Several Circles, January-February 1926
Wassily Kandinsky (Russian, 1866-1944).
Â
- 1. Lịch sá» văn há»c nhìn từ quá trình hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại, má»™t hÆ°á»›ng tiếp cáºn có ý nghÄ©a
Trong các bá»™ giáo trình lịch sá» văn há»c ở Việt Nam – cho đến thá»i Ä‘iểm nà y – nói đến sá»± váºn Ä‘á»™ng văn há»c, các nhà nghiên cứu thÆ°á»ng chỉ nói nhiá»u đến bức tranh văn há»c vá»›i tác phẩm và đội ngÅ© tác giả, sá»± hình thà nh, phát triển của các trà o lÆ°u, trÆ°á»ng phái, tổ chức văn há»c,…Trong khi đó, sá»± hình thà nh, phát triển và quá trình hoà n thiện bức tranh thể loại – loại sá»± kiện trung tâm của lịch sá» văn há»c – thì lại rất Ãt được nói đến, Ãt được đầu tÆ° nghiên cứu má»™t cách kÄ© lưỡng.
Tiếp cáºn lịch sá» văn há»c từ góc nhìn thể loại, đặc biệt là từ sá»± hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại, nhà nghiên cứu sẽ có thêm những sá»± kiện, tÆ° liệu thuyết phục để miêu tả, cắt nghÄ©a má»™t cách đầy đủ khoa há»c hÆ¡n vá» tiến trình văn há»c.
Theo hÆ°á»›ng tiếp cáºn đó, bà i viết nà y bÆ°á»›c đầu tìm cách mô tả quá trình váºn Ä‘á»™ng, phát triển của văn há»c quốc ngữ Việt Nam từ buổi sÆ¡ khai cho đến ngà y nay nhÆ° là quá trình hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại. Tuy nhiên, trong khoảng thá»i gian hÆ¡n má»™t thế kỉ, quá trình ấy diá»…n ra hết sức sinh Ä‘á»™ng, phức tạp, vá»›i bá»™n bá» sá»± kiện, tác giả bà i viết nà y chỉ cắt lấy má»™t Ä‘oạn (văn há»c quốc ngữ Việt Nam trÆ°á»›c năm 1945) để tìm hiểu. Tác giả cÅ©ng không tham vá»ng dá»±ng lại toà n cảnh bức tranh thể loại văn há»c trong hÆ¡n ná»a thế ká»· mà chỉ Ä‘Æ°a ra má»™t “lược đồ†vá»›i những nét chấm phá, nhằm, trÆ°á»›c là , Ä‘á» xuất thêm má»™t cách tiếp cáºn vấn Ä‘á»; sau là , thấy rõ và đánh giá đúng hÆ¡n vai trò của việc phát triển thể loại văn há»c trong lịch sá» phát triển của văn há»c nÆ°á»›c nhà .
Â
- 2. Văn há»c quốc ngữ Việt Nam – bức phác thảo nhìn từ quá trình hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại
2.1. Những biến cố trung tâm của lịch sá» văn há»c Việt Nam hÆ¡n má»™t thế kỉ qua, bao gồm: quá trình hiện đại hóa văn há»c (từ cuối thế kỉ XIX đến Cách mạng tháng Tám năm 1945); quá trình chÃnh trị hóa và đại chúng hóa văn há»c trong hÆ¡n ba tháºp niên chiến tranh vệ quốc và xây dá»±ng chủ nghÄ©a xã há»™i (từ năm 1946 đến cuối tháºp niên 70); quá trình dân chủ hóa và đổi má»›i văn há»c thá»i há»™i nháºp toà n cầu hóa (từ đầu tháºp niên 80 thế kỉ XIX đến tháºp niên đầu thế kỉ XXI). Suy cho cùng, tất cả các loại biến cố nà y Ä‘á»u nằm trong hà nh trình hiện đại hóa văn há»c. Công cuá»™c hiện đại hóa văn há»c cho đến Cách mạng tháng Tám năm 1945, thá»±c ra chÆ°a hoà n tất. Văn há»c hiện đại – vá»›i các đặc Ä‘iểm cÆ¡ bản của chủ nghÄ©a hiện đại, nhÆ°: a) tÃnh duy là (hay cổ xúy cho tÃnh duy lÃ); b) tÃnh chất chuyên nghiệp, đặc tuyển và c) tÃnh chất cá nhân chủ nghÄ©a – vừa được xây dá»±ng, thì, do những hoà n cảnh riêng của đất nÆ°á»›c, các đặc Ä‘iểm nà y Ä‘a phần tạm thá»i bị xóa bá». Văn há»c 1946-1975, sáng tác theo định hÆ°á»›ng “tất cả vì Tổ quốc, vì chủ nghÄ©a xã há»™iâ€, Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên không thể dung nạp má»™t số tÃnh chất của văn há»c hiện đại chủ nghÄ©a, đặc biệt là tÃnh chất đặc tuyển, tÃnh chất cá nhân chủ nghÄ©a. Công cuá»™c hiện đại hóa văn há»c, tạm thá»i bị gián Ä‘oạn ở má»™t số phÆ°Æ¡ng diện. Từ sau 1975, đặc biệt từ thá»i kì đổi má»›i (sau 1986), văn há»c Việt Nam tiếp tục váºn Ä‘á»™ng theo hÆ°á»›ng hiện đại hóa, nhÆ°ng hiện đại hóa, giỠđây bao gồm cả việc phát triển thêm những yếu tố của văn há»c hiện đại mà trÆ°á»›c đây chÆ°a hoà n tất và hình thà nh, phát triển các yếu tố văn há»c háºu hiện đại hoà n toà n má»›i mẻ. Hai quá trình hiện đại hóa và háºu hiện đại hóa văn há»c xâm nháºp và o nhau, được tiến hà nh đồng thá»i.
NhÆ°ng, thá»±c chất của việc hiện đại hóa văn há»c trong hÆ¡n má»™t thế kỉ qua của văn há»c quốc ngữ Việt Nam là gì? Nhà nghiên cứu văn há»c không thể né tránh việc trả lá»i câu há»i nà y.
Trong rất nhiá»u cách trả lá»i câu há»i nêu trên của các nhà là m văn há»c sá», thì cách hiểu “hiện đại hóa†nhÆ° là quá trình văn há»c thoát ra khá»i hệ thống thi pháp trung đại để xây dá»±ng má»™t hệ thống thi pháp má»›i theo mô hình của văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây[1] là sáng rõ và gần “thá»±c chất†hÆ¡n cả.
Việc tìm kiếm những dấu hiệu chứng tá» văn há»c “thoát khá»i hệ thống thi pháp trung đại…†có Æ°u Ä‘iểm quan trá»ng là , trong khi hệ thống thi pháp hiện đại Ä‘ang hình thà nh, biến đổi, chÆ°a rõ hình thù diện mạo, thì việc miêu tả những đặc Ä‘iểm chung nhất mang tÃnh bất cáºp, lá»—i thá»i của hệ thống thi pháp trung đại có thể giúp ngÆ°á»i ta – má»™t cách gián tiếp – hình dung được ý niệm chung và quan trá»ng nhất vá» văn há»c hiện đại và quá trình hiện đại hóa. Chẳng hạn: văn há»c trung đại là phi ngã, thì văn há»c hiện đại phải lại duy ngã; văn há»c trung đại Æ°a táºp cổ, sùng cổ thì văn há»c hiện đại lại muốn thoát bá» má»i khuôn mẫu và coi trá»ng cái má»›i, cái riêng; văn há»c trung đại coi trá»ng lối nói Æ°á»›c lệ, kinh viện, thì văn há»c hiện đại lại Ä‘á» cao tinh thần thá»±c tiá»…n, thÃch tả thá»±c; văn há»c trung đại chỉ Ä‘á» cao cái đẹp cách Ä‘iệu, sang trá»ng, cao nhã thì văn há»c hiện đại lại chủ trÆ°Æ¡ng sáng tạo cái đẹp của bản thân Ä‘á»i sống muôn hình muôn vẻ; văn há»c trung đại dà y đặc khuôn phép, quy phạm thì văn há»c hiện đại Ä‘á» cao tinh thần sáng tạo phóng túng, tá»± do, v.v.
