Â
Mikhain Bakhtin (1895-1975)
Â
Trong lịch sá» trà tuệ thế kỉ XX, Mikhain Bakhtin có má»™t vị trà đặc biệt: đó là tác giả vÄ© đại nhất mà Liên Xô đã hiến tặng cho nhân loại trên má»™t lãnh địa vô cùng rá»™ng lá»›n bao gồm nghiên cứu văn há»c, các khoa há»c nhân văn và triết há»c. Sá»± sụp đổ của chế Ä‘á»™ toà n trị và o năm 1991 chỉ khẳng định thêm cái mà nhiá»u ngÆ°á»i đã nháºn ra từ rất lâu, ấy là trong suốt thá»i kì trÆ°á»›c kia, nếu tÃnh cả những công trình của các tác giả từng bị Ä‘Ã n áp và bị bắt buá»™c phải quên Ä‘i, thì Bakhtin vẫn đứng ở vị trà hà ng đầu.
Tuy nhiên, nếu ngÆ°á»i ta rất nhanh chóng khẳng định vị trà quan trá»ng của Bakhtin, thì sá»± bất đồng trong việc là giải tÆ° tưởng của ông cÅ©ng cà ng ngà y cà ng trở nên quyết liệt. Chúng ta gặp không Ãt khó khăn trong việc nghiên cứu di sản của Bakhtin. Do đâu mà có nhiá»u khó khăn nhÆ° thế? Rất dá»… lý giải Ä‘iá»u đó nếu ta nhá»› lại các công trình của Bakhtin đã được sáng tạo ra trong má»™t hoà n cảnh nhÆ° thế nà o. Sá»± kiểm soát toà n bá»™ sản phẩm trà tuệ đặc biệt hà khắc của xã há»™i toà n trị ngay từ đầu đã buá»™c má»—i tác giả phải tìm đến ngôn ngữ Ésope và điá»u đó khiến ngÆ°á»i ta không thể bá»™c lá»™ tÆ° tưởng má»™t cách công khai. Thế mà so vá»›i thiên hạ, Bakhtin còn cẩn trá»ng hÆ¡n nhiá»u. Ông không chỉ dấu kÃn các vị ngữ, mà còn dấu luôn cả chủ ngữ trong má»—i câu viết. Thoạt nhìn thì có vẻ nhÆ° ông Ä‘ang bà n luáºn vỠđối tượng gắn vá»›i nhan Ä‘á» ghi ngoà i bìa những cuốn sách của ông. NhÆ°ng ngà y nay, khi cái kho bản thảo mà ông đã viết từ thá»i còn trẻ cho tá»›i những năm cuối Ä‘á»i được in ra tất táºt, ta má»›i rõ, Bakhtin trÆ°á»›c hết là nhà triết há»c (hoặc là “nhà tÆ° tưởngâ€, nhÆ° ở nÆ°á»›c Nga ngÆ°á»i ta vẫn nói), lại là nhà triết há»c phải sống ở đất nÆ°á»›c xem môn khoa há»c nà y chẳng qua chỉ là má»™t bá»™ pháºn của Ä‘Æ°á»ng lối chÃnh trị, chẳng há» có chút tá»± do nghiên cứu nà o. Ta hiểu vì sao Bakhtin đã tìm đến nghiên cứu văn há»c và văn hóa há»c, những lÄ©nh vá»±c mà sá»± kiểm soát tá» ra Ãt hà khắc nhất, nhỠđó hai chuyên luáºn dà nh cho Dostoievski và Rabelais của ông đã ra Ä‘á»i.
Â
Äúng là kiểm duyệt đã bá» qua, tuy không phải ngay láºp tức, cÅ©ng không phải là bá» qua tất cả. Äồng thá»i cÅ©ng bắt đầu xuất hiện sá»± ngá»™ nháºn. NgÆ°á»i ta xem Bakhtin là chuyên gia vá» hai nhà văn nói trên và rất hà o hứng chứng minh, viết vá» nhà văn nà o Bakhtin cÅ©ng phạm sai lầm. NhÆ°ng mục Ä‘Ãch mà Bakhtin nhắm tá»›i lại là chuyện khác: ông cố ý Ä‘i Ä‘Æ°á»ng vòng để có thể nói được quan niệm của mình vá» con ngÆ°á»i và thế giá»›i. Chẳng nên trách cứ Bakhtin vì sá»± máºp mỠảo diệu của hệ thống lý thuyết mang tÃnh kinh nghiệm chủ nghÄ©a. Vá» phÆ°Æ¡ng diện nà y, má»™t môn đồ của chủ nghÄ©a hình thức ở giai Ä‘oạn nó má»›i bắt đầu hình thà nh là bà Lidia Ghinburg đã có lý khi viết: “Bakhtin xuất chúng chẳng phải vì ông đã nói được những chân lý hiển nhiên, mà là vì má»™t là do khác. Ông trở thà nh xuất chúng nhá» có má»™t nghị lá»±c phi thÆ°á»ng và má»™t sức mạnh tÆ° duy lúc nà o cÅ©ng là m việc không biết mệt má»i, trên hà nh trình của mình, sức mạnh tÆ° duy ấy đã đẻ ra má»™t hệ thống quan niệm đầy triển vá»ngâ€Â [1]. Bakhtin giống má»™t nhân váºt huyá»n thoại nhiá»u hÆ¡n là má»™t há»c giả bằng xÆ°Æ¡ng bằng thịt.
