văn nghệ dân gian góp nhặt chÆ°a lâu: “ Bà hà ng nuá»›c há» LÆ°Æ¡ng ở gần thà nh Cổ Lá»™ng (Nam Hà ) đã dùng mÆ°u giết chết nhiá»u toán giặc và o trỠở nhà hà ng của bà . Do hà nh Ä‘á»™ng yêu nÆ°á»›c đó bà được Lê Lợi phong là m Kiến quốc phu nhân và sau khi chết được láºp Ä‘á»n thỠở là ng [...]. Má»™t cô hát ả Ä‘Ã o ở Tiên Lữ (Hải HÆ°ng) tên là Huệ cÅ©ng đã dùng lá»i ca tiếng hát và mÆ°u trà của mình để tiêu diệt từng toán giặc, khi chúng kéo vỠđóng đồn ở quê hÆ°Æ¡ng cô. Nhá»› công Æ¡n của nguá»i nghệ sÄ© dân gian đó, dân là ng đặt tên cho là ng cô là thôn Ả Äà o và vá» sau láºp Ä‘á»n thá» cô. NgÆ°á»i phụ nữ là m nghá» chà i lÆ°á»›i ở sông Äáy không ngại gian lao nguy hiểm chở đò cho nghÄ©a quân qua sông đánh giặc. Dân là ng Nhân Huệ (Thanh Oai, Hà Tây [nay thuá»™c Hà Ná»™i – NHC]) cÅ©ng thá» ngÆ°á»i dân yêu nÆ°á»›c bình thÆ°á»ng đó là m thà nh hoà ng. Do đó, nghÄ©a quân Ä‘i đến đâu cÅ©ng “cháºt đất ngÆ°á»i theo, đầy Ä‘Æ°á»ng ruợu bà y†và “cà ng đánh cà ng thắng, Ä‘i đến đâu đánh tan đến đấy nhÆ° phá váºt nát, nhu bẻ cà nh khô†(Nguyá»…n Trãi)â€(5).
Có vẻ nhÆ° táºp thể tác giả Ä‘á»u thừa hiểu truyá»n thuyết thì chẳng có gì là m bằng cứ nên cả ba dẫn liệu Ä‘Æ°a ra đã không há» kèm theo má»™t ký chú xuất xứ nà o cả mà chỉ là giai thoại trống không, ai thuáºt lại, thuáºt lại từ bao giá», Ä‘á»u không biết?! Äà nh rằng chiến thắng chống xâm lược Minh lừng lẫy là niá»m tá»± hà o chÃnh đáng của má»i ngÆ°á»i dân Việt Nam, không má»™t ai có thể quên, nhÆ°ng liệu vá»›i những huyá»n thoại lắp và o chÃnh sá» nhÆ° kia thì niá»m tá»± hà o có được nhân lên hay không, hay lại là m cho nguá»i Ä‘á»c bá»—ng đâm nghi ngá» vá» Ä‘á»™ xác thá»±c của phần sá» liệu chÃnh văn mà các sá» gia xÆ°a đã từng viết vá» cuá»™c chiến tranh gian khổ và oanh liệt thá»i đó? Xin tạm gá»i đây là khuynh hÆ°á»›ng huyá»n thoại hóa lịch sá» , má»™t khuynh hÆ°á»›ng hình nhÆ° Ä‘ang mặc nhiên được xem là “đóng góp Æ°u việt†của phong cách sá» bút Ä‘Æ°Æ¡ng đại của giá»›i sá» há»c chúng ta?
2. Nếu huyá»n thoại hóa là tô Ä‘iểm lịch sá» theo phÆ°Æ¡ng thức tÆ° duy huyá»n thoại thì lại có má»™t thói quen khác là uốn nắn lịch sá» theo vóc dáng con ngÆ°á»i ngà y nay. Äiá»u nà y thÆ°á»ng gặp nhiá»u hÆ¡n, bởi vì chá»n khuôn mẫu từ thá»±c tế trÆ°á»›c mắt để hình dung lịch sá» là việc dá»… là m, cÅ©ng dá»… thá»a mãn má»i hiểu biết thông tục, khá»i phải mất nhiá»u công sức Ä‘Ã o sâu nghiên cứu. Vì thế, Ä‘iá»u không khó nháºn ra là nhiá»u nhân váºt lịch sỠđược giá»›i thiệu, đánh giá, ca tụng trong mấy tháºp ká»· qua, những Nguyá»…n Trãi, Nguyá»…n Huệ, Trần HÆ°ng Äạo, Lê Lợi, Ngô Thì Nháºm,... không Ãt thì nhiá»u, Ä‘á»u có mặt nà y mặt kia được phóng chiếu theo mô hình “ngÆ°á»i anh hùng má»›i†của thá»i đại ngà y nay.
Äây là má»™t Ä‘oạn trong má»™t cuốn sách ca ngợi tầm vóc quân sá»± của Quang Trung Nguyá»…n Huệ: “Nguyá»…n Huệ, ngÆ°á»i lãnh tụ phong trà o Tây SÆ¡n vÄ© đại ấy, đã vừa là má»™t lãnh tụ kiệt xuất của nông dân, vừa là má»™t anh hùng vÄ© đại của dân tá»™c, vừa là má»™t tÆ°á»›ng lÄ©nh tà i giá»i báºc nhất của thá»i đại. Ông đã Ä‘Æ°a phong trà o tiến tá»›i hoà n thà nh má»i nhiệm vụ cách mạng mà lịch sỠđã trao cho . Ông đã lãnh đạo nông dân lần lượt đánh đổ má»i táºp Ä‘oà n phong kiến ở trong nÆ°á»›c , láºp lại ná»n thống nhất của nÆ°á»›c nhà . Ông đã đánh tan má»i cuá»™c xâm lăng và can thiệp vÅ© trang của nÆ°á»›c ngoà i, giữ vững ná»n Ä‘á»™c láºp của Tổ quốc. [...] Vá»›i quyết tâm chiến đấu vì lợi Ãch của quần chúng, vì lợi Ãch của Tổ quốc , Nguyá»…n Huệ lúc nà o cÅ©ng được đông đảo quần chúng ủng há»™, lúc nà o cÅ©ng được nhân dân cả nÆ°á»›c đồng tình . Cho nên trong má»i tráºn chiến đấu, đứng trÆ°á»›c má»i quân thù của giai cấp , của dân tá»™c, Nguyá»…n Huệ đã đánh là thắng , quân thù nà o cÅ©ng phải ngã gục truá»›c ý chà quyết chiến quyết thắng vô cùng mãnh liệt của ông . Những chiến công rá»±c rỡ của ông đã vang dá»™i khắp non sông, lẫy lừng khắp trong nÆ°á»›c, ngoà i nÆ°á»›c. Trong chiến đấu, quần chúng ủng há»™ ông, dân tá»™c ủng há»™ ông, thá»i đại ủng há»™ ông . Nguyá»…n Huệ đã trở thà nh má»™t danh tÆ°á»›ng bách chiến bách thắng, má»™t danh tuá»›ng báºc nhất của quần chúng , của thá»i đại†(6).