Tuy nhiên, má»™t cách tiếp cáºn trên tinh thần so sánh đối láºp nhÆ° váºy cÅ©ng đặt nhà nghiên cứu trÆ°á»›c nguy cÆ¡ phạm không Ãt sai lầm, nhÆ°, dẫn đến cách hiểu cá»±c Ä‘oan, rằng: thứ nhất, giữa hai thá»i kì văn há»c (trung đại và hiện đại) chỉ có sá»± đứt Ä‘oạn, không có nối tiếp, không còn mối liên hệ gì quan trá»ng đáng kể; thứ hai, có thể lầm tưởng sá»± khác biệt, đối láºp, chỉ tồn tại nhất thá»i giữa hai hệ thống thi pháp mà không phải nhÆ° má»™t trạng thái tồn tại phổ biến, thÆ°á»ng xuyên giữa các thể loại văn há»c ngay trong cùng má»™t hệ thống thi pháp (cÅ©ng giống nhÆ° mâu thuẫn luôn tồn tại trong các sá»± váºt, các quá trình, tÆ°Æ¡ng sinh, tÆ°Æ¡ng khắc trong thế giá»›i tá»± nhiên, xã há»™i; chÃnh sá»± khác biệt, đối láºp nà y, trong những hoà n cảnh nhất định, là tác nhân tạo ra những sá»± chuyển hóa, xâm nháºp, tÆ°Æ¡ng tác giữa các thể loại văn há»c và tiếp tục hoà n thiện hệ thống thi pháp má»›i “theo mô hình văn há»c phÆ°Æ¡ng Tâyâ€); thứ ba, nháºn thức vỠđặc trÆ°ng thi pháp văn há»c hiện đại hoà n toà n phụ thuá»™c và o nháºn thức đặc trÆ°ng thi pháp trung đại. Nếu hệ tiêu chà nháºn diện văn há»c trung đại khác Ä‘i thì, hệ tiêu chà nháºn diện văn há»c hiện đại cÅ©ng sẽ khác Ä‘i[2].
Mặt khác, xét trên má»™t bình diện nà o đó, cách tiếp cáºn khái niệm hiện đại hóa văn há»c nhÆ° váºy, chỉ má»›i là má»™t cái nhìn tổng quát trong tÆ°Æ¡ng quan giữa hai hệ thống thi pháp, chÆ°a phải là cái nhìn trá»±c diện và o các bá»™ pháºn, thà nh tố cốt lõi, giúp nắm bắt đúng đắn và đầy đủ hÆ¡n bản thể của đối tượng nghiên cứu. Nhiá»u câu há»i cụ thể hÆ¡n sẽ được đồng thá»i đặt ra, chỠđược trả lá»i thá»a đáng. Chẳng hạn, các thể loại văn há»c sẽ váºn Ä‘á»™ng nhÆ° thế nà o để tạo được bÆ°á»›c chuyển từ văn há»c trung đại sang văn há»c hiện đại và sau đó là háºu hiện đại?
Bakhtin khi nghiên cứu là luáºn và thi pháp tiểu thuyết, đã quả quyết xem thể loại (và chỉ có thể loại) là nhân váºt chÃnh[3] của tiến trình văn há»c; còn các nhân tố, khác (nhÆ° trà o lÆ°u, trÆ°á»ng phái,…) chỉ là “những nhân váºt hạng nhì, hạng baâ€. Và , lịch sá» văn há»c, theo ông, trÆ°á»›c hết là lịch sá» hình thà nh, phát triển, tÆ°Æ¡ng tác giữa các thể loại[4]. Tất nhiên, ông có phân biệt rõ Ä‘iểm khác biệt quan trá»ng trong chiá»u hÆ°á»›ng và cách thức tÆ°Æ¡ng tác thể loại giữa hai thá»i đại văn há»c (trung đại, hiện đại): má»™t bên là tÆ°Æ¡ng tác theo lối bổ sung, hà i hòa (nhÆ° trong má»™t “cuá»™c hòa tấu của các thể loại†văn há»c), má»™t bên là tÆ°Æ¡ng tác theo lối “tiểu thuyết hóa†(ở đó vị trà “thống trịâ€, “thống ngá»±â€, “ưu thắng†bao giá» cÅ©ng thuá»™c vá» tiểu thuyết)[5].
NhÆ° váºy, bản chất của quá trình váºn Ä‘á»™ng văn há»c, coi nhÆ° vẫn chÆ°a được xem xét, nháºn thức đầy đủ má»™t khi chÆ°a nắm bắt và miêu tả được quá trình váºn Ä‘á»™ng của thể loại văn há»c. Quá trình hiện đại hóa văn há»c, nhìn từ bên trong, chÃnh là má»™t quá trình hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại rất phức tạp, mà nếu được nghiên cứu đầy đủ, sẽ giúp Ãch nhiá»u cho cho những ngÆ°á»i viết lịch sá» văn há»c trong việc ná»— lá»±c Ä‘Æ°a ra má»™t lịch sá» trung thá»±c và già u tÃnh khoa há»c hÆ¡n.
2.2. NhÆ°ng căn cứ và o đâu để quan sát, nháºn diện mô hình thể loại của tác phẩm văn há»c và nắm bắt được sá»± tÆ°Æ¡ng tác giữa các thể loại ấy?
Nhà văn khi sáng tác tác phẩm bao giá» cÅ©ng sáng tác theo má»™t mô hình thể loại xác định. Thể loại tác phẩm văn há»c, thÆ°á»ng được hiểu, là khái niệm chỉ quy luáºt loại hình của tác phẩm trong đó ứng vá»›i má»™t loại ná»™i dung nhất định có má»™t loại hình thức nhất định, tạo cho tác phẩm má»™t hình thức tồn tại chỉnh thể.
Khi phân chia thể loại (hay thể tà i) tác phẩm văn há»c, ngÆ°á»i ta thÆ°á»ng căn cứ và o ba loại tiêu chà chủ yếu: 1) tố chất thẩm mÄ© chủ đạo; 2) giá»ng Ä‘iệu; 3) dung lượng và cấu trúc chung của tác phẩm.[6] Má»™t tổng hòa các tiêu chà nhÆ° váºy là m nên “nòng cốt†(hay mô hình) thể loại.
Thá»±c tế Ä‘á»i sống văn há»c cho thấy má»—i má»™t “nòng cốt†thể loại tồn tại nhÆ° là những mô chuẩn nghệ thuáºt Ãt nhiá»u mang tÃnh quy Æ°á»›c, chỉ có ý nghÄ©a tÆ°Æ¡ng đối, và luôn có khả năng biến đổi. Vì váºy, nhà văn khi sáng tác theo má»™t thể loại nà o đó, má»™t mặt luôn tôn trá»ng, tuân thủ những mô chuẩn nghệ thuáºt quy Æ°á»›c, mặt khác – Ãt hoặc nhiá»u – luôn có nhu cầu thoát bá» khá»i những mô chuẩn quy Æ°á»›c ấy, bằng cách “nhìn sang†những thể loại xung quanh, rút tỉa lấy tinh hoa của chúng, tổng hợp kinh nghiệm của hai hay nhiá»u thể loại, tạo ra những tác phẩm “lệch chuẩnâ€. Nếu nhà văn thà nh công ông ta sẽ có những tác phẩm hay hÆ¡n, má»›i hÆ¡n; còn nếu chÆ°a thà nh công thì những thá» nghiệm nhÆ° váºy Ãt ra cÅ©ng là má»™t gợi ý, má»™t sá»± chuẩn bị cho tác phẩm sau, ngÆ°á»i Ä‘i sau.
