PGS.TS. Äà o Thủy Nguyên – TS. DÆ°Æ¡ng Thu Hằng
1. Äôi Ä‘iá»u vá» vấn Ä‘á» trung tâm và ngoại vi trong nghiên cứu văn há»c
Trung tâm hay ngoại vi là vấn đỠđược đặt ra trong khá nhiá»u lÄ©nh vá»±c từ văn hóa, địa lý, kinh tế, chÃnh trị…đến văn há»c. Gần đây, nhiá»u nhà nghiên cứu đã váºn dụng là thuyết nà y trong các lÄ©nh vá»±c nghiên cứu chuyên sâu của mình và đã đạt được những kết quả nhất định.
Thá»±c ra, thuyết "trung tâm" trong nghiên cứu văn hoá đã được các nhà nghiên cứu thuá»™c trÆ°á»ng phái "Truyá»n bá luáºn" (diffutionisim) Tây Âu Ä‘Æ°a ra từ cuối thế kỉ XIX đầu thế ká»· XX. Các đại diện tiêu biểu của trÆ°á»ng phái nà y là các nhà nghiên cứu Äức - Ão, nhÆ° L. Frobenius, F.Ratsel (1), F. Grabner (2), W. Schmidt (3). Há» cho rằng, các sáng tạo văn hoá của nhân loại bao giá» cÅ©ng xuất phát Ä‘iểm từ má»™t nÆ¡i, thuá»™c má»™t cá»™ng đồng nà o đó, rồi sau đó lan truyá»n Ä‘i các nÆ¡i khác và chÃnh sá»± lan truyá»n ấy tạo nên Ä‘á»™ng lá»±c của sá»± phát triển văn hoá nói riêng và của xã há»™i nói chung. Äiá»u đó cÅ©ng có nghÄ©a là , đối vá»›i má»™t số cá»™ng đồng, sá»± tiến bá»™ văn hoá chủ yếu do vay mượn chứ không phải do sá»± sáng tạo Ä‘á»™c láºp của cá»™ng đồng ấy (4).
Những năm cuối tháºp kỉ 70 và đầu 80 của thế kỉ XX, các nhà nhân há»c Xô Viết đã xuất bản công trình "Trung tâm và ngoại vi trong nghiên cứu văn hoá từ sau các phát kiến địa lÃ" (6).Các nhà nghiên cứu ngÆ°á»i Nga sau khi xem xét vấn Ä‘á» trung tâm và ngoại vi của văn hoá từ thá»±c tế hình thà nh và phát triển các ná»n văn minh lá»›n trên thế giá»›i nhÆ° văn minh Äông Ã, mà văn minh Trung Hoa là trung tâm; văn minh Nam Ã, trong đó văn minh Ấn Äá»™ là trung tâm... đã chỉ ra sá»± tác Ä‘á»™ng giữa trung tâm và các ngoại vi văn hoá, nhÆ° giữa văn minh trung Hoa vá»›i các vùng ngoại vi Nháºt Bản, Triá»u Tiên, Việt Nam...; văn minh Ấn Äá»™ vá»›i các ná»n văn hoá khác ở Nam Ã, Äông Nam Ã... Những vấn Ä‘á» nghiên cứu văn hóa khu vá»±c trong mối quan hệ giữa trung tâm và ngoại vi vẫn được các nhà nghiên cứu Nháºt Bản, Hà n Quốc và Việt Nam quan tâm. Äặc biệt gần đây, GS. Michio Sounary (Nháºt Bản) đã xuất bản công trình Trung tâm và ngoại vi từ nghiên cứu thá»±c địa (1999), Ä‘á» cáºp tá»›i các văn hoá khu vá»±c Äông Ã.