Â
Äiá»u kiện sống của Bakhtin còn có má»™t khÃa cạnh khác cÅ©ng gây cho chúng ta nhiá»u khó khăn trong việc nghiên cứu tÆ° tưởng của ông [2]. Má»i công trình của Bakhtin Ä‘á»u được sáng tạo trong môi trÆ°á»ng biệt láºp, do ông phải sống cách ly, chẳng có chút hy vá»ng nà o và o việc Ä‘em ra công bố. Äiá»u ấy để lại dấu ấn Ä‘áºm nét trong toà n bá»™ di sản của ông. Cái mà chúng ta Ä‘ang có trong tay chỉ là những bá»™ pháºn, những mảng rá»i rạc, thiếu sá»± gắn kết rõ rệt. Ở đây không bà n vá» yêu cầu cần phải có đối vá»›i má»i hình thức tÆ° duy hệ thống, má»™t loại tÆ° duy có thể là rất xa lạ vá»›i Bakhtin. Ở đây chỉ bà n vá» chuyện là m thế nà o để hiểu được cái lý, cái lô gic của ông. Căn cứ và o những văn bản còn giữ được ta thấy, suốt cả cuá»™c Ä‘á»i, Bakhtin lúc nà o cÅ©ng trung thà nh vá»›i sá»± lá»±a chá»n ban đầu của mình. Trong di sản của Bakhtin đúng là có má»™t cái gì đó xuyên suốt, liá»n mạch, chỉ có Ä‘iá»u là ông chÆ°a tạo ra những chiếc chìa khóa giúp ta khám phá cái ná»™i dung liá»n mạch, xuyên suốt ấy. Sáng tạo của Bakhtin thá»±c ra má»›i chỉ là dá»± đồ, là sá»± hứa hẹn, chứ chÆ°a phải là sá»± thá»±c hiện.
Giá» thì ta hiểu vì sao, lúc đầu là ở các nÆ°á»›c phÆ°Æ¡ng Tây, sau đó là cả ở nÆ°á»›c Nga – dá»… đã hÆ¡n chục năm nay-, tÆ° tưởng của Bakhtin đã mở Ä‘Æ°á»ng cho sá»± xuất hiện nhiá»u đến thế các ấn phẩm bà n vá» những chuyện đâu đâu, rất thứ yếu. Tiá»n Ä‘á» dẫn tá»›i sá»± ra Ä‘á»i của những ấn phẩm nhÆ° váºy đã có sẵn: phần nà o Bakhtin viết ra cÅ©ng hấp dẫn, nhÆ°ng mối liên hệ gắn kết giữa các phần vá»›i nhau lại chẳng rõ rà ng gì, đã thế, ná»™i dung của má»—i phần lại chứa Ä‘á»±ng nhiá»u nghÄ©a là rất đáng phải giải thÃch. Thế là các nhà phê bình chá»›p ngay lấy báu váºt trá»i cho để rồi viết ra cả má»™t núi những bà i bình chú, bà i nà y mâu thuẫn vá»›i bà i kia. Hình nhÆ° các cuá»™c thảo luáºn Ä‘á»u xoay quanh ba vấn Ä‘á» có thể khái quát bằng ba phạm trù sau đây: đối thoại, carnaval và sá»± mô tả con ngÆ°á»i trong nghệ thuáºt
Äối thoại hiển nhiên là đỠtà i trung tâm trong suy ngẫm của Bakhtin. Thông qua Ä‘á» tà i nà y, ngÆ°á»i ta nháºn ra mối liên hệ tÆ° tưởng giữa Bakhtin vá»›i các báºc thầy triết há»c của ông, bao gồm những tÃn đồ của chủ nghÄ©a Kant má»›i thuá»™c trÆ°á»ng phái Marburg, trÆ°á»›c hết là Hecman Cohen, và ở má»™t bình diện khác là Martin Buber. Má»™t số phần trong chuyên luáºn vá» Dostoievski đã chỉ ra, không nên hiểu khái niệm nói trên chỉ nhÆ° hình thức đối thoại đặc biệt của ngôn từ, mà chủ yếu phải xem nó nhÆ° má»™t đặc Ä‘iểm bản chất nổi báºt của con ngÆ°á»i. Theo nghÄ©a đó, đối thoại chỉ có thể thá»±c hiện nhá» sá»± tác Ä‘á»™ng qua lại vá»›i những ngÆ°á»i khác: “ Từ trong bản chất, cuá»™c Ä‘á»i mang tÃnh đối thoại. Sống có nghÄ©a là tham gia và o đối thoạiâ€[3] . Cuá»™c đối thoại mang tÃnh phổ quát nà y – đồng nghÄ©a vá»›i tÃnh liên chủ thể – tồn tại ở khắp má»i nÆ¡i, má»i lúc, chẳng có đâu là giá»›i hạn, nhÆ°ng cÅ©ng biến hoá vô cùng. Äặc Ä‘iểm riêng biệt của con ngÆ°á»i là tÃnh không hoà n kết của cuá»™c đối thoại nhÆ° váºy.