Cho nên, việc thoát bá» mô hình thể loại, mang thêm và o tác phẩm yếu tố của thể loại khác nhÆ° váºy, sẽ góp phần Ä‘iá»u chỉnh mô hình, nắn lại nòng cốt thể loại của tác phẩm, tránh được sá»± xÆ¡ cứng, thúc đẩy sá»± váºn Ä‘á»™ng, phát triển của các thể loại văn há»c. Äây là má»™t hiện tượng phổ biến và mang tÃnh quy luáºt, từng được nhiá»u nhà văn, nhà nghiên cứu văn há»c thừa nháºn.
Chẳng hạn, đúc kết từ chÃnh thá»±c tế sáng tác của mình, nhà văn Nguyá»…n Kiên cho rằng, truyện ngắn trong khi phát triển, đã “nhìn sang†tiểu thuyết, bởi: “[…] Truyện ngắn, trong suốt quá trình phát triển, luôn luôn đứng trÆ°á»›c má»™t thách thức: phải là m sao sức chứa và sức nặng vượt thoát ra ngoà i cái khuôn khổ nhá» bé mà nghệ thuáºt khuôn nó và o. Lẽ dÄ© nhiên truyện ngắn phải tá»± tìm tòi, đồng thá»i nó cÅ©ng nhìn sang tiểu thuyết, được tiểu thuyết kÃch thÃch và dần dần nảy nở má»™t loại truyện ngắn tôi tạm gá»i là truyện ngắn - triết lÃ.†[7]
Nhiá»u nhà văn, nhà nghiên cứu văn há»c cÅ©ng cho rằng má»™t thể loại, trong quá trình hình thà nh, phát triển có thể tổng hợp và o nó đặc Ä‘iểm hay Æ°u thế của má»™t và i thể, loại khác, chẳng hạn: “Kà là sá»± hợp nhất truyện và nghiên cứu†và trong kÃ, “vừa có những yếu tố của truyện, vừa có sá»± tham gia trá»±c tiếp của tÆ° duy nghiên cứuâ€[8]; hoặc: “NgÆ°á»i viết tiểu thuyết có thể váºn dụng nhiá»u phÆ°Æ¡ng thức: tá»± sá»±, trữ tình, kịch […]â€[9] ; hoặc: “[…] ở má»™t khÃa cạnh nà o đó, truyện ngắn gần vá»›i thÆ¡. Ở má»™t khÃa cạnh khác, truyện ngắn gần vá»›i kịch […].â€[10]
Hiện tượng các thể loại “gần†nhau, “nhìn sang†nhau, “hợp nhất†và o nhau, hay việc nhà văn “váºn dụng nhiá»u phÆ°Æ¡ng thức†trong khi sáng tác má»™t tác phẩm nhÆ° váºy, có thể gá»i là tÆ°Æ¡ng tác thể loại.
Thá»±c ra, khái niệm tÆ°Æ¡ng tác thể loại – có thể hiểu bao quát hÆ¡n – là hiện tượng hai hay nhiá»u thể loại của má»™t giai Ä‘oạn, má»™t thá»i kì, má»™t ná»n văn há»c, thuá»™c vá» má»™t hay nhiá»u hệ thống thể loại, tác Ä‘á»™ng, ảnh hưởng lẫn nhau, xâm nháºp và o nhau, mô phá»ng nhau,…để cùng biến đổi hoặc hình thà nh thể loại má»›i (vá»›i má»™t cấu trúc Ãt nhiá»u thay đổi vỠ“tố chất thẩm mÄ© chủ đạoâ€, “giá»ng Ä‘iệuâ€, “dung lượng và cấu trúc chung của tác phẩmâ€).
Sự tương tác thể loại có thể diễn ra trên các loại quan hệ khác nhau (giữa loại với loại, thể với loại, thể với thể, yếu tố với yếu tố), bao gồm:
– TÆ°Æ¡ng tác giữa loại vá»›i loại, loại vá»›i thể tạo ra những thể loại trung gian, lưỡng hợp, mang đặc Ä‘iểm “kép†của cả hai phÆ°Æ¡ng thức phản ánh Ä‘á»i sống, hai hình thức kÄ© thuáºt, chất liệu phản ánh Ä‘á»i sống vốn rất khác biệt nhau.
Và dụ: TÆ°Æ¡ng tác giữa loại trữ tình vá»›i loại kịch tạo nên kịch thÆ¡; tÆ°Æ¡ng tác giữa loại tá»± sá»± vá»›i loại trữ tình tạo nên truyện thÆ¡ (hay thÆ¡-tiểu thuyết, nhÆ° thể nghiệm của Trần Dần và o đầu những năm 60 của thế kỉ XX); tÆ°Æ¡ng tác giữa loại tá»± sá»± vá»›i loại kịch tạo nên kịch-tá»± sá»± (nhÆ° kịch tá»± sá»± trong văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây); tÆ°Æ¡ng tác giữa thể truyện ngắn vá»›i loại trữ tình tạo nên loại hình truyện ngắn Ä‘áºm chất trữ tình (nhÆ° những truyện ngắn-trữ tình hóa của Thạch Lam, Hồ Dzếnh, Thanh Tịnh,…); tÆ°Æ¡ng tác giữa thể truyện ngắn vá»›i loại kịch tạo nên loại hình truyện ngắn già u kịch tÃnh (nhÆ° những truyện ngắn-kịch hóa của Nguyá»…n Công Hoan, VÅ© Trá»ng Phụng,…).
– Tương tác giữa thể với thể cũng tạo ra những thể loại trung gian, tổng hợp mang đặc điểm “kép†của hai nòng cốt hay mô hình thể loại.
Và dụ: TÆ°Æ¡ng tác giữa thể truyện ngắn vá»›i thể tiểu thuyết tạo nên truyện ngắn-tiểu thuyết hóa, truyện ngắn viết dà i hoặc tiểu thuyết viết ngắn; tÆ°Æ¡ng tác giữa truyện ngắn vá»›i các thể văn há»c “ngắnâ€, cá»±c “ngắn†(chỉ gồm 56 chữ, 28 chữ, 24 chữ, 20 chữ,… nhÆ° thÆ¡ thất ngôn bát cú, thất ngôn tứ tuyệt, lục ngôn tứ tuyệt, ngÅ© ngôn tứ tuyệt,…) tạo nên những thể loại “mi ni†(truyện ngắn “mi niâ€: “truyện cá»±c ngắn†má»™t và i trăm chữ, hay “truyện rất ngắn†chừng trên dÆ°á»›i má»™t ngà n chữ,…; thÆ¡ “mi niâ€: kiểu thÆ¡ “mi ni†của Trần Dần, hoặc thÆ¡ lục bát bốn dòng mà má»™t số ngÆ°á»i là m thÆ¡ hiện đại vẫn thÆ°á»ng sá» dụng).
– TÆ°Æ¡ng tác giữa các yếu tố thuá»™c nhóm thể loại sáng tác có hÆ° cấu (fiction) nhÆ° tiểu thuyết, truyện ngắn,… và các yếu tố thuá»™c nhóm thể loại sáng tác không hÆ° cấu (non fiction) nhÆ° hồi kÃ, kà sá»±, nháºt kÃ, ghi chép,… tạo nên các thể loại Ä‘an xen giữa các yếu tố hÆ° cấu vá»›i yếu tố không hÆ° cấu (nhÆ° truyện kÃ, tá»± truyện, tiểu thuyết tá»± thuáºt,…).
