 |
Tượng vua Cà n Long bằng ngà voi, Cổ váºt Trung Hoa thế ká»· XIX. |
|
|
Trong 2 ngà y 6 và 7/5/2011, nhà đấu giá Nagel Auktionen ở Stuttgart (Äức) đã đưa ra đấu giá má»™t số cổ váºt châu Ã, trong đó có 2 bức tranh Thị Cầu giang chi chiến và Nguyá»…n Huệ khiển Ä‘iệt Nguyá»…n Quang Hiển nháºp cáºn tứ yến chi đồ. Thông tin trên website cá»§a Nagel Auktionen giá»›i thiệu đây là “những bức tranh phản ánh cuá»™c chinh phạt (cá»§a nhà Thanh) tại Việt Nam†(?!).
Trong má»™t lá»i giá»›i thiệu ngắn đã tiá»m ẩn không Ãt những sai lầm lịch sá»Â cÆ¡ bản có thể gây hiểu lầm tai hại. Chuyên đỠANTG xin giá»›i thiệu bà i viết cá»§a TS. Trần Äức Anh SÆ¡n vá» lai lịch bá»™ tranh nà y để là m rõ cái gá»i là “cuá»™c chinh phạt cá»§a nhà Thanh tại Việt Nam†nà y.
Hai bức tranh nà y được đặt giá là 1.200 euro, nhưng đã được bán vá»›i giá 16.000 euro, cá»™ng thêm phà cho nhà đấu giá và thuế VAT là 4.000 euro, tổng cá»™ng giá thà nh là 20.000 euro (tương đương 595 triệu đồng). Phiên bản tiếng Hoa trên website cá»§a Nagel Auktionen ghi tên lô cổ váºt mang số hiệu 258 nà y là : Bình định An Nam đắc thắng đồ đồng bản há»a lưỡng bức (Hai bức tranh vá» chiến thắng trong cuá»™c chinh phạt An Nam) và cho biết đây là những bức tranh do 4 há»a sÄ© Thanh triá»u là Jia Quan, Yao Wenhan, Ilantai và Yang Dazhang vẽ trong 2 năm 1789 - 1790 theo lệnh Vua Cà n Long. Hai bức tranh được đưa ra đấu giá lần nà y thuá»™c bá»™ sưu táºp cá»§a nhà ngoại giao ngưá»i Äức Dobrikow, ngưá»i đã hoạt động ở Trung Quốc trong những năm từ 1900 đến 1928.
Thá»±c ra, 2 bức tranh nà y đã được há»c giả Nguyá»…n Duy ChÃnh (Hoa Kỳ) giá»›i thiệu vá»›i độc giả Việt Nam qua bà i khảo cứu rất công phu “Bình định An Nam chiến đồ†in trên tạp chà Nghiên cứu và Phát triển cá»§a Sở Khoa há»c và Công nghệ Thừa Thiên - Huế (số 2/2006 và số 3/2006). Từ thông tin trong bà i viết cá»§a há»c giả Nguyá»…n Duy ChÃnh, tôi mạn phép giá»›i thiệu vá»›i độc giả ANTG vá» hoà n cảnh ra Ä‘á»i và những vấn đỠlịch sá» xung quanh bá»™ tranh Bình định An Nam đắc thắng đồ nói trên.
Vua Cà n Long và những bá»™ tranh đồng bản há»a
Äồng bản há»a (copperplate engraving) là những bức tranh được thá»±c hiện bằng kỹ thuáºt in chuyển há»a tiết được khắc trên những tấm bản bằng đồng sang giấy. Kỹ thuáºt nà y do ngưá»i châu Âu phát minh từ thá»i Trung cổ và được du nháºp và o Trung Hoa từ thế ká»· XVI, khi các giáo sÄ© phương Tây mang những bức tranh in nà y tặng cho quan lại và quý tá»™c Trung Hoa.
Do kỹ thuáºt chế tác đồng bản há»a rất phức tạp, từ việc vẽ tranh mẫu trên các phiến đồng, đến chạm khắc há»a tiết lên ná»n kim loại, rồi lăn má»±c và in ấn thà nh tranh (thưá»ng kéo dà i đến 6 tháng cho má»™t bức tranh) nên kỹ thuáºt nà y chỉ dùng để in những tác phẩm tháºt đặc biệt.