Quan niệm vể bản chất đối thoại của con ngÆ°á»i và văn hóa hoà n toà n đối láºp vá»›i sá»± phục tùng má»i thế lá»±c chÃnh trị, bất luáºn đó là thế lá»±c nà o, nếu nhÆ° thế lá»±c ấy có tham vá»ng chiếm hữu chân lý, và nhÆ° váºy cÅ©ng có nghÄ©a là nó đối láºp vá»›i má»i thứ chủ nghÄ©a giáo Ä‘iá»u. Sẽ sai lầm nếu quen nghÄ© rằng, đối thoại đồng nghÄ©a vá»›i sá»± khẳng định chủ nghÄ©a chủ quan và chủ nghÄ©a tÆ°Æ¡ng đối cá»±c Ä‘oan, khẳng định má»™t thế giá»›i thiếu vắng chân lý nhÆ° nó có thể có, trong đó chỉ tồn tại lá»i nói của những ngÆ°á»i đối thoại khác nhau, – má»™t thế giá»›i nÆ¡i má»i ý kiến Ä‘á»u ngang hà ng vá»›i nhau. Äá»™c giả ngÆ°á»i Nga của Bakhtin thÆ°á»ng rất nhạy cảm vá»›i sá»± ngá»™ nháºn nhÆ° thế, vì há» biết, nhÆ° George Orwell từng chỉ ra, rằng luôn luôn có má»™t sá»± câu kết bà máºt giữa chủ nghÄ©a tÆ°Æ¡ng đối cá»±c Ä‘oan (hay nhÆ° bây giá» chúng ta vẫn nói, giữa chủ nghÄ©a háºu hiện đại) vá»›i vá»›i hệ tÆ° tưởng toà n trị. Nếu không có chân lý thì vì sao không dám thừa nháºn những tá»™i lá»—i Ä‘ang được tưởng tượng ra? Nếu chỉ có rặt những lá»i nói là tồn tại thì vì sao lại than phiá»n vá» sá»± khan hiếm hà ng hóa trong các cá»a hiệu? Má»™t Ä‘á»™c giả của Bakhtin nháºn xét nhÆ° thế nà y: ở nÆ°á»›c Nga xô viết, váºt dụng đã được thay thế bằng lá»i nói, còn sá»± phồn vinh được thay thế bằng những lá»i hứa hẹn. NhÆ°ng Bakhtin không tán thà nh cả chủ nghÄ©a tÆ°Æ¡ng đối lẫn chủ nghÄ©a giáo Ä‘iá»u: không phải sá»± tuân phục câm lặng, hay sá»± gầm gà o há»—n loạn, mà là tìm kiếm má»™t trạng thái rất khó chiếm lÄ©nh, trạng thái đồng – thanh (trong tiếng Nga chữ “глацcó nghÄ©a hòa Ä‘iệu, hà i thanh, hòa mục) má»›i thá»±c sá»± là mục Ä‘Ãch giao tiếp của con ngÆ°á»i. TÃnh liên chủ thể không dẫn tá»›i tÃnh chủ quan, cÅ©ng không Ä‘Æ°a đến tÃnh khách quan giả trá.
Có thể đặt ra câu há»i thế nà y chăng: Bakhtin liệu có phải là nhà tÆ° tưởng tôn giáo nhÆ° ở nÆ°á»›c Nga ngà y nay ngÆ°á»i ta vẫn thÃch nói hay không? Äức tin thì bao giá» cÅ©ng tất yếu hiện hình thà nh giáo lý, váºy mà lá»i nói của chúa trá»i và lá»i nói của con ngÆ°á»i lại cÆ° ngụ ở những cõi khác nhau. Tuy có đôi chút nghịch lý, nhÆ°ng câu trả lá»i có thể là nhÆ° sau: dẫu không phải là tÆ° tưởng tôn giáo, nhÆ°ng ở nhiá»u phÆ°Æ¡ng diện, quan Ä‘iểm của Bakhtin quả là mang tinh thần của đạo Ki – tô. ChÃnh cái thÆ°á»›c Ä‘o liên chủ thể vá»›i sá»± nghiêng lệch không tránh khá»i giữa hai đầu cá»±c Ta và  NgÆ°Æ¡i, Tôi và  Anh cÅ©ng nháºp và o truyá»n thống Tây Âu chủ yếu theo con Ä‘Æ°á»ng của tÆ° tưởng Ki – tô, chứ không phải bằng Ä‘Æ°á»ng triết há»c Hy Lạp: cá nhân không đồng nhất mình vá»›i Chúa Ki – tô, nhÆ°ng nó rất cần Chúa Ki – tô. TÆ° tưởng nà y, nhÆ° Bakhtin nháºn xét, minh hoạ cho luáºn Ä‘iểm nói rằng, “Vá»›i tÃn đồ Ki – tô giáo, giữa tôi và  ngÆ°á»i khác là cả má»™t vá»±c thẳmâ€, bởi thế “ngÆ°á»i theo đạo Ki – tô lạy xin má»™t cây thánh giá cho bản thân và ơn phÆ°á»›c dà nh cho kẻ khácâ€[4]. Còn vá» Äấng Chúa Trá»i, hầu hết lá»i thuyết giảng của Ki – tô giáo thÆ°á»ng chỉ dà nh cho vấn Ä‘á» nà y má»™t vị trà thứ yếu. Äức Phao Lồ chẳng đã truyá»n dạy, rằng “ngÆ°á»i biết yêu kẻ khác là ngÆ°á»i đã là m tròn giá»›i luáºtâ€Â (Thông Ä‘iệp giá»i toà n dân La Mã: XIII, 8) đó sao?.