Sá»± tÆ°Æ¡ng tác thể loại vốn phức tạp, Ä‘a chiá»u, cà ng trở nên phức tạp, Ä‘a chiá»u khi nó luôn chịu tác Ä‘á»™ng từ nhiá»u phÃa của các yếu tố ngoà i thể loại. Vì váºy, khi khảo sát miêu tả sá»± hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại trong văn há»c quốc ngữ Việt Nam hÆ¡n má»™t thế kỉ qua, nhà nghiên cứu không thể chỉ quan tâm đến tÆ°Æ¡ng tác ná»™i tại của hệ thống thể loại mà còn phải lÆ°u ý đến sá»± chi phối của các yếu tố nhÆ° bối cảnh tâm lÃ, văn hóa, xã há»™i,… (có thể xem đây là những yếu tố “siêu thể loạiâ€). Cụ thể là :
a) Vá» các nhân tố trá»±c tiếp tạo thế năng bên trong của quá trình tÆ°Æ¡ng tác thể loại văn há»c hiện đại, cần phải lÆ°u ý đến:
– Sá»± xuất hiện các mô hình thể loại tiêu biểu trên cÆ¡ sở tiếp nháºn ảnh hưởng của nhiá»u ná»n văn há»c hiện đại nÆ°á»›c ngoà i, trong Ä‘iá»u kiện cụ thể của văn há»c quốc ngữ Việt Nam.
– Sá»± váºn Ä‘á»™ng, biến đổi tất yếu, ná»™i tại của thể loại văn há»c khi chúng tồn tại cạnh nhau, “nhìn sang nhauâ€, cùng chịu sá»± chi phối của má»™t tÆ° tưởng chÃnh trị, má»™t tâm là xã há»™i cụ thể, má»™t bối cảnh giao lÆ°u văn hóa cụ thể.
– à thức tìm tòi, thể nghiệm, sáng tạo không ngừng và tà i năng nghệ thuáºt của Ä‘á»™i ngÅ© nhà văn.
– Yêu cầu đổi má»›i không ngừng của thá»±c tiá»…n sáng tác trÆ°á»›c những nhu cầu cấp bách của Ä‘á»i sống văn há»c và , phần nà o, của Ä‘á»i sống xã há»™i.
b) TÆ°Æ¡ng tác thể loại luôn luôn mang tÃnh lịch sá», phản ánh lịch sá» váºn Ä‘á»™ng của tÆ° tưởng văn há»c, của triết há»c, mÄ© há»c trong văn há»c, và , luôn tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i những Ä‘iá»u kiện giao lÆ°u văn hóa cụ thể. Theo đó, có thể phân định những chặng Ä‘Æ°á»ng chÃnh của quá trình tÆ°Æ¡ng tác thể loại trong văn há»c quốc ngữ Việt Nam nhÆ° sau:
– TÆ°Æ¡ng tác thể loại trong bối cảnh giao lÆ°u văn hóa Äông - Tây (từ cuối thế kỉ XIX đến năm 1945).
– TÆ°Æ¡ng tác thể loại trong bối cảnh giao lÆ°u văn hóa có định hÆ°á»›ng chặt chẽ và có “giá»›i tuyếnâ€[11] (từ năm 1945 đến năm 1986).
– Tương tác thể loại trong bối cảnh giao lưu văn hóa “mở†(toà n cầu hóa, từ năm 1986 vỠsau).
c) TÆ°Æ¡ng tác thể loại có thể diá»…n ra theo các hình thức chÃnh: 1) hình thức “tổng hợp†thể loại (thể loại hòa nháºp là m má»™t hoặc song song tồn tại); 2) hình thức “đổi ngôiâ€-“tiếp sức†giữa các thể loại; 3) hình thức loại bá», thay thế thể loại…. Hình thức thứ nhất – rất phổ biến – mang tÃnh đồng đại; hình thức thứ hai –vá»›i má»™t lá»™ trình Ãt nhiá»u quanh co, Ãt phổ biến hÆ¡n – mang tÃnh chất lịch đại. Hình thức thứ ba thÆ°á»ng diá»…n ra và o những thá»i Ä‘iểm bÆ°á»›c ngoặt mang tÃnh cách mạng, thay đổi phạm trù văn há»c của váºn Ä‘á»™ng thể loại.
Sau đây là má»™t số nét phác thảo cụ thể – chủ yếu vá»›i hai hình thức (1) và (2) – trong má»—i chặng Ä‘Æ°á»ng váºn Ä‘á»™ng thể loại nói trên.
3. Những chặng Ä‘Æ°á»ng chÃnh trong quá trình hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại của văn há»c quốc ngữ Việt Nam trÆ°á»›c 1945 (TÆ°Æ¡ng tác thể loại trong bối cảnh giao lÆ°u văn hóa Äông-Tây và hiện đại hóa văn há»c từ cuối thế kỉ XIX đến 1945)
3.1. Sá»± hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại trong buổi bình minh của văn há»c quốc ngữ Việt Nam (từ cuối thế kỉ XIX đến 1932)
3.1.1. Ở thá»i Ä‘oạn nà y, trá»ng lá»±c tÆ°Æ¡ng tác thể loại trong buổi văn há»c giao thá»i dồn và o mấy tâm Ä‘iểm sau:
Thứ nhất, tương tác giữa văn chương quốc ngữ và văn chương Hán, Nôm và o những năm cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX, kết quả là văn chương quốc ngữ dà nh thế thượng phong và sau đó, chữ quốc ngữ được dùng thay thế hẳn chữ Hán và chữ Nôm.
Thứ hai, tÆ°Æ¡ng tác giữa văn xuôi và thÆ¡ trên cả hai bình diện ná»™i dung và hình thức. Văn xuôi được đổi má»›i trÆ°á»›c. Sá»± tấn công của chất văn xuôi và o thÆ¡ là m cho thÆ¡ biến đổi quan trá»ng và dÄ© nhiên văn xuôi cÅ©ng biến đổi theo. Sá»± tÆ°Æ¡ng tác giữa văn xuôi truyện, kà và văn vần truyện, kà trong tình hình ấy cÅ©ng có nhiá»u thà nh tá»±u. Những vấn Ä‘á» nóng bá»ng, bá» bá»™n của Ä‘á»i sống có thể tìm được hình thức biểu đạt thÃch hợp ở các thể văn xuôi: tiểu thuyết, truyện ngắn, kÃ. Tất cả các thể loại văn há»c nà y trong buổi giao thá»i, Ä‘á»u có xu hÆ°á»›ng tăng cÆ°á»ng chất “văn xuôi†hoặc “văn xuôi†hóa. Chẳng hạn, truyện thÆ¡, truyện kà viết bằng văn vần, Ä‘á»u được “văn xuôi†hóa. ThÆ¡ trữ tình tăng cÆ°á»ng chất “văn xuôiâ€, hoặc cố mang lấy cái dáng dấp tá»± do, phóng túng của “văn xuôiâ€[12] (có thể xem các bà i thÆ¡ Hầu trá»i của Tản Äà , Tình già của Phan Khôi, Chùa HÆ°Æ¡ng của Nguyá»…n Nhược Pháp, Lỡ bÆ°á»›c sang ngang của Nguyá»…n BÃnh, ChÆ¡i giữa mùa trăng của Hà n Mặc Tá»,… là những trÆ°á»ng hợp tiêu biểu).
Thứ ba, sá»± tÆ°Æ¡ng tác giữa truyện (hÆ° cấu) và kà (không hÆ° cấu); giữa truyện, kà “kể†vá»›i truyện, kà “viếtâ€, truyện, kà “nghe†vá»›i truyện, kà “đá»câ€; giữa “thÆ¡ Ä‘iệu ngâm†và “thÆ¡ Ä‘iệu nóiâ€,… cÅ©ng mang lại sá»± thay đổi vá» chất cho nhiá»u thể loại trong bức tranh văn há»c buổi giao thá»i.