Và đây là má»™t Ä‘oạn khác trong má»™t cuốn sách nói vá» thiên tà i đánh giặc của Nguyá»…n Trãi: “GiÆ¡ gáºy là m cá» bốn phÆ°Æ¡ng dân cà y táºp hợp mà Nguyá»…n Trãi nhấn mạnh nhÆ° má»™t nguyên tắc để phát Ä‘á»™ng chiến tranh cứu nÆ°á»›c, xây dá»±ng lá»±c lượng vÅ© trang, chÃnh là má»™t Ä‘Æ°á»ng lối tiến hà nh chiến tranh rất tà i giá»i, tạo cho phong trà o Lam SÆ¡n má»™t sức mạnh cả nÆ°á»›c để đánh thắng giặc , vừa xây dá»±ng quân Ä‘á»™i khởi nghÄ©a đông mạnh bằng cách “bốn phÆ°Æ¡ng dân cà y táºp hợpâ€, vừa vÅ© trang dân chúng rá»™ng rãi bằng má»i thứ vÅ© khà sẵn có trong tay: gáºy tà y, đòn gánh, dao, rá»±a... Ä‘á»u trở thà nh khà giá»›i để đánh giặc ; Ä‘Ã n ông, Ä‘Ã n bà , già , trẻ, Ä‘á»u đánh giặc . Äó là những chủ trÆ°Æ¡ng rất sáng suốt, đáp ứng yêu cầu cầu và khả năng của má»™t cuá»™c chiến tranh nhân dân . Thá»±c tế chiến đấu dÆ°á»›i sá»± lãnh đạo của Lê Lợi – Nguyá»…n Trãi và kinh nghiệm lâu Ä‘á»i của dân tá»™c ta đã chứng minh rằng để đánh thắng xâm lược, chiến tranh nhân dân là vô địch â€(7) (trong cả hai Ä‘oạn trÃch, những chá»— in Ä‘áºm là do ngÆ°á»i viết bà i nhấn mạnh – NHC).
Äá»c hai Ä‘oạn văn trên, tưởng đâu nhÆ° cuá»™c chiến tranh cứu nÆ°á»›c ở các thế ká»· XV, XVIII và cuá»™c chiến tranh chống xâm lược Pháp, Mỹ mấy chục năm gần đây – được vÅ© trang bởi tÆ° tưởng duy váºt biện chứng và duy váºt lịch sỠ– vá» mặt tÃnh chất không còn cách biệt nhau mấy tÃ. Tháºm chà nếu có thay những cái tên Nguyá»…n Huệ hay Nguyá»…n Trãi bằng tên má»™t Võ Nguyên Giáp thì dá»… cÅ©ng không ai có gì thắc mắc. CÅ©ng có thể thông cảm, nhiá»u khi ngòi bút ngÆ°á»i bình luáºn lịch sá» vô tình bị chÃnh trị hóa bởi áp lá»±c của thói quen: hà ng loạt khái niệm “lợi Ãch quần chúngâ€, “nhiệm vụ cách mạngâ€, “chiến tranh nhân dânâ€... đã ghim sâu và o trà nhá»› trong các bà i giảng chÃnh trị suốt bao nhiêu năm nên ta không thể rứt khá»i chúng khi buá»™c phải nháºp thân và o má»™t quá khứ khác xa thá»i đại mình Ä‘ang sống, phải phục dá»±ng diện mạo và khà háºu thá»±c của những thá»i kỳ vốn chÆ°a há» biết đến các “khái niệm tân tiến†loại nà y. Song cÅ©ng vì thế, hÆ¡n lúc nà o hết, yêu cầu tỉnh táo đối vá»›i má»™t sá» gia có trách nhiệm trÆ°á»›c bạn Ä‘á»c cà ng phải đặt ra má»™t cách nghiêm túc. Khá»i phải nói, háºu quả của những kiểu viết phóng bút nhÆ° trên là dẫn tá»›i tình trạng là m nghèo nà n bức tranh lịch sá». Lịch sá» nhÆ° không còn có bá» dà y mà được dà n bà y trên má»™t mặt cắt đồng đại. Lịch sá» cÅ©ng mất Ä‘i tất cả má»i thứ hà ng rà o ngăn cách, những hệ hình tÆ° duy khác biệt, cách nghÄ© trung đại và hiện đại, thể chế xã há»™i, cách biệt đẳng cấp, phong tục, lá»… nghi, tÃn ngưỡng,... nói chung là tất cả những gì để có thể hình dung bÆ°á»›c Ä‘i của lịch sá» má»™t cách chầy cháºt, khó khăn, nhÆ°ng cÅ©ng tháºt hÆ¡n là cái ta vẽ ra chỉ bằng và i biện pháp tu từ.
3. Là m cho lịch sá» mang những nét tÆ°Æ¡ng đồng vá»›i hiện tại thì dẫu có Ä‘á» cao, nà o có khác gì “tân trang†lịch sá». Mà đã tân trang là che giấu cái lịch sá» không phù hợp vá»›i chúng ta. Cho nên, giữa tân trang và cắt xén lịch sá» , cÅ©ng chỉ khác nhau vá» cấp Ä‘á»™ mà thôi. Cắt xén là gá»t chân lịch sá» cho vừa vá»›i đôi già y đóng theo kiểu con ngÆ°á»i Ä‘ang “là m nên lịch sá»â€ mà ta “ấp ủ†hà ng ngà y. Cắt xén đối vá»›i nhân váºt và thá»i đại mà mình cảm thấy không có gì chung giữa mình vá»›i há».