Thiết nghÄ©, Bakhtin đúng là nằm trong dòng chảy của truyá»n thống ấy. Theo Bakhtin, dứt khoát phải có má»™t thứ thÆ°á»›c Ä‘o mang tÃnh siêu cá thể nà o đó dà nh cho con ngÆ°á»i cá nhân, nhÆ°ng cái siêu cá thể ấy có thể là  má»™t ngÆ°á»i khác chứ không nhất thiết phải là má»™t đấng siêu nhiên. Vá»›i Bakhtin Chúa Trá»i, Thượng Äế chẳng qua chỉ là má»™t trong vô khối cách thức hiện thá»±c hoá cái mà ông gá»i là “ngÆ°á»i tiếp nháºn tối cao†(trÆ°á»›c Bakhtin 200 năm, Adam
gá»i đó là “ngÆ°á»i quan sát vô tÆ° và được tiếp nháºn thông tin tốt nhấtâ€[5]), tức là má»™t cấp báºc tưởng tượng có khả năng thấu hiểu tuyệt đối, đồng thá»i cÅ©ng có khả năng phản ánh sá»± đồng thuáºn của nhân dân, hoặc là ở những phán xét lịch sá», hoặc là trong lÄ©nh vá»±c khoa há»c. Con ngÆ°á»i trong thế giá»›i của Bakhtin là đám sinh linh không biết tá»›i đức tin của kẻ có đạo, nhÆ°ng há» cùng nhau cháºt váºt khai Ä‘Æ°á»ng, mở lối để đến vá»›i sá»± tin cáºy lẫn nhau, sá»± cảm thông Ä‘á»™c láºp, sá»± hoà hợp mong manh. Thay cho sá»± hoan lạc, đám sinh linh linh ấy chỉ quen vá»›i thứ hạnh phúc bấp bênh thuần tuý của con ngÆ°á»i.Ta hiểu vì sao Bakhtin đã bá» nhiá»u thá»i gian đến thế để nghiên cứu tiểu thuyết giáo dục: con ngÆ°á»i có thể tá»± nhà o nặn bản thân, nó không Ä‘Æ¡n giản là cái gì có sẵn, mà chỉ là cái mầm mống (das Gegebene và das Aufgegebene. Cohen).
Những ý kiến nghiêm túc nhất ddược Ä‘Æ°a ra để chống lại giả thuyết vỠđối thoại Ä‘á»u nhằm và o những biểu hiện Ä‘iển hình sáng tác của Dostoievski nhÆ° Bakhtin đã mô tả. Tuy nhiên, nếu để xem xét kỹ hÆ¡n, có thể sẽ thấy, thá»±c ra, thay vì đối thoại Ä‘Ãch thá»±c, tức là thay vì các quan hệ tÆ°Æ¡ng há»— đảm bảo tá»± do của ngÆ°á»i khác, những biểu hiện được xem là kiểu mẫu nói trên lại chỉ chứng minh cho sá»± can dá»± đầy quyá»n uy của Ä‘iểm nhìn từ ngÆ°á»i khác và o ý thức của chủ thể. Các nhân váºt được Bakhtin mô tả không hẳn là muốn đối thoại mà có vẻ nhÆ° muốn nói: “Hãy mặc tôi má»™t mình để tôi có thể suy ngẫm vá» những gì các ngÆ°á»i vừa nóiâ€[6]. Còn những nhân váºt mà Bakhtin đã phân tÃch, dÄ© nhiên, chúng vẫn tá»± khép kÃn trong bản thân, dù đó vẫn có thể là nÆ¡i cÆ° ngụ của nhiá»u giá»ng nói.  Äối thoại bên trong, dẫu say sÆ°a đến mấy thì rồi vẫn có thể dẫn tá»›i đối thoại vá»›i ý nghÄ©a Ä‘Ãch thá»±c của nó: chúng ta ai mà chả bắt đầu bằng việc phác hoạ hình ảnh bá» ngoà i, có tÃnh chất sÆ¡ lược vá» những ngÆ°á»i khác – dù đó là truyá»n thống văn hoá hay là những con ngÆ°á»i cụ thể -, trÆ°á»›c khi Ä‘Ã o sâu và là m già u có thêm kho tri thức của mình?