ThÆ¡ lục bát, song thất lục bát được dùng để viết truyện, kà quốc ngữ, đó không còn là “thơ†nhÆ° “thơ†ở trong truyện thÆ¡ Nôm nữa. Hình thức câu thÆ¡ lục bát, song thất lục bát đã thay đổi. NgÆ°á»i viết có xu hÆ°á»›ng “văn xuôi†hóa hình thức cấu trúc câu và tổ chức ngôn ngữ truyện kà quốc ngữ viết theo hai thể thÆ¡ nà y bằng hình thức lục bát và song thất lục bát. Và dụ: U tình lục (Hồ Biểu Chánh) là truyện quốc ngữ viết bằng văn vần truyá»n thống, không phải truyện thÆ¡. Câu lục bát trong U tình lục không cần chia khổ, xuống dòng, viết liá»n má»™t mạch là dấu hiệu muốn xóa nhòa ranh giá»›i giữa văn vần và văn xuôi. ChÆ° quấc thại há»™i (TrÆ°Æ¡ng Minh Ký) là thiên du kà 2000 câu, dùng câu thÆ¡ song thất lục bát – không phải câu song thất lục bát ngâm, kể để nghe mà là song thất lục bát được viết để Ä‘á»c. Tác giả có ý thức muốn định dạng lại hình thức câu của thể thÆ¡ nà y cho giống vá»›i hình thức văn xuôi (xem văn bản tác phẩm nà y, bản in lần thứ hai, năm 1896)[13].
Truyện Thầy Lazarô Phiá»n (Nguyá»…n Trá»ng Quản) tiêu biểu cho truyện (văn xuôi, hÆ° cấu), và Chuyến Ä‘i Bắc Kì năm Ất Hợi 1876 (TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký) tiêu biểu cho kà (văn xuôi, không hÆ° cấu). U tình lục (Hồ Biểu Chánh) tiêu biểu cho truyện (văn vần, hÆ° cấu), ChÆ° quấc thại há»™i (TrÆ°Æ¡ng Minh Ký) tiêu biểu cho kà (văn vần, không hÆ° cấu). Äó Ä‘á»u là kết quả của việc tổng hợp thể loại, là m cho các thể loại xâm nháºp và o nhau, mang đặc Ä‘iểm “képâ€.
Việc tổng hợp thÆ¡ trữ tình và thÆ¡ tá»± sá»±, giữa thÆ¡ Ä‘iệu ngâm và thÆ¡ Ä‘iệu nói đã tạo Ä‘á»™ng lá»±c sáng tạo má»›i mẻ giúp Tản Äà của tháºp niên XX viết thà nh công Hầu trá»i[14] (Tuyển táºp Tản Äà ), má»™t lối thÆ¡-tá»± sá»±, hay má»™t kiểu du kà tưởng tượng bằng thÆ¡, kết hợp trong nó hai ná»™i dung kể và tá»± bá»™c lá»™. CÅ©ng theo cách đó, Nguyá»…n Nhược Pháp, cuối tháºp niên 30, viết thà nh công bà i thÆ¡ Chùa HÆ°Æ¡ng nhÆ° là “thiên kà sá»± của má»™t cô bé ngà y xÆ°aâ€[15]. Chỉ khác ở chá»— sá»± tổng hợp thể loại trong Chùa HÆ°Æ¡ng má»m mại hÆ¡n, ngá»t hÆ¡n so vá»›i Hầu trá»i của tản Äà , và đã Ä‘i xa hÆ¡n rất nhiá»u so vá»›i sá»± tổng hợp thể loại của TrÆ°Æ¡ng Minh Ký trong các du kà ChÆ° quấc thại há»™i hay NhÆ° Tây nhá»±t trình. NhÆ° váºy, sá»± tổng hợp hay tÆ°Æ¡ng tác thể loại là cả má»™t quá trình, ở đó, má»—i nhà văn, má»—i chặng Ä‘Æ°á»ng tá»± ghi lấy những dấu mốc thà nh tá»±u của mình.
Rõ rà ng, trong buổi giao thá»i, văn há»c quốc ngữ Việt Nam phải chuẩn bị cho mình cả vá» ngôn ngữ, văn tá»± và cả vá» thể loại nhÆ° là những phÆ°Æ¡ng tiện má»›i để chuyển tải ná»™i dung tÆ° tưởng má»›i, bá»™c lá»™ những quan Ä‘iểm thẩm mÄ© má»›i. Sá»± tÆ°Æ¡ng tác thể loại văn há»c trong giai Ä‘oạn nà y táºp trung và o việc tìm kiếm, thể nghiệm các hình thức thể loại tá»± do, linh hoạt, cÆ¡ Ä‘á»™ng. Sá»± tÆ°Æ¡ng tác – thÆ°á»ng là dÆ°á»›i hình thức tổng hợp thể loại – trở thà nh vừa là thách thức vừa là cÆ¡ há»™i, đòi há»i ngÆ°á»i cầm bút tìm tòi thể nghiệm, sáng tạo nhiá»u hÆ¡n.
3.1.2. Nhìn má»™t cách tổng quát, có thể tóm lược đặc Ä‘iểm hình thà nh phát triển thể loại văn há»c trong buổi sÆ¡ khai ở hai tÃnh chất nổi báºt: tÃnh ngáºp ngừng và tÃnh trung chuyển của tiến trình thể loại.
TÆ°Æ¡ng các thể loại buổi giao thá»i đúng là đã diá»…n ra vá»›i những thể nghiệm má»›i mẻ và đầy ngáºp ngừng, bỡ ngỡ. Việc chấp nháºn má»™t bÆ°á»›c lùi dà i gần ná»a thế kỉ của tiểu thuyết hiện đại từ khi có mô hình là tưởng của thể loại nà y trong truyện Thầy Lazarô Phiá»n cuối thế kỉ XIX (1887), qua những cuốn truyện của các nhà văn quốc ngữ tiên phong trong gần hai tháºp niên đầu thế kỉ XX, rồi sau đó, của Hồ Biểu Chánh và Hoà ng Ngá»c Phách và o tháºp niên thứ ba thế kỉ XX, đến những cuốn tiểu thuyết lãng mạn đầu tiên – Hồn bÆ°á»›m mÆ¡ tiên (1933) của Khái HÆ°ng, hay cuối cùng BÆ°á»›m trắng (1942, Nhất Linh) – và o tháºp niên thứ tÆ°, thứ năm của hà nh trình hiện đại hóa văn há»c… là bằng chứng đầy đủ cho tÃnh ngáºp ngừng nà y. Trong khoảng lùi thá»i gian ná»a thế kỉ ấy, có những tháºp niên thay vì tiếp tục phát triển tiểu thuyết hiện đại theo mô hình của Nguyá»…n Trá»ng Quản, thì truyện thÆ¡ quốc ngữ, truyện phá»ng dịch, phóng tác theo lối Tây, hay lối Tà u dá»±a trên thi pháp của các thể tá»± sá»± truyá»n thống lại phát triển áp đảo. CÅ©ng từ truyện Thầy Lazarô Phiá»n (1887), qua Sống chết mặc bay (1918, Phạm Duy Tốn) đến truyện ngắn của các nhà văn thế hệ 1932-1945 nhÆ° Nguyá»…n Công Hoan, Thạch Lam, Nam Cao,… là má»™t nhánh phát triển “ngáºp ngừng†khác dà nh cho thể “đoản thiên tiểu thuyếtâ€-truyện ngắn hiện đại.