Chẳng hạn, đây là cách trình bà y toà n bá»™ Ä‘á» mục chÃnh viết vá» triá»u Nguyá»…n trong bá»™ Lịch sá» Việt Nam mà cá»±c chẳng đã chúng tôi vẫn phải viện dẫn – cÅ©ng chỉ vì Ä‘ang có nó trong tay: “1. Nhà Nguyá»…n khôi phục chế Ä‘á»™ phong kiến phản Ä‘á»™ng ; 2. Chế Ä‘á»™ quân chủ chuyên chế cá»±c kỳ phản Ä‘á»™ng ; 3. Chế Ä‘á»™ áp bức bóc lá»™t nặng ná» ; 4. ChÃnh sách kinh tế lạc háºu và phản Ä‘á»™ng ; 5. ChÃnh sách đối ngoại mù quáng ; 6. Ngá»n lá»a chiến tranh nông dân rá»±c cháy â€(8). Má»›i soát qua Ä‘á» mục đã nặng ná» nhÆ° thế, nếu Ä‘i và o ná»™i dung bạn Ä‘á»c hẳn còn “choáng†vì không trang nà o không dà y đặc những lá»i lên án đến... khó tin. Äịa hạt lịch sá» tưởng chừng đã trở thà nh nÆ¡i “đấu tố†khi tác giả luôn dùng đại từ “hắn†để gá»i Gia Long.
Chẳng lẽ trong má»™t thế ká»· của nhà Nguyá»…n, những việc mở mang bá» cõi vá» phÆ°Æ¡ng Nam, việc khẩn hoang dinh Ä‘iá»n, xây dá»±ng văn hóa, giáo dục,... không có chút gì chứng tá» lịch sá» cÅ©ng đã có những bÆ°á»›c váºn Ä‘á»™ng nà o đấy đúng theo quy luáºt, mà chỉ đứng im hoặc thụt lùi thôi sao?! Thái Ä‘á»™ bất công của các nhà sá» há»c đối vá»›i triá»u Mạc hay Nguyá»…n xét cho cùng, chỉ là biểu hiện của má»™t phÆ°Æ¡ng thức coi các tiêu chà của thá»i đại “thắng Mỹ†cÅ©ng đồng thá»i là tiêu chà chung cho má»i thá»i. NhÆ°ng đâu có thế được! Äâu phải là lá»—i của triá»u Nguyá»…n khi nhà Nguyá»…n đánh bại và kế chân Tây SÆ¡n và o thá»i Ä‘iểm Triá»u đình Quang Toản đã xuống dốc thê thảm và cáºn ká» sá»± sụp đổ! CÅ©ng đâu phải là lá»—i của triá»u Nguyá»…n khi nhà Nguyá»…n tổ chức má»™t cuá»™c chiến tranh tá»± vệ quy mô mà cuối cùng Ä‘Ã nh thất bại truá»›c chủ nghÄ©a thá»±c dân Pháp vá»›i quân Ä‘á»™i nhà nghá» và súng ống tối tân lúc bấy giá»! Nếu tôi nhá»› không nhầm thì ở Nháºt Bản, và o năm 1853, Mạc phủ Tokugawa đã đầu hà ng và mở cá»a thông thÆ°Æ¡ng ngay sau ba phát đại bác của “hạm Ä‘á»™i Ä‘en†nÆ°á»›c Mỹ. NhÆ°ng Nháºt Bản ngà y nay là má»™t đất nÆ°á»›c không xoà ng. Thiết nghÄ©, tiêu chuẩn chủ nghÄ©a yêu nÆ°á»›c phải được nhìn thấu lý đạt tình, phải uyển chuyển, sinh Ä‘á»™ng khi xem xét các quá trình của nó, đánh giá cái được, cái mất trong cuá»™c váºn Ä‘á»™ng sinh tồn của dân tá»™c Việt Nam, nếu không, sẽ không có Ãch mấy cho yêu cầu “nháºn diện chân xác cái đã qua là m phong phú cái Ä‘ang tá»›iâ€. Lịch sá» cần phải là sá»± sống chứ không phải là má»™t manequin, mà sá»± sống thì lắm dạng vẻ, nhiá»u tầng báºc, có mặt nà y và mặt khác, lịch sá» là muôn mà u.
Tóm lại, những khuynh hÆ°á»›ng huyá»n thoại hóa, hiện đại hóa và cắt xén hay là đánh giá má»™t chiá»u, muốn hay không cÅ©ng góp phần đẩy bá»™ môn lịch sỠđến nguy cÆ¡ đối diện vá»›i sá»± tụt háºu vá» phÆ°Æ¡ng pháp. Cái “tất yếu lịch sá»â€ trÆ°á»›c sau đã bị nhìn nháºn má»™t cách Ä‘Æ¡n giản hóa. Lịch sá» chỉ còn nhÆ° những tấm gÆ°Æ¡ng phóng đại nhiá»u kÃch cỡ, mà nhìn và o khoảng cách nà o cÅ©ng thấy hiện ra bóng dáng “ngÆ°á»i chủ nhân ông hiện tại†đang đấu tranh và dá»±ng xây đất nÆ°á»›c. Tuy không hẳn là chủ ý nhÆ°ng trong má»™t chừng má»±c nhất định, phép biện chứng đã bị thay thế bằng “duy ngã luáºnâ€.
II – Trở vá» vá»›i má»™t và i phÆ°Æ¡ng thức nháºn thức lịch sá» văn há»c
Những vấn đỠđặt ra cho chuyên ngà nh sá» há»c, thá»±c tế cÅ©ng là những vấn Ä‘á» mà ngà nh nghiên cứu văn há»c đã thể nghiệm, vấp váp và thấm thÃa từ nhiá»u năm nay. Chỉ xin giá»›i hạn trong hai vấn Ä‘á» có tÃnh chất cÆ¡ bản:
1. Phân kỳ lịch sá» văn há»c
Nói đến phân kỳ lịch sá» văn há»c là nói đến phÆ°Æ¡ng pháp khu biệt đặc trÆ°ng của má»—i má»™t thá»i kỳ, sao cho các yếu tố được táºp hợp lại trong thá»i kỳ nà y, quả có sá»± khác biệt vá» chất so vá»›i thá»i kỳ khác. Trên cÆ¡ sở đó, việc cắm mốc phân kỳ má»›i không gây má»™t lẫn lá»™n nà o đáng tiếc. Äà nh rằng, các mốc phân kỳ cÅ©ng chỉ là quy Æ°á»›c, nhÆ°ng là quy Æ°á»›c không thiếu được của má»™t sá»± nháºn thức khoa há»c vá» lịch sá». Phân kỳ văn há»c sá», do váºy, có vị trà then chốt trong quan Ä‘iểm cấu trúc lịch sá» văn há»c.