Do váºy, số tranh đồng bản há»a cá»§a Thanh triá»u không nhiá»u, chá»§ yếu là tranh do các vua Khang Hy (1662-1723), Cà n Long (1735-1796) và Äạo Quang (1821-1850) cho thá»±c hiện để tặng cho các quan đại thần, những ngưá»i có công vá»›i triá»u đình và các sứ thần lân bang khi há» Ä‘i sứ sang Thanh. Trong đó, ngưá»i cho vẽ tranh đồng bản há»a nhiá»u nhất là Vua Cà n Long
Cà n Long là vị vua thứ 5 cá»§a Thanh triá»u và là má»™t trong hai vị vua nhà Thanh cai trị Trung Hoa lâu nhất, hÆ¡n 60 năm. Sau khi kế vị ngai và ng, Vua Cà n Long được thừa hưởng má»™t ná»n thái bình và má»™t ngân khố đầy ắp do cha ông là Vua Ung ChÃnh (1723 - 1735) gây dá»±ng. Vì thế, Vua Cà n Long có Ä‘iá»u kiện để tiêu xà i tiá»n bạc cho các công trình kiến trúc, các cuá»™c tuần du, các cuá»™c viá»…n chinh và các tác phẩm sá» há»c, văn há»c nghệ thuáºt được biên soạn và in ấn quy mô.
Tuy để lại nhiá»u dấu ấn trong "văn trị", nhưng trong "võ công" thì Vua Cà n Long gặp nhiá»u thất bại hÆ¡n thắng lợi. Trong 8 cuá»™c chinh phạt lân bang do Vua Cà n Long phát động thì chỉ có 2 lần đánh ngưá»i Chuẩn Cát NhÄ© (và o năm 1755 và năm 1756 - 1757) và 1 lần đánh ngưá»i Hồi Há»™t (và o năm 1758 - 1759) là thu được thắng lợi. Còn các cuá»™c chinh phạt khác, hoặc bị đại bại như 2 cuá»™c xâm lược Miến Äiện và Việt Nam, hoặc phải rút lui do tốn kém tiá»n cá»§a và binh lÃnh mà vẫn không thà nh công.
Dù thất bại trong các cuá»™c chiến tranh vá»›i lân bang nhưng Vua Cà n Long luôn tá»± huyá»…n hoặc bản thân và đình thần vá» những thắng lợi cá»§a các cuá»™c chinh phạt. Vì thế, sau má»—i cuá»™c chiến, vua Ä‘á»u sai ngưá»i là m tranh đồng bản há»a để ca ngợi chiến công cá»§a mình.
Tổng cá»™ng Vua Cà n Long đã cho vẽ 8 bá»™ tranh theo kỹ thuáºt đồng bản há»a vá»›i tổng số tranh là 94 bức. Äó là các bá»™: Bình định Chuẩn Cát NhÄ© Hồi Bá»™ đắc thắng đồ (16 bức, in thà nh 247 bản); Bình định Lưỡng Kim Xuyên đắc thắng đồ (16 bức, in thà nh 226 bản); Bình định Äà i Loan đắc thắng đồ (12 bức, in thà nh 200 bản); Bình định An Nam đắc thắng đồ (6 bức, in thà nh 200 bản); Bình định Khoách NhÄ© Khách đắc thắng đồ (8 bức, không rõ số bản in); Bình định Miêu Cương đắc thắng đồ (16 bức, không rõ số bản in); Bình định Trá»ng Miêu đắc thắng đồ (4 bức, không rõ số bản in) và Bình định Hồi Cương đắc thắng đồ (10 bức, không rõ số bản in).
Â
 |
Bức tranh Thị Cầu giang chi chiến đồ. |
Bộ tranh Bình định An Nam đắc thắng đồ
Bá»™ tranh Bình định An Nam đắc thắng đồ được vẽ từ năm 1789, hoà n tất năm 1790 và được khắc in theo kỹ thuáºt đồng bản há»a và o năm 1792. Bá»™ tranh nà y gồm 6 bức, có tên như sau: Gia Quan Ha Há»™ chi chiến đồ (Tranh vá» tráºn chiến Gia Quan Ha Há»™); Tam Dị Trụ Hữu chi chiến (Tráºn chiến Tam Dị Trụ Hữu); Thá» Xương giang chi chiến đồ (Tranh vá» tráºn chiến sông Thá» Xương); Thị Cầu giang chi chiến đồ (Tranh vá» tráºn chiến sông Thị Cầu); Phú Lương giang chi chiến (Tráºn chiến sông Phú Lương) và Nguyá»…n Huệ khiển Ä‘iệt Nguyá»…n Quang Hiển nháºp cáºn tứ yến chi đồ (Tranh vá» việc Nguyá»…n Huệ sai cháu là Nguyá»…n Quang Hiển dá»± yến tiệc vua ban). Trên má»—i bức tranh Ä‘á»u có má»™t bà i từ bằng chữ Hán do chÃnh tay Vua Cà n Long viết và cho in lên tranh. Cuối các bà i từ nà y Ä‘á»u có dòng lạc khoản: Cà n Long Ká»· Dáºu trá»ng thu ngá»± bút (Ngá»± bút cá»§a Vua Cà n Long và o tháng 8 năm Ká»· Dáºu, tức là năm 1789).