NhÆ°ng nếu Ä‘em so “đối thoại†vá»›i carnaval, má»™t chủ Ä‘á» khác của Bakhtin, thì ta sẽ còn gặp nhiá»u khó khăn hÆ¡n nữa trong việc lý giải tÆ° tưởng của ông. Cả đối thoại lẫn carnaval Ä‘á»u đối láºp vá»›i lá»i nói chÃnh thống mang tÃnh giáo Ä‘iá»u (ta hiểu vì sao các nhà cầm quyá»n thù địch vá»›i tÆ° tưởng của Bakhtin đến thế). Văn hoá carnaval Ä‘Ãch thá»±c của nhân dân lúc nà o cÅ©ng hạ bệ văn hoá chÃnh thống. NhÆ°ng sá»± tÆ°Æ¡ng đồng giữa carnaval và đối thoại cÅ©ng chỉ có thế. Ngoà i sá»± tÆ°Æ¡ng đồng ấy, chúng là hai hệ thống ý niệm đối láºp, trái ngược nhau. Äối thoại tác Ä‘á»™ng tá»›i sá»± hình thà nh cá nhân – cả Tôi lẫn Anh; carnaval lại hoà tan cá nhân và o hà nh Ä‘á»™ng táºp thể của đám đông. Äối thoại – ấy là sá»± lá»±a chá»n và là tá»± do. Carnaval lại yêu cầu phải lệ thuá»™c và o các nhóm, các đám. Äối thoại là sá»± tráºt tá»± và là tÆ° tưởng, carnaval là sá»± há»—n Ä‘á»™n và tiếng gầm gà o. Äối thoại là Apolon, carnaval là Dionysos. Äối thoại là lá»i nói, carnaval là cÆ¡ thể, là sá»± say sÆ°a bét nhè, ỉa đái vung vãi. Trò chÆ¡i đối thoại chỉ diá»…n ra nÆ¡i đầu mà y cuối mắt. Lá»… há»™i carnaval lại diá»…n ra nÆ¡i dân chúng tụ há»p, ngoà i quảng trÆ°á»ng, hay Ä‘Æ°á»ng phố. Äối thoại Æ°a nói thầm, carnaval thÃch gà o thét. Trong Kinh Phúc Âm, Chúa Ki – tô bắt đầu cuá»™c đối thoại đúng và o lúc đám đông say khÆ°á»›t của NgÆ°á»i tham gia lá»… há»™i carnaval. Äối thoại bao giá» cÅ©ng nghiêm túc; carnaval lại hÆ°á»›ng tá»›i tiếng cÆ°á»i. Là m thế nà o để nối kết niá»m Ä‘am mê của Bakhtin vá»›i hai hiện tượng trái ngược nhau đến nhÆ° thế. Nên nhá»›, niá»m Ä‘am mê ấy đã khiến Bakhtin bổ sung thêm cả má»™t chÆ°Æ¡ng rất dà i viết vá» carnaval và o cuốn Dostoievski trong lần tái bản, má»™t cuốn sách nói vỠđối thoại.
Bakhtin chẳng bao giá» giải thÃch vì sao ông có những Ä‘am mê nhÆ° thế. Chúng ta cÅ©ng chẳng cần phải chá»n con Ä‘Æ°á»ng dá»… Ä‘i, bằng lòng dừng lại ở việc mô tả sá»± thiếu nhất quán của Bakhtin (tức là “phân tách†văn bản của ông ta). Rất đáng để chúng ta đặt ra má»™t câu há»i thế nà y. Liệu có phải chÃnh Bakhtin đã ngầm mách bảo ta, rằng cái Tôi cần kiến láºp má»™t số kiểu quan hệ liên chủ thể: Tôi vá»›i tất cả những ngÆ°á»i thuá»™c vá»Â Anh Ä‘ang vây bá»c quanh Tôi, cÅ©ng nhÆ°Â Tôi vá»›i vá»›i toà n bộ Chúng Ta của cái quần thể xã há»™i trong đó có Tôi, và cuối cùng là giữa Tôi vá»›i phần thân xác của Tôi. Những lá»i tán dÆ°Æ¡ng dà nh cho phần “hạ bá»™â€, chuyện ăn uống, nháºu nhẹt và đá»i sống tình dục có thể tìm thấy trong cuốn sách viết vá» Rabelais khiến chúng ta không thể không nghÄ© đến má»™t sá»± thá»±c: bản thân Bakhtin là ngÆ°á»i tà n táºt, má»™t ngÆ°á»i tà n táºt chắc không còn khả năng là m tình, ăn cÅ©ng khó và chẳng bao giá» uống rượu, thì tiếng cÆ°á»i carnaval oang oang kia chắc không phải là thốt ra từ cá»a miệng của ông. Là “con ngÆ°á»i của đối thoạiâ€, chắc gì Bakhtin hoà n toà n không phải là “con ngÆ°á»i carnavalâ€. Bakhtin kêu gá»i bái lãnh thánh thể hÆ°á»›ng tá»›i Chúng Ta. Lá»i kêu gá»i ấy chẳng có gì chung vá»›i sá»± lá»±a chá»n con Ä‘Æ°á»ng táºp thể mà má»—i công dân xô – viết buá»™c phải chấp nháºn.