Vấn đỠđã từng là dấu há»i của nhiá»u thế hệ nghiên cứu: giữa phân kỳ lịch sá» và phân kỳ lịch sá» văn há»c có gì giống và có gì khác nhau? Trả lá»i theo lý thuyết thì chẳng mấy khó khăn. Ai cÅ©ng thấy rằng lịch sá» và lịch sá» văn há»c là hai đối tượng riêng biệt, có quan hệ hữu cÆ¡, nhÆ°ng không phải là má»™t. Không thể Ä‘em hệ thống nà y áp đặt và o hệ thống kia. Äúng nhÆ° Marx nói: “ Äối vá»›i nghệ thuáºt thì có những thá»i kỳ phồn vinh nhất định tuyệt nhiên không có quan hệ gì vá»›i sá»± phát triển chung của xã há»™i cả, và do đó cÅ©ng tuyệt nhiên không có quan hệ gì vá»›i cÆ¡ sở váºt chất, vá»›i cốt cách xã há»™i, nếu có thể nói nhÆ° thế được â€(9).
Song trên thá»±c tế, má»i sá»± lại không song suốt đến váºy. Má»™t mặt, do cách nháºn thức của má»™t thá»i vá» vai trò chi phối tuyệt đối của chÃnh trị đối vá»›i văn há»c (chÃnh trị là thống soái), mặt nữa cÅ©ng do không tìm thấy sá»± kiện văn há»c nà o có tÃnh chất bÆ°á»›c ngoặt rõ nét (vì văn há»c vẫn thÆ°á»ng phát triển tiệm tiến), trong khi đó lại dá»… dà ng tìm được những cái mốc chÃnh trị nổi báºt, đánh dấu những chặng Ä‘Æ°á»ng lịch sá» khác nhau, nên phần lá»›n các bá»™ văn há»c sá» trÆ°á»›c đây, từ Lược thảo lịch sá» văn há»c Việt Nam (nhóm Lê Quý Äôn), SÆ¡ thảo lịch sá» văn há»c Việt Nam (nhóm Văn sỠđịa), SÆ¡ thảo lịch sá» văn há»c Việt Nam ná»a cuối thế ká»· XIX , SÆ¡ thảo lịch sá» văn há»c Việt Nam 1930 - 1945 (Viện Văn há»c) và Lịch sá» văn há»c Việt Nam , Táºp I (Ủy ban Khoa há»c xã há»™i),... Ä‘á»u đã mượn mốc chÃnh trị để là m mốc phân kỳ lịch sá» văn há»c.
Nói cho đúng cÅ©ng có những ngÆ°á»i đã nhiệt tình chủ trÆ°Æ¡ng “bảo vệ bằng được luáºn Ä‘iểm của Marxâ€. Chẳng hạn nhà sá» há»c Văn Tân. Là má»™t trong năm tác giả bá»™ SÆ¡ thảo lịch sá» văn há»c Việt Nam , ông Văn Tân khẳng định dứt khoát giữa văn há»c và chÃnh trị không bao giá» có quan hệ phát triển đồng nhất. Trong lá»i tuyên ngôn của bá»™ SÆ¡ thảo , cÅ©ng nhÆ° trong bà i phê bình bá»™ Lược thảo , viết gần nhÆ° cùng má»™t lúc, ông Văn Tân đã Ä‘Æ°a ra hai và dụ có tÃnh chất Ä‘iển hình, để bênh vá»±c chủ thuyết của nhóm ông. Ông nói: “ Việc vua Quang Trung cả phá hai mÆ°Æ¡i vạn quân Thanh là má»™t sá»± kiện quân sá»± và chÃnh trị hết sức vÄ© đại của nÆ°á»›c Việt Nam hồi ná»a sau thế ká»· XVIII, nhÆ°ng sá»± kiện nà y không thấy có má»™t phản ánh tÆ°Æ¡ng xứng ở văn há»c Việt Nam. Năm 1930, Äảng Cá»™ng sản Äông DÆ°Æ¡ng nhảy ra vÅ© Ä‘Ã i chÃnh trị ở Việt Nam, nắm lấy quyá»n lãnh đạo cách mạng Việt Nam, Ä‘Æ°a phong trà o cách mạng ở Việt Nam sang má»™t giai Ä‘oạn má»›i, nhÆ°ng cho đến Cách mạng tháng Tám, cái văn há»c giữ địa vị chi phối ở Việt Nam chÆ°a phải là văn há»c do giai cấp công nhân lãnh đạo â€( 10).
Xem ra, trong ý kiến của vị há»c giả không phải không có nhiá»u nhân tố hợp lý, mặc dầu từ dẫn chứng nâng lên khái quát, ông đã rÆ¡i và o tuyệt đối hóa. NhÆ°ng Ä‘iá»u đáng ngạc nhiên là chỉ mấy năm sau, ông Văn Tân lại từ bá» không thÆ°Æ¡ng tiếc “chá»— đứng†tưởng là cứng cá»i mà cả nhóm cố trụ vững, để Ä‘Æ°a ra những nháºn định trái ngược, cÅ©ng... cá»±c Ä‘oan không kém gì trÆ°á»›c đây. Trong “Lá»i nói đầu†cuốn Lịch sá» văn há»c Việt Nam sÆ¡ giản , má»™t bá»™ sách tóm tắt bá»™ SÆ¡ thảo , ông đã có dịp Ä‘Ãnh chÃnh trÆ°á»›c bạn Ä‘á»c những ý kiến “nóng vá»™i†đã qua, và quả quyết ngược lại rằng: “ Thá»±c tế của văn há»c đã chứng minh rõ rà ng các giai Ä‘oạn của lịch sá» văn há»c hoà n toà n phù hợp vá»›i các giai Ä‘oạn của lịch sá» chÃnh trị â€(11); và “ thá»±c tế của văn há»c nÆ°á»›c ta hoà n toà n chứng minh nhÆ° váºy â€(12).