Ná»™i dung bà i từ trên bức tranh Gia Quan Ha Há»™ chi chiến đồ thuáºt chuyện Tôn SÄ© Nghị chia quân là m 2 ngả từ trấn Nam Quan và o Lạng SÆ¡n, rồi há»™i quân ở Gia Quan, giao tranh ác liệt vá»›i quân Tây SÆ¡n khiến ngưá»i chết vô số nhưng quân Thanh già nh được thắng lợi.
Ná»™i dung bà i từ trên bức tranh Tam Dị Trụ Hữu chi chiến ghi việc quân Thanh tấn công và o doanh trại cá»§a các thổ tù thiểu số quy thuáºn nhà Tây SÆ¡n ở Tam Dị, thu được nhiá»u thóc gạo, đồng thá»i đã bố trà quân mai phục ở Trụ Hữu và tiêu diệt được nhiá»u binh lÃnh Tây SÆ¡n, già nh thắng lợi buổi ban đầu.
Ná»™i dung bà i từ trên bức tranh Thá» Xương giang chi chiến đồ chép truyện quân Thanh dùng ngưá»i Hán dưới sá»± chỉ huy cá»§a các tướng Thượng Duy Thăng và Khánh Thà nh, chặt tre là m bè vượt sông Thá» Xương, đánh úp quân Tây SÆ¡n. Vua Cà n Long đã khen ngợi sá»± dÅ©ng cảm cá»§a quân nhân ngưá»i Hán trong đạo quân Mãn Thanh trong chiến thắng nà y.
Ná»™i dung bà i từ trên bức tranh Thị Cầu giang chi chiến đồ tưá»ng thuáºt việc quân Thanh tiến đến sông Thị Cầu thì bị quân Tây SÆ¡n tấn công từ trên cao xuống vá»›i khà thế rất dÅ©ng mãnh. Quân Thanh không vượt được sông nên đã cá» má»™t toán quân do Trương Triá»u Long bà máºt vòng sang phÃa trái, rồi đánh úp và o trại quân Tây SÆ¡n, khiến quân Tây SÆ¡n nao núng, vỡ tráºn mà thua.
Ná»™i dung bà i từ trên bức tranh Phú Lương giang chi chiến chép chuyện quân Thanh tiến đến sông Phú Lương, tướng nhà Thanh là Hứa Thế Hanh cướp thuyá»n cá»§a nhà nông và cho đóng bè tre chở 200 quân vượt sông tấn công quân Tây SÆ¡n. Quân Tây SÆ¡n do Nguyá»…n Huệ chỉ huy đã phản công mạnh mẽ, đẩy lui quân thanh. Tướng nhà Thanh là Tôn SÄ© Nghị, quyết tâm chống trả nhưng vì nghe lá»i tướng Hứa Thế Hanh, phải rút lui để giữ "quốc uy" cho thiên triá»u. Các tướng nhà Thanh là Hứa Thế Hanh, Trương Triá»u Long và Thượng Duy Thăng ở lại kháng cá»±, bị quân Tây SÆ¡n tiêu diệt khiến Vua Cà n Long rất xót thương những ngưá»i nà y. Trong khi đó, dù chiến thắng quân Thanh trong tráºn Phú Lương nhưng Nguyá»…n Huệ lại "nhiá»u lần gá»i thư phục tá»™i quy hà ng". Vua Cà n Long "xét tấm lòng thà nh cá»§a Nguyá»…n Huệ nên nhân lá»i thỉnh cầu đó mà xá tá»™i gia ân" và chấm dứt binh Ä‘ao.
Â
 |
Bức tranh Nguyá»…n Huệ khiển Ä‘iệt Nguyá»…n Quang Hiển nháºp cáºn tứ yến chi đồ, thưá»ng được gá»i tắt là bức Nguyá»…n Huệ khiển hảo. |
Ná»™i dung bà i từ trên bức tranh Nguyá»…n Huệ khiển Ä‘iệt Nguyá»…n Quang Hiển nháºp cáºn tứ yến chi đồ phản ánh việc Vua Cà n Long bá» mặc Lê Duy Kỳ (tức Vua Lê Chiêu Thống) sau khi thất bại trong ý đồ sá» dụng binh lá»±c để giúp vua Lê già nh lại ngai và ng. Äồng thá»i, nghe lá»i tâu cá»§a Tổng đốc Lưỡng Quảng Phúc Khang An, Vua Cà n Long đã "chấp nháºn lá»i thỉnh cầu cá»§a Nguyá»…n Huệ" mà triệt binh. Sau đó, còn tiếp nháºn biểu văn cá»§a Nguyá»…n Huệ sai cháu là Nguyá»…n Quang Hiển sang mừng thá» Vua Cà n Long và xin phong vương cho Nguyá»…n Huệ. Nguyá»…n Quang Hiển sang Thanh đúng dịp Vạn Thá» nên được Vua Cà n Long cho dá»± yến tiệc "để tỠân tình"
Hình vẽ trên 6 bức tranh miêu tả ná»™i dung cá»§a 6 bà i từ nà y, theo thể thức "nhất thi, nhất há»a" trong há»™i há»a cổ Ä‘iển cá»§a Trung Hoa.