Tóm lại, nếu Bakhtin muốn nói thì câu chuyện của ông chắc là thế nà y: bản chất ngÆ°á»i tất yếu phải thuá»™c vá»Â Chúng Ta. NhÆ°ng hình thức trò chÆ¡i nháºp bản chất ngÆ°á»i và o Chúng Ta rất khác vá»›i những gì Ä‘ang diá»…n ra trÆ°á»›c mắt các công dân xô-viết. Hình thức ấy có thể chỉ tồn tại trong xã há»™i tiá»n hiện đại (xã há»™i trung đại, thá»i đại Phục hÆ°ng). Váºy thì cái Chúng Ta phù hợp vá»›i con ngÆ°á»i hiện đại phải nhÆ° thế nà o? Bakhtin không nói dù chỉ ná»a lá»i vá» vấn đỠấy. Chẳng nên nghÄ© Ä‘Æ¡n giản, rằng Bakhtin không nói vì đó là chủ Ä‘á» cấm kỵ ở Liên Xô, nÆ¡i ngÆ°á»i ta không được bà n luáºn vá» xã há»™i lý tưởng. Cái mà Bakhtin thiếu hụt (mà cÅ©ng chẳng nên vì thế mà trách cứ ông), nhìn chung, cÅ©ng chÃnh là cái thiếu hụt trong truyá»n thống của trà tuệ Nga, – đó chÃnh là tÆ° tưởng chÃnh trị hiện đại. Cái thiếu hụt đáng lẽ phải viện dẫn không phải là chế Ä‘á»™ công xã gia trưởng vá»›i carnaval và nhiá»u ngà y lá»… há»™i, hoặc quan hệ dá»±a trên tình yêu thÆ°Æ¡ng giữa Tôi và  Anh, mà là ná»n dân chủ vá»›i những luáºt lệ tổ chức Ä‘á»i sống xã há»™i ai cÅ©ng được biết và bình đẳng vá»›i tất cả má»i ngÆ°á»i. Cuá»™c sống ấy dá»±a trên ná»n tảng của những nhu cầu rất khác so vá»›i đối thoại cá nhân, và tuy khác so vá»›i cuá»™c sống táºp thể bị trói buá»™c dÆ°á»›i chế Ä‘á»™ xô-viết, khác so vá»›i Ä‘á»i sống trong lá»… há»™i hoá trang của xã há»™i cổ đại (mà có lẽ chủ yếu chỉ là do ngÆ°á»i ta tưởng tưởng ra thôi), nhÆ°ng chÃnh nó má»›i có thể là m cho cuá»™c đối thoại kia trở thà nh hiện thá»±c.
Cuối cùng là chủđỠthứ ba, chủ đỠđụng tá»›i chuyện mô tả con ngÆ°á»i bằng nghệ thuáºt. Trong những công trình được viết rất sá»›m (sau khi Bakhtin qua Ä‘á»i má»›i được in), Bakhtin đã suy ngẫm vá» quá trình sáng tác văn há»c và rất chú ý tá»›i việc sáng tác văn há»c đòi há»i phải tạo ra má»™t hình thức xác định bằng chất liệu phi váºt thể. “Mô tả†là hà nh Ä‘á»™ng có tÃnh chất quyết định của nghệ thuáºt. Từ má»™t chuá»—i âm thanh, nhạc sỹ sáng tạo ra tác phẩm. Từ Ä‘Æ°á»ng nét, mà u sắc, hoạ sỹ vẽ thà nh bức tranh. DÆ°á»›i ngòi bút của ngÆ°á»i viết tiểu thuyết, các chi tiết và sá»± kiện Ä‘á»i sống biến thà nh các số pháºn và cốt truyện. NhÆ°ng có má»™t trÆ°á»ng hợp đặc biệt, ấy là khi tác giả văn xuôi nghệ thuáºt (hoặc hoạ sỹ thuá»™c trÆ°á»ng phái tả chân) mô tả con ngÆ°á»i: anh ta phải Ä‘an bện xong xuôi má»™t hình thức, cÅ©ng tức là phải tạo ra má»™t sá»± hoà n kết. Äiá»u đó cÅ©ng đúng đối vá»›i cả những tác phẩm “để mởâ€, chÆ°a xong xuôi, và nhÆ° tượng Những tên nô lệ của Michelangelo hoặc cuốn Việc Ä‘ang tiếp diá»…n (Work in Progress) của Joyce: má»™t khi đã được Ä‘Æ°a ra khá»i xưởng thợ của ngÆ°á»i nghệ sỹ láºp tức chúng có sá»± hoà n kết theo kiểu riêng của má»™t tác phẩm, vì ngÆ°á»i xem hoặc ngÆ°á»i Ä‘á»c sẽ tiếp nháºn chúng nhÆ° má»™t chỉnh thể. Hà nh Ä‘á»™ng mô tả, cÅ©ng tức là tạo ra sá»± hoà n kết nhÆ° thế không chỉ có trong lÄ©nh vá»±c nghệ thuáºt: hà ng ngà y, tất cả chúng ta vẫn là m việc ấy, và nhÆ° khi ta tả lại má»™t nhân váºt thứ ba nà o đó hay tháºm chà khi ta chỉ nhá»› lại trong óc hình ảnh con ngÆ°á»i nà y. Trong trÆ°á»ng hợp ấy, chúng ta đã tách con ngÆ°á»i ra khá»i sá»± chÆ°a hoà n kết, từ dòng chảy của những đổi thay liên tục để tạm thá»i hãm nó lại trong má»™t hình thức cố định và bằng cách đó ta tạo ra cho nó má»™t ý nghÄ©a. Äiá»u đó cho phép ta tuyên bố: N. là ngÆ°á»i bạn tuyệt vá»i, còn M. là kẻ hám lợi đáng ghét. Thế là từ những cá nhân sống Ä‘á»™ng, chúng ta đã sáng tạo ra các nhân váºt. Tóm lại, hoạt Ä‘á»™ng “thẩm mỹ†(đúng hÆ¡n là hoạt Ä‘á»™ng “mô tảâ€) thÆ°á»ng xuyên có mặt trong cuá»™c sống thÆ°á»ng ngà y. Cuá»™c sống thÆ°á»ng ngà y không thể thiếu được hoạt Ä‘á»™ng ấy. Nghệ thuáºt chẳng qua chỉ hệ thống hoá, biến nó thà nh hà nh Ä‘á»™ng nghá» nghiệp.