Tuy nhiên, dầu đã hÆ¡n má»™t lần quả quyết, khi bắt tay và o công việc thá»±c tế, nhà sá» há»c Văn Tân vẫn không khá»i lúng túng. Vì đã coi cái mốc 1788 – năm Quang Trung đại phá quân Thanh – là má»™t mốc lá»›n của lịch sá» văn há»c, tá»± nhiên ông Văn Tân cÅ©ng phải coi cái mốc 1802 – năm Gia Long đánh bại Tây SÆ¡n – là má»™t mốc thụt lùi của lịch sá» văn há»c. NhÆ°ng tìm tòi mãi trong giai Ä‘oạn 1788 - 1802, ông vẫn chẳng kiếm ra được má»™t tác phẩm văn thÆ¡ nà o gá»i là có tầm cỡ, xứng vá»›i sá»± kiện đại thắng của Quang Trung. Trái lại, lùi ra sau 1802, ông lại thấy có kiệt tác Truyện Kiá»u . Thế là nháºn định vá» sá»± ăn khá»›p giữa chÃnh trị và văn há»c ngó nhÆ° bất ổn rồi. Xoay mãi hết cách nà y cách kia, cuối cùng ông Văn Tân Ä‘Ã nh phải láºp luáºn suy diá»…n: “Truyện Kiá»u , tuy xuất hiện dÆ°á»›i thá»i Gia Long, nhÆ°ng thá»±c ra, đó là tác phẩm đã được thai nghén từ cuối thế ká»· XVIII. Những năm đầu thế ká»· XIX, Nguyá»…n Du chỉ Ä‘em Truyện Kiá»u đã được nung nấu ở trong lòng ghi lên mặt giấy â€(13); “ gác Truyện Kiá»u ra, văn há»c hồi ná»a đầu thế ká»· XIX so vá»›i văn há»c hồi thế ká»· XVIII là má»™t bÆ°á»›c lùi vá» ná»™i dung tÆ° tưởng và vá» hình thức nghệ thuáºt â€(14).
Chẳng cần biện giải gì thêm thì sá»± loay hoay tìm kiếm của ngÆ°á»i Ä‘i trÆ°á»›c cÅ©ng tố cáo vá»›i chúng ta má»™t thá»±c tế: cách là m của há» có gì nhÆ° chÆ°a ổn. Tại sao lại cứ phải gò ép văn chÆ°Æ¡ng cho phù hợp vá»›i cá»™t mốc chÃnh trị mà không để văn chÆ°Æ¡ng tá»± tìm lấy mốc của mình? Tại sao nỡ là m mất Ä‘i nét hồn nhiên của sá»± váºn Ä‘á»™ng sáng tạo ở má»™t lÄ©nh vá»±c nghệ thuáºt tinh tế báºc nhất, thông qua phÆ°Æ¡ng tiện đặc thù là ngôn ngữ của con ngÆ°á»i, bằng cách dùng má»™t yếu tố bên ngoà i để cưỡng chế nó? Hãy cứ để cho các hiện tượng văn, thÆ¡ diá»…n ra nhÆ° nó có, và đặt nó đúng và o chá»— của nó, tá»± khắc cái dở, cái hay, bÆ°á»›c lùi, bÆ°á»›c tiến của các tiến trình văn há»c sẽ hiện rõ, có cần gì giấu giếm hay tô vẽ thêm. Nếu cái mốc 1930 không phản ánh má»™t bÆ°á»›c chuyển biến có thá»±c của văn há»c Cáºn đại Việt Nam thì sao cứ phải gò văn há»c Cáºn đại và o đấy mà không tìm má»™t cái mốc thÃch hợp hÆ¡n? DÄ© nhiên, công việc tìm kiếm nà y dù chỉ là quy Æ°á»›c cÅ©ng không thể là má»™t việc cảm tÃnh, mà cần cân nhắc hết má»i lẽ, cốt sao nắm bắt đúng con Ä‘Æ°á»ng văn há»c đã trải qua.
Ta thá» trở lại tìm kiếm và o những mốc của chÃnh văn há»c. Và o năm 1932 - 1933 có mấy sá»± kiện quan trá»ng sau đây cùng xuất hiện má»™t lúc: việc thà nh láºp Tá»± lá»±c văn Ä‘oà n, phong trà o “ThÆ¡ má»›i†bùng nổ, tạp chà Nam phong chuẩn bị đình bản nhÆ° má»™t chuyển giao ngầm giữa hai thế hệ,... Váºy sao không dùng các mốc nà y để đánh dấu chặng Ä‘Æ°á»ng má»›i của văn há»c, mà phải Ä‘i mượn ở đâu những cái mốc tuy có thể quan trá»ng nhÆ°ng chÆ°a thấu thị đến văn há»c ngay lúc bấy giá»?
CÅ©ng có ngÆ°á»i đặt vấn Ä‘á»: đứng vá» tác giả thì má»™t đại biểu nổi báºt là Nguyá»…n Ãi Quốc đã cầm bút từ đầu những năm 20. Hoà n toà n đúng. Ảnh hưởng sâu rá»™ng của Nguyá»…n Ãi Quốc trong phong trà o cách mạng Việt Nam những năm 20 - 30 thế ká»· XX là điá»u không cần bà n cãi. Tuy váºy, phạm vi Ä‘ang khoanh lại để bà n là sá»± chuyển biến giai Ä‘oạn trong ná»n văn há»c tiếng Việt công khai ná»a đầu thế ká»· XX. Chắc chắn hoà n cảnh bịt bùng của chế Ä‘á»™ thuá»™c địa Pháp ở Äông DÆ°Æ¡ng thuở bấy giá» chÆ°a cho phép các bà i báo, bà i văn của Nguyá»…n Ãi Quốc bằng tiếng Pháp trên đất Pháp trá»±c tiếp vang vá»ng đến má»i trà o lÆ°u sáng tác cÅ©ng nhÆ° công chúng bạn Ä‘á»c thuá»™c ná»n văn há»c hợp pháp tại xứ nà y. Vì thế, theo lý thuyết của mỹ há»c tiếp nháºn, chủ thể sáng tạo và công chúng bạn Ä‘á»c là hai khâu liên hoà n của má»™t quá trình sáng tạo nghệ thuáºt, quyết định bÆ°á»›c chuyển của Ä‘á»i sống văn há»c má»™t giai Ä‘oạn nà o đấy, cả hai khâu Ä‘á»u váºn Ä‘á»™ng trong những luồng ảnh hưởng của tÆ° tuởng tá»± do dân chủ phÆ°Æ¡ng Tây lúc đó chứ chÆ°a há» bắt gặp tÆ° tưởng của Nguyá»…n Ãi Quốc, tÃnh cho đến 1945.
2. Phân loại văn há»c
Sau vấn Ä‘á» phân kỳ, đến các tiêu chà phân loại. Äây là cách táºp hợp các hiện tượng văn há»c theo dòng, theo nhóm, để dá»… nắm bắt cặn kẽ lịch sá» văn há»c trong từng thá»i kỳ nhất định. Nếu phân kỳ là tạo những nhát cắt bổ ngang để lịch sá» văn há»c được chia thà nh nhiá»u khoảng thá»i gian, thì phân loại là tạo những nhát cắt bổ dá»c để lịch sá» văn há»c được xem xét má»™t bÆ°á»›c sâu hÆ¡n, trên những loại hình mang đặc trÆ°ng loại biệt.