Trong buổi đầu hiện đại hóa văn há»c, các tÆ°Æ¡ng tác thể loại chÆ°a Ä‘Æ°a đến những kết quả dứt khoát, triệt để. Văn há»c tạm thá»i chấp nháºn những thể loại mang tÃnh trung chuyển, dung hòa giữa hệ thống thi pháp văn há»c trung đại và hệ thống thi pháp hiện đại: truyện dịch, truyện thÆ¡ quốc ngữ, du kà viết bằng thÆ¡ hoặc văn vần,…
ThÆ¡ tuyên truyá»n cách mạng của Phan Bá»™i Châu, những trÆ°á»›c tác duy tân của Phân Châu Trinh, vá» căn bản, vẫn là các thể loại thÆ¡ Hán hoặc Nôm, ở đó có sá»± kết hợp – theo má»™t tÆ°Æ¡ng quan nà o đó – phong vị cổ Ä‘iển và tinh thần hiện đại. Tiểu thuyết của Hồ Biểu Chánh buổi đầu dung hòa ná»™i dung đạo đức truyá»n thống vá»›i những ná»™i dung hiện thá»±c của Ä‘á»i sống Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, dung hòa hình thức tá»± sá»± hiện đại vá»›i hình thức tá»± sá»± trung đại. Tiểu thuyết của Nhất Linh trÆ°á»›c 1932 vẫn sá» dụng kết cấu, chất liệu hình ảnh, văn phong của truyện Nôm thế kỉ XVIII. Và tác giả Nho phong (in 1927), NgÆ°á»i quay tÆ¡ (in 1928) dÆ°á»ng nhÆ° rất an tâm vá»›i việc há»c táºp kinh nghiệm viết truyện thÆ¡ Nôm của Nguyá»…n Du[16].
Sau 1887, tức là sau truyện Thầy Lazarô Phiá»n của Nguyá»…n Trá»ng Quản, mô hình thể loại truyện Ä‘á»c theo kiểu tiểu thuyết phÆ°Æ¡ng Tây vẫn bị lạnh lùng bá» rÆ¡i. Cả ngÆ°á»i sáng tác và ngÆ°á»i tiếp nháºn vẫn chÆ°a thoát khá»i sức hút của truyện kể truyá»n thống. Mô hình tiểu thuyết má»›i vừa manh nha, đã chịu má»™t lá»±c cản rất mạnh của kinh nghiệm viết truyện kể, cÅ©ng nhÆ° kinh nghiệm nghe truyện kể, Ä‘á»c truyện kể trong công chúng văn há»c.
Hồ Biểu Chánh vẫn dùng thơ lục bát để khởi đầu sự nghiệp tiểu thuyết của mình (U tình lục).
Trong khi TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Kà dùng văn xuôi quốc ngữ viết du kà “Chuyến Ä‘i Bắc kì năm Ất-Hợi 1876â€, từ tháºp niên 70 thế kỉ XIX, thì ngÆ°á»i há»c trò xuất sắc của ông là TrÆ°Æ¡ng Minh KÃ, hÆ¡n mÆ°á»i năm sau, vẫn dùng thể văn vần song thất lục bát (hình thức của thể khúc ngâm truyá»n thống) để viết du kà (ChÆ° quấc thại há»™i, NhÆ° Tây nhá»±t trình).
Phan Bá»™i Châu dùng thÆ¡ truyá»n thống để viết thÆ° cho đồng bà o mình (Hải ngoại huyết thÆ°, Ngục trung thÆ°, LÆ°u cầu huyết lệ tân thÆ°,…), dùng văn chÆ°Æ¡ng quốc ngữ để soạn niên biểu (Phan Bá»™i Châu niên biểu), viết văn tế (Văn tế Phan Châu Trinh).
Tản Äà – ngÆ°á»i đầu tiên của văn há»c giao thá»i có ý thức sáng tác chuyên nghiệp – rất quyết tâm và thá»±c sá»± đã sống bằng nghá» văn, là nhà thÆ¡ có ý thức thay đổi ná»™i dung và phÆ°Æ¡ng thức biểu hiện của tác phẩm văn há»c. NhÆ°ng Tản Äà căn bản vẫn dùng hình thức truyá»n thống (có Ãt nhiá»u cách tân) dù ông đã cố gắng là m thÆ¡ theo kiểu Tống biệt, Hầu trá»i, viết những thiên truyện rất già u tưởng tượng và mÆ¡ má»™ng.
NhÆ° váºy, các yếu tố của hai thệ thống thi pháp vẫn song song tồn tại trong nhiá»u thể loại văn há»c buổi giao thá»i. Äó là biểu hiện của tÃnh chất “trung chuyển†trong tÆ°Æ¡ng tác thể loại.
3.2. TÆ°Æ¡ng tác thể loại khi văn há»c quốc ngữ đã áp đảo và thay thế hẳn văn há»c Hán Nôm (từ 1932 đến 1945)
Bức tranh thể loại của ná»n văn há»c ở chặng cuối hà nh trình hiện đại hóa (1932-1945) có thể nói là nhá»™n nhịp, rá»™n rà ng. Trong loại trữ tình đã có thÆ¡ trữ tình, tùy bút và văn xuôi trữ tình. Riêng vá» loại hình câu thÆ¡, có thÆ¡ năm chữ, bảy chữ, tám chữ, thÆ¡ tá»± do, thÆ¡ lục bát, song thất lục bát,… Trong loại kịch (kịch bản văn há»c) đã có bi kịch, hà i kịch, kịch thÆ¡, kịch lịch sá»,…Trong loại tá»± sá»±, mà tiêu biểu nhất là tiểu thuyết, truyện ngắn đã nở rá»™: tiểu thuyết luáºn Ä‘á», tiểu thuyết trinh thám, tiểu thuyết xã há»™i-phong tục, tiểu thuyết lịch sá», tiểu thuyết tình cảm, tâm lÃ, tiểu thuyết Ä‘Æ°á»ng rừng, v.v; tÆ°Æ¡ng tá»±, các thể truyện ngắn, kÃ, văn chÃnh luáºn cÅ©ng phân hóa thà nh nhiá»u tiểu loại khác nhau.
Các thể loại văn há»c chủ chốt trên đây, đến lượt chúng, lại tá»± vượt lên giá»›i hạn của chÃnh mình, tá»± là m má»›i theo hình thức tÆ°Æ¡ng tác “tổng hợp†thể loại. Chẳng hạn: tÆ°Æ¡ng tác tổng hợp giữa tiểu thuyết và phóng sá»±, là m xuất hiện phóng sá»± - tiểu thuyết (CÆ¡m thầy cÆ¡m cô, KÄ© nghệ lấy Tây – VÅ© Trá»ng Phụng, Việc là ng – Ngô Tất Tố, Äồng quê – Phi Vân); hoặc tiểu thuyết-phóng sá»± (Lá»u chõng – Ngô Tất Tố). Sá»± tÆ°Æ¡ng tác giữa các thể loại truyện ngắn cÅ©ng tạo ra những kết quả phong phú không kém: Truyện ngắn-trữ tình hóa (Hai đứa trẻ, DÆ°á»›i bóng hoà ng lan, Cô hà ng xén, Quyển sách bá» quên, Tình xÆ°a, Sợi tóc – Thạch Lam; Tình trong câu hát, Là ng, Bến nứa – Thanh Tịnh); truyện ngắn-kịch hóa (Kép TÆ° Bá»n, NgÆ°á»i ngá»±a, ngá»±a ngÆ°á»i, Mất cái vÃ, Tinh thần thể dục – Nguyá»…n Công Hoan; Bá»™ răng và ng, Bà lão lòa –VÅ© Trá»ng Phụng); truyện ngắn-tiểu thuyết hóa (Chà Phèo, Äá»i thừa, Lão Hạc, Dì Hảo, Ná»a đêm – Nam Cao; Mợ Du – Nguyên Hồng).
TÆ°Æ¡ng tác tổng hợp giữa thÆ¡ và kà có kà sá»±-thÆ¡ (Chùa HÆ°Æ¡ng – Nguyá»…n Nhược Pháp); tÆ°Æ¡ng tác giữa thÆ¡ và kịch có kịch-thÆ¡, hoạt cảnh-thÆ¡ (Anh Nga – Huy Thông; SÆ¡n Tinh - Thủy Tinh – Nguyá»…n Nhược Pháp). TÆ°Æ¡ng tác giữa tiểu thuyết, truyện ngắn và kà tạo ra thể tiểu thuyết tá»± thuáºt, hay hồi kà tá»± truyện, truyện ngắn tá»± truyện (Con ngá»±a trắng của ba tôi, Em Dìn, Chân trá»i cÅ© – Hồ Dzếnh; Cái mặt không chÆ¡i được, Những truyện không muốn viết – Nam Cao), v.v.