Nếu ta có ý định tìm ra mối quan hệ giữa tÆ° tưởng vá» sá»± sáng tạo vá»›i khái niệm đối thoại của Bakhtin thì láºp tức lại xuất hiện vấn Ä‘á» rất khó giải thÃch. NhÆ° đã phân tÃch, đối thoại nói lên sá»± không hoà n kết của con ngÆ°á»i. Ngược lại, việc sáng tạo lại thúc dục ta tạo ra cho con ngÆ°á»i sá»± hoà n kết, xong xuôi. Bản thân Bakhtin cÅ©ng thấy ở đây có sá»± khó khăn và trong cuốn sách vá» Dostoievski ông nghÄ© rằng, nhà văn sẽ khắc phục được rắc rối ấy bằng cách sáng tạo ra những nhân váºt tá»± do và thà nh thá»±c giống nhÆ° những con ngÆ°á»i có tháºt. NhÆ°ng giả thuyết của Bakhtin không thể trụ vững trÆ°á»›c má»i sá»± phê phán. Äá»™c giả của Bakhtin (và cả của Dostoievski) không bao giá» thừa nháºn, rằng các nhân váºt của nhà văn ngÆ°á»i Nga nà y đúng là mang tÃnh chÆ°a hoà n kết, giống hệt nhÆ° những bản thể sống Ä‘á»™ng, rằng cả Dostoievski lẫn những nhân váºt kia cùng được đặt trên má»™t mặt bằng giá trị. Phủ nháºn sá»± hợp nhất Ä‘á»™c đáo của hai quan Ä‘iểm nhÆ° thế, nhÆ°ng Ä‘á»™c giả vẫn tiếp tục tìm lá»i giải đáp cho câu há»i: liệu có thể nháºp chúng và o má»™t phạm trù phổ quát hÆ¡n, và nhÆ°, liệu chúng ta có thể tìm thấy ở những gì mà hai bên cùng trải nghiệm, – bên nà y là sá»± trải nghiệm của má»™t con ngÆ°á»i trong quan hệ vá»›i thân nhân của mình, và bên kia là sá»± trải nghiệm của nhà văn trong quan hệ vá»›i sáng tác của anh ta,- má»™t tình yêu giống hệt nhau hay không?
Thiết nghÄ©, những công trình đầu tay của Bakhtin đã là m sáng tá» vấn Ä‘á» trên nhiá»u hÆ¡n so vá»›i những tác phẩm cuối Ä‘á»i của ông (hoặc là độc giả hiện đại hoà n toà n có thể hiểu Bakhtin qua những công trình đầu tay của ông). Không thể nà o xoá bỠđược sá»± khác nhau giữa hai hà nh Ä‘á»™ng: nói vá»›i ai đó và  nói vá» ai đó. Ở trÆ°á»ng hợp trÆ°á»›c, đối diện vá»›i tôi là má»™t chủ thể hoà n toà n có thể lá»±a lá»i, đáp lại. Ở trÆ°á»ng hợp sau, chủ thể bị biến thà nh khách thể và nó hoà n toà n không còn khả năng tá»± bảo vệ bản thân. Thế giá»›i ở trÆ°á»ng hợp đầu là thế giá»›i của tình yêu và đạo đức, nhÆ° Bakhtin từng nháºn xét: “Tình yêu không nói vỠđối tượng trong sá»± thiếu vắng đối tượng, mà bao giá» cÅ©ng nói vá» nó vá»›i chÃnh bản thân nóâ€[7]. Thế giá»›i ở trÆ°á»ng hợp sau lại có quan hệ vá»›i sá»± sáng tạo ra các tác phẩm. Và khi sá»± sáng tạo đụng chạm tá»›i những con ngÆ°á»i sống Ä‘á»™ng, có tháºt, thì láºp tức nó có thể bị phản đối, và nhÆ° bạn bè của Woody Allen tá» ra chẳng thÃch thú gì khi há» bị biến thà nh nhân váºt trong phim Deconstructing Harry. Chẳng phải vì bị gán cho nhiá»u đặc Ä‘iểm rất xấu nên há» không thÃch, mà là vì hà nh Ä‘á»™ng mô tả luôn luôn tạo ra sá»± hoà n kết và sá»± khách quan hoá, nên thá»±c chất, đó chÃnh là sá»± áp đặt, sá»± cưỡng bức. Các nhà văn Ä‘á»u biết rõ, há» từng khó xá» nhÆ° thế nà o khi Ä‘em và o trong sách chuyện Ä‘á»i sống riêng tÆ° của những