NhÆ°ng văn há»c Việt Nam vốn là má»™t ná»n văn há»c phÆ°Æ¡ng Äông quanh quẩn lâu dà i trong má»™t nghìn năm Cổ trung đại. Nó Ãt có những biến thái rõ nét giữa các thá»i kỳ cÅ©ng nhÆ° các dòng phái. Nói nhÆ° Likhachov thì hầu nhÆ° không có những cuá»™c đấu tranh là m xuất hiện các khuynh hÆ°á»›ng, trÆ°á»ng phái nghệ thuáºt trong văn há»c Trung thế ká»· ở Nga. Việt Nam hẳn cÅ©ng váºy thôi.
Váºy lấy gì để phân loại các dòng phái trong văn há»c Việt Nam quá khứ? Các nhà văn há»c sá» những năm 50 cho đến gần đây đã tìm ra được má»™t chuẩn mốc phân loại quan trá»ng, đó là chủ nghÄ©a yêu nÆ°á»›c. Chủ nghÄ©a yêu nÆ°á»›c vốn là má»™t chuẩn mốc nằm ngoà i văn chÆ°Æ¡ng, song quả tháºt gắn bó máºt thiết vá»›i dòng chảy chÃnh của văn chÆ°Æ¡ng Việt Nam trong hà ng nghìn năm. Lịch sá» dân tá»™c Việt đã phát triển trong dạng thức đặc thù luôn luôn Ä‘i liá»n vá»›i đấu tranh chống ngoại xâm, và hệ tÆ° tưởng chống xâm lược đã trở thà nh hệ quy chiếu nhiá»u mặt cho sá»± phát triển của cả xã há»™i. Văn há»c kết tinh tinh thần yêu nÆ°á»›c nhÆ° má»™t nguyên tắc đạo đức thẩm mỹ, được dÆ° luáºn xã há»™i thừa nháºn và có truyá»n thống rất lâu Ä‘á»i. Lấy chủ nghÄ©a yêu nÆ°á»›c là m chuẩn mốc phân loại văn há»c, phải coi là má»™t phát kiến đáng kể, sáng giá của giá»›i nghiên cứu những năm 50. Nhá» chuẩn mốc nà y, các bá»™ môn văn há»c sá» những năm 50 đã đạt được má»™t bÆ°á»›c tiến so vá»›i các bá»™ sách cùng loại trÆ°á»›c năm 1945.
NhÆ°ng bÆ°á»›c tiến nà o cÅ©ng Ä‘i kèm vá»›i má»™t bÆ°á»›c lùi tÆ°Æ¡ng đối. Phân loại theo chủ nghÄ©a yêu nÆ°á»›c là cách táºp hợp văn há»c theo chuẩn má»±c thá»i chiến. Mà cuá»™c sống thì muôn mặt, còn rất nhiá»u phÆ°Æ¡ng diện cÅ©ng cần văn há»c phản ánh, đâu phải chỉ có chiến đấu cho váºn mệnh sống còn của đất nÆ°á»›c là mục tiêu duy nhất. Khi đã có má»™t Ä‘á»™ lùi vá» thá»i gian, ta sẽ nháºn ra khái niệm chủ nghÄ©a yêu nÆ°á»›c hiểu trong giá»›i hạn hẹp bao gồm những tác phẩm cổ vÅ© cuá»™c chiến đấu chống ngoại xâm không thể nà o bao quát hết má»i loại tác phẩm khác trong cùng má»™t thá»i Ä‘iểm. Äể quy định ranh giá»›i giữa văn há»c yêu nÆ°á»›c vá»›i các bá»™ pháºn văn há»c khác, trÆ°á»›c nay ngÆ°á»i ta vẫn xem xét ở hai tiêu chÃ: cá nhân nhà văn có tham gia hay không và o phong trà o cứu nÆ°á»›c và đỠtà i nhà văn lá»±a chá»n có thuá»™c hệ Ä‘á» tà i trung quân ái quốc, Ä‘á» cáºp đến nghÄ©a vụ của kẻ là m trai đối vá»›i giang sÆ¡n xã tắc hay không. Phân biệt nhÆ° thế ngỡ không còn vấn Ä‘á» gì phải phân vân, nhÆ°ng trên thá»±c tế vẫn phát sinh những Ä‘iá»u nhầm lẫn. Cái chÃnh là có nhiá»u cấp Ä‘á»™ nháºn thức vá» cả hai tiêu chà đã nói, và sá»± đánh giá không thá»a đáng lại bắt nguồn từ cách hiểu há»i hợt, thô thiển, những cấp Ä‘á»™ vốn rất phức tạp kia, do thÆ°á»ng khi chúng Ä‘an xen, chồng lấn và o nhau.
Trên cấp Ä‘á»™ con ngÆ°á»i xã há»™i , nhà văn cÅ©ng thế mà tầng lá»›p trà thức nói chung cÅ©ng thế, vẫn được phân chia đại khái là m ba hạng: ngÆ°á»i dấn thân nháºp cuá»™c, ngÆ°á»i ở ẩn và ngÆ°á»i đầu hà ng. NhÆ°ng nà o phải trÆ°á»ng hợp nà o xếp và o má»™t trong ba hạng cÅ©ng ổn. Bởi đây là vấn Ä‘á» con ngÆ°á»i – con ngÆ°á»i cụ thể lịch sỠ– mà ba hạng ngÆ°á»i được phân loại theo cách ta quan niệm lại chỉ má»›i là má»™t sá»± định lượng. Trong giai Ä‘oạn ná»a cuối thế ká»· XIX chẳng hạn, hãy cứ loại trừ má»™t Ãt nhân váºt kiểu Hoà ng Cao Khải, Tôn Thá» TÆ°á»ng, Nguyá»…n Thân,... ra, thá» há»i trong số những nguá»i còn lại, giữa má»™t Hoà ng Diệu, Nguyá»…n Tri PhÆ°Æ¡ng, Nguyá»…n Cao tuẫn tiết, má»™t Thủ Khoa Huân, Nguyá»…n Trung Trá»±c, Nguyá»…n Duy Hiệu, VÅ© Hữu Lợi,... bị chém đầu, má»™t Nguyá»…n Äình Chiểu, má»™t Phan Văn Trị sống giữa dân chúng Lục tỉnh, má»™t Nguyá»…n Thông ná»a Ä‘Æ°á»ng bá» miá»n Nam ra Trung tỵ địa, má»™t Phan Thanh Giản quyên sinh và má»™t Nguyá»…n Quang BÃch toan tÃnh quyên sinh, và còn nhiá»u nữa, những ngÆ°á»i đã chạy theo vua Hà m Nghi lên căn cứ Tân Sở, sau lại phải bá» vá» vì ốm Ä‘au, dạn dà y gió sÆ°Æ¡ng không nổi, những ngÆ°á»i phải ra đầu thú bởi mẹ già con dại,... biết ai hÆ¡n ai trong Ä‘á»™ng cÆ¡ trung vua, báo quốc? Từ đó, xếp đặt há» theo tráºt tá»± nà o cho đúng vá»›i thá»±c chất con ngÆ°á»i há», ngẫm cho kỹ tháºt là cả má»™t bà i toán “vạn nanâ€. Trên cấp Ä‘á»™ con ngÆ°á»i nhà văn mà nói, sá»± phân biệt cÅ©ng chẳng Ä‘em lại bao nhiêu ý nghÄ©a nếu không căn cứ và o sáng tác cụ thể của má»—i ngÆ°á»i. Có khi ngÆ°á»i trá»±c tiếp tham gia chống giặc cứu nÆ°á»›c vẫn viết nên những áng văn đạo lý sáo cÅ©, chÆ°a chắc đã gây được nhiá»u xúc cảm, còn ngÆ°á»i ở ẩn lại có thể có được những vần thÆ¡ lay Ä‘á»™ng tâm trà đông đảo ngÆ°á»i Ä‘á»c, ngÆ°á»i nghe. Chẳng phải xÆ°a nay, văn và ngÆ°á»i tuy là hai đại lượng thống nhất nhÆ°ng có bao giỠđồng nhất hẳn vá»›i nhau? HÆ¡n nữa, văn chÆ°Æ¡ng dẫu sao vẫn là câu chuyện của thiên bẩm, nó đòi há»i không phải chỉ có má»™t chÃnh kiến vững mà còn có trái tim rung cảm và má»™t tà i năng báºc thầy.