Trên đây là ná»™i dung, kết quả tÆ°Æ¡ng tác thể loại trong quá trình hiện đại hóa văn há»c. Sau những thà nh tá»±u hiện đại hóa văn há»c 1932-1945, văn há»c quốc ngữ Việt Nam bÆ°á»›c sang những chặng Ä‘Æ°á»ng phát triển trong bối cảnh má»›i, tình hình tÆ°Æ¡ng tác văn há»c đã và sẽ diá»…n ra theo những chiá»u hÆ°á»›ng, cách thức nà o? Vấn Ä‘á» xin được tiếp tục bà n bạc, trao đổi trong má»™t số bà i viết khác.
TP Hồ Chà Minh tháng 3 năm 2008
N.T.T.
Báo cáo tham luáºn tại Há»™i thảo EuroViet, Hamburg, tháng 6/2007
TrÃch đăng (phần đầu) Tạp chà khoa há»c TrÆ°á»ng ÄHSP TP HCM,
Khoa há»c Xã há»™i và Nhân văn, số năm 2008.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Bakhtin, M. 1993. Những vấn Ä‘á» thi pháp Äôxtôiepxki. Giáo dục, Hà Ná»™i.
- Bakhtin, M. 1992. Là luáºn và thi pháp tiểu thuyết. TrÆ°á»ng viết văn Nguyá»…n Du, Hà Ná»™i.
- Barthes, R. 2003. Nháºp môn phân tÃch cấu trúc truyện kể (Äá»— Lai Thúy dịch và giá»›i thiệu). Tạp chà Văn há»c nÆ°á»›c ngoà i, số 1.
- BÃch Khê 2005. ThÆ¡ BÃch Khê – tuyển táºp. Há»™i Nhà văn Việt Nam & Há»™i Văn há»c – Nghệ thuáºt Quảng Ngãi.
- Bùi Việt Thắng 1999. Bình luáºn truyện ngắn. Văn há»c, Hà Ná»™i.
- Hamburger, K. 2004. Logic há»c và các thể loại văn há»c. Äại há»c Quốc gia, Hà Ná»™i.
- Hoà i Thanh – Hoà i Chân 1988. Thi nhân Việt Nam. NXB Văn há»c, Hà Ná»™i.
- Hoà ng DÅ©ng 2000. Truyện Thầy Lazaro Phiá»n của Nguyá»…n Trá»ng Quản – Những đóng góp và o kỹ thuáºt văn hÆ° cấu (fiction) trong văn há»c Việt Nam. Tạp chà Văn há»c số 10.
- Hoà ng Ngá»c Hiến 1992. Năm bà i giảng vá» thể loại. TrÆ°á»ng viết văn Nguyá»…n Du, Hà Ná»™i.
10. Lê Äình Kỵ 1988. ThÆ¡ má»›i những bÆ°á»›c thăng trầm. Văn nghệ TP. Hồ Chà Minh
11. Nguyá»…n Äăng Mạnh 2000. Giáo trình lịch sá» văn há»c Việt Nam 1930-1945. Äại há»c Quốc gia, Hà Ná»™i.
12. Nguyá»…n HÆ°ng Quốc 2007. Mấy vấn Ä‘á» phê bình và lý thuyết văn há»c. Văn má»›i California.
13. Nguyá»…n Văn Long – Lã Nhâm Thìn 2006. Văn há»c Việt Nam sau 1975, những vấn Ä‘á» nghiên cứu và giảng dạy. Giáo dục, Hà Ná»™i.
14. Tản Äà 2002. Tản Äà toà n táºp. Văn há»c, Hà Ná»™i.
15. Thanh Lãng 1967. Bản lược đồ văn há»c Việt Nam, quyển hạ (1886-1945). Trình bà y, Sà i Gòn.
16. Trần Äình Hượu – Lê Chà DÅ©ng – Phan Cá»± Äệ – Nguyá»…n Hoà nh Khung – Hà Văn Äức 1998. Văn há»c Việt Nam (1900-1945), tái bản lần thứ hai. Giáo dục, Hà Ná»™i.
17. TrÆ°Æ¡ng Minh Ký 1891-1896. ChÆ° quấc thại há»™i. Nhà in Rey et Curiol, Sà i Gòn (bản in năm 1891 và bản in năm 1896 – tÆ° liệu của Äoà n Lê Giang).
Â
[1] Nguyá»…n Äăng Mạnh 2000. Giáo trình lịch sá» văn há»c Việt Nam 1930 -1945. Äại há»c quốc gia Hà Ná»™i. tr. 62.
[2] Và dụ: Nguyá»…n Äăng Mạnh (sÄ‘d) cho rằng văn há»c thoát khá»i hệ thống thi pháp trung đại (cÅ©ng là chủ nghÄ©a cổ Ä‘iển) là thoát khá»i: a) tÃnh uyên bác, b) tÃnh sùng cổ cách Ä‘iệu hóa cao, c) tÃnh phi ngã; trong khi đó Nguyá»…n HÆ°ng Quốc (Mấy vấn Ä‘á» phê bình và là thuyết văn há»c, Văn má»›i, 2007) cho rằng: a) tÃnh chất nghiệp dÆ°, b) tÃnh chất quy phạm và c) tÃnh chất giáo Ä‘iá»u. Khi cách xác định đặc trÆ°ng văn há»c trung đại có khác biệt không nhá» nhÆ° váºy thì cách xác định đặc trÆ°ng văn há»c hiện đại cÅ©ng có những khác biệt không nhá».
[3] M. Bakhtin đã phê phán tình trạng các nhà nghiên cứu văn há»c trong suốt má»™t thá»i kì dà i thiếu tỉnh táo và hầu nhÆ° bị hút theo các “nhân váºt hạng nhì hạng ba†của lịch sá» văn há»c, rằng: “Äằng sau cái mặt ngoà i sặc sỡ và đầy tạp âm ồn à o của tỉến trình văn há»c, ngÆ°á»i ta không nhìn thấy váºn mệnh to lá»›n và cÆ¡ bản của văn há»c và ngôn ngữ, mà nhân váºt chÃnh nÆ¡i đây trÆ°á»›c hết là các thể loại, còn trà o lÆ°u, trÆ°á»ng phái chỉ là những nhân váºt hạng nhì và hạng baâ€. M. Bakhtin Là luáºn và thi pháp tiểu thuyết (Phạm VÄ©nh CÆ° tuyển chá»n, dịch và giá»›i thiệu), TrÆ°á»ng viết văn Nguyá»…n Du Hà Ná»™i, 1992, tr 28.
[4] Trong chuyên luáºn “Tiểu thuyết nhÆ° má»™t thể loại văn há»câ€, M. Bakhtin đã triển khai các luáºn Ä‘iểm khoa há»c của mình từ góc nhìn thể loại. CÅ©ng trong chuyên luáºn nà y, ông đã mô tả “sá»± tác Ä‘á»™ng qua lại giữa các thể loại†nhÆ° là mô tả sá»± “tÆ°Æ¡ng tác thể loạiâ€, và đặc biệt nhấn mạnh rằng “sá»± tác Ä‘á»™ng qua lại giữa các thể loại trong tổng thể thống nhất của văn há»c từng thá»i kì†là “má»™t vấn Ä‘á» quan trá»ng và là thúâ€. SÄ‘d, tr. 23.
[5] Cùng vá»›i hiện tượng “tác Ä‘á»™ng qua lại giữa các thể loạiâ€, ông còn nói nhiá»u đến: “sá»± du nháºp và o tiểu thuyếtâ€, “cuá»™c đấu tranh giữa tiểu thuyết và các thể loạiâ€, “sá»± giá»…u nhại của tiểu thuyếtâ€,… và đặc biệt, “sá»± tiểu thuyết hóaâ€. Tất cả, suy cho cùng, Ä‘á»u là nói đến những biểu hiện khác nhau của quá trình “tÆ°Æ¡ng tác thể loại†trong lịch sá» văn há»c. SÄ‘d, tr 21-77.