Những vấn đỠlịch sỠẩn sau bộ tranh Bình định An Nam đắc thắng đồ
Như đã đỠcáºp trên đây, bá»™ tranh Bình định An Nam đắc thắng đồ là má»™t bá»™ "tranh tuyên truyá»n", thể hiện tâm lý "tá»± sướng" cá»§a Vua Cà n Long sau thất bại cay đắng và chóng vánh trong cuá»™c xâm lược Việt Nam. Vì thế, nhiá»u tình tiết được phản ánh trong các bà i từ là không đúng vá»›i thá»±c tế diá»…n ra trên chiến trưá»ng.
Chẳng hạn, việc Tôn SÄ© Nghị bị quân Tây SÆ¡n tiến đánh, phải cưỡi ngá»±a chạy trốn qua cầu phao bắc qua sông Hồng, rồi ra lệnh cho quân sÄ© chặt đứt cầu phao để ngăn sá»± truy Ä‘uổi cá»§a quân Tây SÆ¡n khiến quân Thanh rÆ¡i xuống sông chết Ä‘uối nhiá»u vô kể. Váºy nhưng bà i từ ghi trên bức tranh Phú Lương giang chi chiến lại cho rằng Tôn SÄ© Nghị rất muốn "sống mái" vá»›i quân Tây SÆ¡n nhưng do Hứa Thế Hanh khuyên nhá»§ nên đã rút lui để giữ "quốc uy" cho Thanh triá»u, còn Hứa Thế Hanh và những tướng lÄ©nh khác đã tuẫn tiết vì nước, khiến Vua Cà n Long phải xót thương cho láºp Ä‘á»n thá».
Tuy có nhiá»u chi tiết không đúng vá»›i lịch sá», nhưng bá»™ tranh nà y cÅ©ng cho thấy việc quân Tây SÆ¡n trong giai Ä‘oạn đầu cá»§a cuá»™c chiến đã chá»§ động lui binh, tránh thế giặc mạnh để bảo toà n lá»±c lượng, khiến cho quân Thanh dá»… dà ng già nh thắng lợi lúc ban đầu nên chá»§ quan khinh địch. Kết quả là khi quân Tây SÆ¡n dưới sá»± chỉ huy cá»§a Nguyá»…n Huệ tiến hà nh phản công thì quân Thanh đã rÆ¡i và o thế bị động, quân tướng tháo chạy tán loạn và thất bại nhanh chóng.
Äặc biệt, bức tranh Nguyá»…n Huệ khiển Ä‘iệt Nguyá»…n Quang Hiển nháºp cáºn tứ yến chi đồ đã phản ánh tà i ngoại giao khôn khéo cá»§a Nguyá»…n Huệ, dù đánh bại quân Thanh nhưng lại gá»i sứ sang cầu hòa vá»›i Vua Cà n Long, "khiến cho tá»± ái cá»§a Vua Cà n Long được vuốt ve và không bị mất mặt vá»›i quần thần. Có lẽ trong lòng Vua Cà n Long cÅ©ng thầm biết Æ¡n sá»± tế nhị cá»§a Vua Quang Trung, và Quang Trung cÅ©ng tương kế, tá»±u kế khai thác ưu thế ngoại giao ông vừa đạt được" (nháºn xét cá»§a há»c giả Nguyá»…n Duy ChÃnh) để chấm dứt chiến tranh, giữ yên bá» cõi ở phÃa Bắc. Có như váºy, Vua Quang Trung má»›i có thể yên tâm để lo ổn định ná»™i tình trong nước. Äây có lẽ là bà i há»c sâu sắc nhất vá» vấn đỠgiải quyết háºu chiến sau khi chúng ta chiến thắng má»™t kẻ thù hung bạo, cho dù tên cá»§a bá»™ tranh là Bình định An Nam đắc thắng đồ.
Nhưng, như ngưá»i Nam Bá»™ vẫn thưá»ng nói: "Ngó dzáºy, mà không phải dzáºy!". Äây má»›i là điá»u mà háºu thế đáng phải suy ngẫm
|