Trên cấp Ä‘á»™ lá»±a chá»n Ä‘á» tà i, vấn Ä‘á» cÅ©ng không phải dá»… dà ng định Ä‘oạt. Kể cÅ©ng khó lòng phân biệt sá»± hÆ¡n kém giữa má»™t Ä‘á» tà i phò vua giúp nÆ°á»›c và má»™t Ä‘á» tà i loại khác, Ä‘á» tà i “thế sá»±â€. Chẳng lẽ má»™t ngÆ°á»i cầm bút ca ngợi vẻ đẹp của xứ sở, quê hÆ°Æ¡ng, biết phát hiện ra trong Ä‘á»i sống hà ng ngà y những dáng nét đặc trÆ°ng cho cốt cách, tâm hồn Việt Nam, lại không phải là văn há»c yêu nÆ°á»›c hay sao? Cho nên, nếu đẩy tá»›i má»™t cấp Ä‘á»™ cao hÆ¡n, cấp Ä‘á»™ tÃnh nhân bản của văn há»c, thì má»i sá»± phân biệt ở Ä‘á» tà i dÆ°á»ng nhÆ° biến mất. Sẽ không còn chá»— cho thứ láºp luáºn bám và o những lợi Ãch gần gÅ©i trÆ°á»›c mắt để biện minh rằng loại Ä‘á» tà i nà y là sáng giá hÆ¡n loại Ä‘á» tà i ná», vì cái Ä‘Ãch vÆ°Æ¡n tá»›i xa nhất của văn há»c giỠđây là con ngÆ°á»i vá»›i vẻ đẹp trần tục của nó, vá»›i niá»m tin, khát vá»ng, cái cao quý cÅ©ng nhÆ° cái tầm thÆ°á»ng hèn má»n của con ngÆ°á»i. Văn chÆ°Æ¡ng yêu nÆ°á»›c hay văn chÆ°Æ¡ng Ä‘á»i thÆ°á»ng Ä‘á»u không thể lảng tránh mục Ä‘Ãch cao sâu nà y.
NhÆ° váºy, bổ sung cho tiêu chà chủ nghÄ©a yêu nÆ°á»›c bằng tiêu chà chủ nghÄ©a nhân bản theo tôi đã trở thà nh má»™t nguyên tắc khoa há»c trong phân loại văn há»c sá» Việt Nam. Má»™t ná»n văn há»c Ä‘áºm nét nhân bản sẽ nổi báºt lên, xóa Ä‘i được những sá»± ngăn cách tạm thá»i, những mặc cảm không cần thiết giữa những nhà văn “hạng nhấtâ€, “hạng haiâ€, “chiếu nhấtâ€, “chiếu nhìâ€,... Diện mạo văn há»c dân tá»™c cÅ©ng sẽ hiện ra phong phú, Ä‘a dạng và sống Ä‘á»™ng hÆ¡n nhiá»u. NgÆ°á»i ta sẽ không còn đối xá» vá»›i văn há»c, má»™t môi trÆ°á»ng đặc thù, theo cái cách đối xá» của những con ngÆ°á»i phải đối mặt vá»›i nhau trong chiến tráºn, có ngÆ°á»i nà y thì không có nguá»i kia. NgÆ°á»i ta sẽ không vứt bá» Ä‘i thÆ¡ của Nguyá»…n Húc, của Äặng Minh BÃch chỉ vì các ông “trót†có những bà i thÆ¡ tình rất hay ở thế ká»· XV, nhÆ° trong má»™t công trình nghiên cứu nhiá»u năm trÆ°á»›c đây từng kết án. NgÆ°á»i ta cÅ©ng sẽ không Ä‘em văn táºp Phạm Quỳnh ra để mà truy kÃch, truy kÃch cho đến cái câu nói không có gì xác đáng hÆ¡n của ông: “ Truyện Kiá»u còn tiếng ta còn, tiếng ta còn, nÆ°á»›c ta cònâ€. Má»™t bá»™ văn há»c sá» Cáºn đại trong đổi má»›i hôm nay hẳn có đủ cÆ¡ sở lý luáºn để đặt Phạm Quỳnh và o lá»›p nhà văn khởi đầu, ngÆ°á»i Ä‘Æ°a văn hóa châu Âu soi và o văn hóa dân tá»™c, má»™t nhà văn nháºn ra đặc trÆ°ng cốt yếu của văn chÆ°Æ¡ng là nghệ thuáºt ngôn từ.