[6] Lại Nguyên Ân (biên soạn). 150 thuáºt ngữ văn há»c. Äại há»c Quốc gia Hà Ná»™i, 2004, tr. 188.
[7] Nguyá»…n Kiên 2000. Trong Nghệ thuáºt viết truyện ngắn và ký. NXB Thanh niên, Hà Ná»™i, tr. 69.
[8] M. Gorki (dẫn theo Hoà ng Ngá»c Hiến trong Năm bà i giảng vá» thể loại. TrÆ°á»ng viết văn Nguyá»…n Du, Hà Ná»™i, 1992, tr. 6).
[9] PhÆ°Æ¡ng Lá»±u (chủ biên) 1998. Là luáºn văn há»c, táºp 3. NXB, Giáo dục Hà Ná»™i, tr. 171.
[10] Bùi Việt Thắng 1999. Bình luáºn truyện ngắn. Văn há»c, Hà Ná»™i, tr. 180.
[11] Hai chữ giá»›i tuyến thÆ°á»ng được dùng để chỉ ranh giá»›i địa là giữa hai vùng quân sá»± đối địch. Ở đây, “giá»›i tuyến†được dùng để chỉ Ä‘Æ°á»ng biên giữa hai vùng văn há»c thuá»™c hai chế Ä‘á»™ chÃnh trị khác nhau.
[12] Bà i thÆ¡ Tình già của Phan Khôi được xem là bà i ThÆ¡ má»›i đầu tiên – má»™t lối thÆ¡ tá»± do không vần luáºt truyá»n thống. NhÆ°ng và thá» là m má»™t Ä‘á»™ng tác ngắt dòng các câu thÆ¡ dà i ở vị trà tiếng gieo vần: “xÆ°a†- “mÆ°aâ€/ “nhá»â€ - “thởâ€/ “nặngâ€- “đặngâ€/ “sau†- “nhauâ€/ “chớ†- “nỡâ€/ “ấy†- “váºyâ€,… ngÆ°á»i ta có thể dá»… dà ng phục hồi hình thức câu thÆ¡ có vần truyá»n thống. Äây cÅ©ng là kÄ© thuáºt “văn xuôi†và “tá»± do†hóa còn rất Ä‘Æ¡n giản thÆ°á»ng thấy của nhà ThÆ¡ má»›i buổi đầu.
[13] So sánh văn bản Chư quấc thại hội, qua hai bản in, hai lần xuất bản, cùng nơi xuất bản, sẽ thấy sự khác biệt trong cách định dạng, trình bà y bản in, chắc chắn là nằm trong dụng ý “văn xuôi†hóa câu thơ song thất lục bát của tác giả Trương Minh Ký.
Bản 1891: Trình bà y theo hình thức khổ thÆ¡ song thất lục bát (có xuống dòng ở má»—i câu thÆ¡, từng cặp Ä‘i vá»›i nhau: cặp song thất, cặp lục bát), cứ năm câu thÆ¡ lại có đánh số thứ tá»± để ngÆ°á»i Ä‘á»c tiện theo dõi (1, 5, 10, 15,…165,…); hệ thống dấu câu thÆ°á»ng được sá» dụng ở cuối dòng và những chá»— ngắt nhịp.
Và dụ (tr.14):            Ngà y mồng tám mưa hoà i gió mãi,                 (165)
Äến mồng mÆ°á»i lải rãi mÆ°a tro.
Qua ngà y mÆ°á»i má»™t sóng to,
Xem dÆ°á»ng vá»±c thẳm, tợ gò nổng cao.
Trong máy quạt nghe sao ra rả
Ngoà i sóng van thiệt quá à o à o                      (170)
Khi xuống thấp, lúc lên cao,
Tà u bươn lướt tới, sóng nhà o lộn ra.
Bản 1896: Ngoà i việc sá»a đổi má»™t số từ ngữ, tác giả trình bà y theo hình thức văn xuôi, liá»n mạch, không cách dòng. Ông chỉ ngắt dòng khi kể xong má»™t sá»± việc, mô tả hết những gì quan sát ở má»™t nÆ¡i, hoặc kết thúc má»™t ngà y Ä‘i Ä‘Æ°á»ng, má»™t buổi tham quan… Giữa các câu có khi cách nhau bằng dấu (;), (,) có khi bằng dấu (.). Thông thÆ°á»ng, câu thất thứ hai hoặc câu bát tác giả không viết hoa chữ cái đầu.
Và dụ (tr.7): Ngà y mồng tám mÆ°a hoà i gió mải, đến mồng mÆ°á»i lải rải mÆ°a tro. Qua ngà y mÆ°á»i má»™t sóng to, xem dÆ°á»ng vá»±c thẳm, tợ gò nổng cao. Trong máy quạt nghe sao rả rả, ngoà i sóng van thiệt quá à o à o. Khi xuống thấp lúc lên cao; tà u bÆ°Æ¡n lÆ°á»›t tá»›i sóng nhà o lá»™n ra.
Bản in nà y còn có khá nhiá»u tranh minh há»a, cứ hai trang má»™t tranh (chẳng hạn, tranh minh há»a ở trang 6-7 là cảnh Boulevard Saint-Michel. ÄÆ°á»ng ông thánh Michel).
Â
[14] Tản Äà 2002. Tản Äà toà n táºp, táºp 1. Văn há»c .
[15] Câu Ä‘á» tá»±a bà i thÆ¡ Chùa HÆ°Æ¡ng của Nguyá»…n Nhược Pháp. Xem Thi nhân Việt Nam, Hoà i Thanh – Hoà i Chân. Văn há»c, Hà Ná»™i, 1988.
[16] ChÃnh Nhất Linh từng tuyên bố trên báo Nam phong (1924 số 79):
“Ta chỉ nháºn thấy rằng, văn chÆ°Æ¡ng Kiá»u có thể là m cái mẫu rất tốt cho văn chÆ°Æ¡ng chữ Quốc ngữ, và ngÆ°á»i nà o là m văn cÅ©ng nên theo cách là m văn trong truyện Kiá»u, vì những câu thÆ¡ trong truyện Kiá»u đã tá»›i cá»±c Ä‘iểmâ€.
Và , ông “lấy đạo đức nho giáo là m căn bản cho tÆ° tưởng, lấy lối văn nhịp nhà ng du dÆ°Æ¡ng, hoa lệ là m thÆ°á»›c Ä‘o giá trị nghệ thuáºt. HÆ¡n thế, lá»i văn còn đặc sệt những hồi ức, những sáo ngữ của các tác phẩm cổ Ä‘iển, nhất là truyện Kiá»u†(Thanh Lãng, Bản lược đồ văn há»c Việt Nam, Quyển hạ 1886-1945). Nhất Linh hà i lòng viết những câu văn kiểu:
“Bóng hoa thấp thoáng, dáng liá»…u thanh tân, là m cho chà ng phải nhiá»u phen man mác trong lòng. Tuổi thiếu niên nhÆ° thế, há có riêng ai: chà ng kim con oanh mai mỉa cái tình vẫn có ở Ä‘á»i Ä‘á»i, vẫn có, vẫn nhá»› hão, mong huyá»n vẫn vÆ¡, thÆ¡ thẩn cảnh vá»›i ngÆ°á»i dẫu khác nhÆ°ng tâm sá»± vẫn não nùng nhÆ° xÆ°aâ€.
Hay “thấy vÆ°á»n bên kia bóng đèn thấp thoáng mà chiá»u xuân dá»… khiến nét thu ngại ngùngâ€â€¦, “đôi mắt gặp nhau là n thu ba nhuốm vẻ, nà ng liá»n cúi mặt xuống.â€â€¦
Â
nguồn: Văn há»c, thế giá»›i mở, Nxb Trẻ, 2010. |