ngÆ°á»i thân. Hà nh Ä‘á»™ng Ä‘em cầm tù bản chất con ngÆ°á»i và o trong khuôn khổ của má»™t “chứng chỉ cá nhân†chẳng có gì đáng chê trách hoặc bệnh hoạn (để mô tả con ngÆ°á»i, chúng ta không “giết chết†nó, mà đặt nó ra ngoà i thá»i gian), tháºm chÃ, nó còn là hà nh Ä‘á»™ng thiết yếu đối vá»›i má»i sá»± sinh tồn chứ chẳng riêng gì công việc sáng tạo. Äiá»u quan trá»ng là không nên để cho những quan hệ đối vá»›i con ngÆ°á»i rất má»›i nà y lấn lÆ°á»›t tất cả những quan hệ mà thÆ°á»ng ngà y chúng ta vẫn duy trì đối vá»›i ngÆ°á»i thân của chúng ta. Chỉ cần là m sao để các kiểu quan hệ ấy thÆ°á»ng xuyên thay đổi lẫn nhau, thế là đủ. Nói cách khác Cái Tôi khi thì má»i gá»i cái Anh luôn luôn có mặt và thÆ°á»ng xuyên thay đổi, khi lại má»i gá»i cái Há» vắng mặt và tạm thá»i bị khách quan hoá, và chúng ta chẳng thấy có trở ngại gì khi kết hợp hai quan Ä‘iểm nhÆ° thế. Nhà đạo đức và nhà mỹ há»c có những nhu cầu khác nhau.
Hoà n cảnh đã khiến Bakhtin không thể suy ngẫm đến táºn cùng tất cả những gì ông đã linh cảm và nung nấu. NhÆ°ng nghiên cứu kỹ ta sẽ thấy, những vấn Ä‘á» Bakhtin đã nung nấu chẳng há» có mâu thuẫn, mà chỉ là sá»± thể hiện tÃnh Ä‘a diện của con ngÆ°á»i. Cái Tôi rất cần cái Anh gần gÅ©i vá»›i nó, cần cả cái Ta trong đó có nó và cÅ©ng cần cái Há» mà nó sáng tạo, khắc tạc trong lá»i nói và trong ý thức của mình. Cùng má»™t lúc Tôi cần cả tình yêu cá nhân, lá»… há»™i táºp thể và hoạt Ä‘á»™ng sáng tạo được tiến hà nh trong trạng thái biệt láºp, cô Ä‘Æ¡n. Dẫu chÆ°a hoà n tất, nhÆ°ng từ trong chiá»u sâu triết há»c nhân bản của Bakhtin vẫn thấy âm vang lá»i kêu gá»i: hãy Ä‘i theo con Ä‘Æ°á»ng mà ông, nhà tÆ° tưởng kiệt xuất, đã mở ra.
Lã Nguyên dịch
Dịch theo bản tiếng Nga lấy từ nguồn: Цветан Тодоров.- HаÑледие Бахтина. Перевод: Ю. Пухлий .Язык оригинала: французÑкий. ВопроÑÑ‹ литературы/ 2005, â„–1.
Bản dịch tiếng Việt đã in lần đầu trên: Nghiên cứu văn há»c, số 7/2006.
Chú thÃch:
[1] Ghinburg L.- Vá» cái cÅ© và cái má»›i.- L.: “Nhà văn xô viếtâ€, 1982, tr.49.
[2] Theo yêu cầu của tác giả, ở đây, chúng tôi lược bá» má»™t Ä‘oạn ngắn. Äoạn lược bá» nà y nói vá» Ä‘iá»u kiện sống của Bakhtin mà độc giả Nga đã biết rõ: việc Bakhtin bị bắt, bị Ä‘Ã y Ä‘i Kazakhstan, bảo vệ luáºn án và dạy há»c ở Saransk….- Chú thÃch của dịch giả Iu.Pukhli.
[3] Bakhtin M.- Xung quanh việc chỉnh lý chuốn sách vá» Dostoievski// Bakhtin M.- Mỹ há»c sáng tạo ngôn từ.-M.,1979, tr. 318.
[4] Bakhtin M. - Vấn Ä‘á» vá» sá»± an tịnh// Bakhtin M. M. Tuyển táºp, Bá»™ 7 táºp, t.1, Nxb Từ Ä‘iển Nga,  2003, tr. 329.
[5] Smith A. The Theory of Moral Sentiments. Oxford: Clarendon Press, 1976. P. 130.
[6] Emerson C.- The First Hundred Years of Mikhаil Bakhtin. New Jersey: Princeton UP, 1997, 44.
[7] Bakhtin M. Tu từ há»c, ngưỡng của sá»± dối trá// Bakhtin M.M. Tuyển táºp, Bá»™ 7 táºp, t. 5, tr. 66.
Â
nguồn: phebinhvanhoc.com.vn
|