Äể kiểm Ä‘iểm lại các quan Ä‘iểm sá» há»c và văn há»c sá» của ba bốn mÆ°Æ¡i năm qua có lẽ còn phải là m nhiá»u. Còn cần phải phân tÃch tỉ mỉ những cuốn sách cụ thể nhÆ° cuốn Lịch sá» văn há»c Việt Nam , Táºp I của Ủy ban Khoa há»c xã há»™i, mặc dù có trân trá»ng đến đâu ta cÅ©ng không thể không trăn trở trÆ°á»›c hiện trạng lạ lùng của nó: sách là sách văn há»c sỠ– văn há»c thà nh văn là chÃnh – mà hình thức kết cấu lại mang tÃnh chất má»™t sá»± góp mặt tiếng nói của đại gia đình các dân tá»™c Việt Nam; sách viết vá» văn há»c sá» Việt Nam mà phần tinh hoa nhất là văn há»c viết lại bị cắt xén, đẽo gá»t, phản ánh má»™t thái Ä‘á»™ coi thÆ°á»ng. Cái “tôi†của nhà văn bị coi là điá»u cấm kỵ, trái lại quan Ä‘iểm dung tục vỠ“tÃnh quần chúng†thì hầu nhÆ° được trình bà y công khai trong các chÆ°Æ¡ng viết vá» văn há»c dân gian, vá» văn há»c dân gian các dân tá»™c thiểu số,... Các phẩm chất Æ°u việt của loại văn há»c nà y, bởi thế, cÅ©ng không Ä‘uợc chú tâm là m nổi báºt lên má»™t cách tháºt Ä‘Ãch đáng.
Cuá»™c đổi má»›i trong quan Ä‘iểm phÆ°Æ¡ng pháp luáºn lịch sá» văn há»c phải bắt đầu từ việc đối thoại vá»›i những luáºn Ä‘iểm có tÃnh chất ná»n tảng nhÆ° thế. Nói đến văn há»c là nói đến lãnh vá»±c của cái cá thể, của cá tÃnh; nói đến nhà văn trÆ°á»›c hết là nói đến những tâm hồn lá»›n, những tÆ° tưởng nghệ thuáºt Ä‘á»™t xuất, những phong cách Æ°u mỹ, những báºc thầy vá» nghệ thuáºt ngôn ngữ, những nhà thẩm mỹ tối cao trong truyá»n dẫn xúc cảm bằng hình ảnh. Sá»± có mặt của há», chỉ có há» thôi, má»›i là m cho diện mạo Ä‘á»i sống tinh thần của má»™t thá»i đại có thêm những nét má»›i mà thá»i đại khác không có.
( Tạp chà văn há»c , số 6 - 1990; tr. 1 - 9 và 21. Có hiệu chỉnh)
Chú thÃch
([1]) Lịch sá» Việt Nam , Táºp I, NXB Khoa há»c xã há»™i, H., 1973; tr. 61.
(2) Truyện anh hùng là ng Gióng , NXB Khoa há»c xã há»™i, H., 1969; tr. 27.
(3) Äại Việt sá» ký toà n thÆ° , Táºp I, Cao Huy Giu dịch, NXB Khoa há»c xã há»™i, H., 1970; tr. 63.
(4) “Tá»±a†Việt Nam thế chÃè¶Šå— ä¸– å¿—. In trong ChÆ°Æ¡ng “Văn tịch chÃâ€, Lịch triá»u hiến chÆ°Æ¡ng loại chà . Nguyá»…n Huệ Chi dịch. Nguyên văn: “是 æ•… 拾 éº é¤˜ 響 。 å¾— 之 傳言 。採 æ‘ å…¶ é¡ž 。以 ç´¹ 世 記 耳 。其 奇 怪 之 è·¡ 。廖 然 難 嵇 。姑 å˜ ä¹‹ 。以 ä¿Ÿ 後 ä¹‹å› å 。豈 æ„Ÿ 有 ç©¿ é‘¿ 毀 言 以 誣世 惑 æ°‘ 者 乎 。讀 者 é ˆ ç•™ 心 以 ç´° èª ã€‚åˆ» 抑 推 é©— 。 則 玉 石 å½° 然 è‘— 明。其 å½¢ è² å½± 響 ã€‚ä¸ æ”» 自 æ½° 矣†(Thị cố, tháºp di dÆ° hưởng, đắc chi truyá»n ngôn, thái chÃch kỳ loại, dÄ© thiệu thế ký nhÄ©. Kỳ kỳ quái chi tÃch, liêu nhiên nan kê, cô tồn chi, dÄ© sÄ© háºu chi quân tá». Khởi cảm hữu xuyên tạc hủy ngôn dÄ© vu thế hoặc dân giả hồ. Äá»™c giả tu lÆ°u tâm dÄ© tế nháºn, khắc ức suy nghiệm, tắc ngá»c thạch chÆ°Æ¡ng nhiên trứ minh, kỳ hình thanh ảnh hưởng, bất công tá»± há»™i hỹ).
(5) Lịch sá» Việt Nam , Táºp I, 1971, SÄ‘d; tr. 246 - 247.
(6) Nguyá»…n LÆ°Æ¡ng BÃch – Phạm Ngá»c Phụng, Tìm hiểu thiên tà i quân sá»± của Nguyá»…n Huệ , NXB Quân Ä‘á»™i nhân dân, H., 1966; tr. 410 - 411.
(7) Nguyá»…n LÆ°Æ¡ng BÃch, Nguyá»…n Trãi đánh giặc cứu nÆ°á»›c , NXB Quân Ä‘á»™i nhân dân, H., 1973; tr. 607 - 608, 609.
(8) Lịch sá» Việt Nam , Táºp I, 1973, SÄ‘d; tr. 368 - 408.
(9) K. Marx và Engels, Vá» văn há»c và nghệ thuáºt . Jean Fréville tuyển chá»n, NXB Sá»± tháºt, H., 1956 ; tr. 99.
([1]0) Mấy nháºn xét vá» quyển “Lược thảo lịch sá» văn há»c Việt Nam†của nhóm Lê Quý Äôn . Táºp san Văn sỠđịa , số 30 (7 - 1957) ; tr. 10 - 11.
([1]1),( [1]2) “Lá»i nói đầu†Lịch sá» văn há»c Việt Nam sÆ¡ giản , NXB Sá» há»c, H., 1961; tr. 4.
([1]3),([1]4) Lịch sá» văn há»c Việt Nam sÆ¡ giản , 1961, SÄ‘d; tr. 216.
Nguồn: Văn há»c Cổ cáºn đại việt Nam từ góc nhìn văn hóa đến các mã nghệ thuáºt . Phần IV: “TÆ° duy phÆ°Æ¡ng Äông và má»™t và i đặc trÆ°ng văn há»c sá»â€; tr. 1080 – 1096.
Bản điện tỠdo tác giả gởi trực tiếp cho khoanguvan.hcmup.edu.vn