Tuy không thuá»™c bản chất văn há»c, nhÆ°ng vấn Ä‘á» văn há»c ngoại vi (peripheral literature) – văn há»c trung tâm (centrer literature) lại là má»™t hiện tượng thá»±c tế lâu nay, ảnh hưởng trá»±c tiếp hay gián tiếp đến quá trình phát triển và sá»± há»™i nháºp của nhiá»u ná»n, dòng văn há»c cÅ©ng nhÆ° má»™t dân tá»™c, má»™t địa phÆ°Æ¡ng hay khu vá»±c. Ranh giá»›i giữa văn há»c ngoại vi và trung tâm được/bị hình thà nh từ tâm là xã há»™i khá phức tạp, quy định bởi vị trà địa lÃ-lịch sá», đặc Ä‘iểm kinh tế - chÃnh trị, văn hóa, ngôn ngữ, dân số, giá trị của các giải thưởng, chức pháºn hay địa vị ...- những Ä‘iá»u tưởng chừng không há» liên quan đến lÄ©nh vá»±c văn chÆ°Æ¡ng. Ngay cả khi tÆ° tưởng tá»± do dân chủ được truyá»n bá khắp thế giá»›i, đặc biệt là khi văn hóa internet phát triển, biến trái đất thà nh má»™t cái là ng toà n cầu thì ranh giá»›i đó vẫn hiện hữu rõ rà ng và bá»n vững. Äó là thách thức không nhá» bởi nó được xây dá»±ng từ cả hai phÃa: trung tâm (phÃa mạnh) và ngoại vi (phÃa yếu). Trong cuốn The Lexus and the Olive tree (2000), tác giả Th. Friedman đã chỉ rõ: Chiếc Lexus tượng trÆ°ng cho Ä‘á»™ng lá»±c là m già u và hiện đại hóa còn cây Ô-liu tượng trÆ°ng cho việc bảo tồn bản sắc văn hóa truyá»n thống má»™t cá»™ng đồng. Cuá»™c đấu tranh, giằng co vị thế giữa Lexus và Ô-liu Ä‘ang xảy ra trên phạm vi toà n thế giá»›i, trong má»™t khu vá»±c, má»™t đất nÆ°á»›c, má»™t cá»™ng đồng và tháºm chÃ, ở thẳm sâu tâm hồn của má»—i cá nhân. Äây là má»™t thá» thách lá»›n của nhân loại. Nếu trÆ°á»›c đây, bản sắc nà y tìm má»i cách loại bá» bản sắc khác thì nay nó còn phải ra sức chống lại sức mạnh ghê gá»›m đến từ Ä‘á»i sống hiện đại. Nói má»™t cách hình tượng là là m sao cho Ô-liu sống cạnh, sống chung và sống vá»›i Lexus mà vẫn tốt tÆ°Æ¡i, xum xuê hoa trái? Hay, là m sao má»™t cá»™ng đồng, dân tá»™c, cá nhân,... giữ được bản sắc mà vẫn có thể há»™i nháºp toà n cầu? Là m sao dung hòa truyá»n thống vá»›i tiến bá»™ khoa há»c kÄ© thuáºt siêu hiện đại? Toà n cầu hóa là xu thế không thể cưỡng lại. Váºy, đứng trÆ°á»›c những nguy cÆ¡ và thách thức đến từ các ná»n văn hóa lá»›n hÆ¡n, các ná»n kinh tế mạnh hÆ¡n, ná»n khoa há»c tiên tiến hÆ¡n, ta phải là m gì để không thấy mình nhá» bé và bị nhòe má» Ä‘i? Tiếp đó là là m thế nà o để vẫn có thể phát triển, há»™i nháºp mà không bị “hòa tan†và o cÆ¡n lÅ© hiện đại hóa?
Trong văn há»c, theo tổng kết của nhà nghiên cứu Inrasara, Äông Nam à hiện vẫn cứ là vùng trÅ©ng của văn há»c thế giá»›i. Hai tháºp niên đầy sôi Ä‘á»™ng vừa qua, chỉ tÃnh Giải Nobel văn chÆ°Æ¡ng thôi, trong lúc các dòng văn há»c lâu nay bị cho là ngoại vi (the peripheral literature) Ä‘ang ná»— lá»±c phấn đấu và đã già nh được bao thà nh tÃch chói lá»i: từ Guatemala (Assturias), Columbia (Marqués), Chile (Neruda), Ba Lan (Milosz, Szymsborska) hay Ai Cáºp (Nagif Makhfuz), Nigieria (Wole Soyinka), Nam Phi (Nadine Gordimer) cho đến Ấn Äá»™ (Tagore), Trung quốc (Cao Hà nh Kiện),... - nhÆ° thể má»™t cuá»™c vây ráp tấn công và o và i ná»n văn há»c từng ngạo mạn vá»— ngá»±c xÆ°ng ta là trung tâm - thì Äông Nam à cứ nhÆ° ngÆ°á»i ngoà i cuá»™c. Không so đỠđâu xa, ngay cạnh ta thôi, vá»›i những tên tuổi lá»›n của Nháºt Bản nhÆ°: Kawabata, Kenzaburo Oe, Haruki Murakami...ta vẫn có thái Ä‘á»™ “kÃnh nhi viá»…n chiâ€!
Ở Việt Nam, dá»… nháºn thấy những sá»± phân biệt thấp – cao, lá»›n – bé ở nhiá»u nÆ¡i, nhiá»u lúc. Vá» cÆ¡ bản, nếu văn chÆ°Æ¡ng thá»i trung đại chịu ảnh hưởng của ná»n văn hóa Trung Hoa từ văn tá»±, ngôn ngữ, thể loại, tÆ° duy…thì văn chÆ°Æ¡ng hiện đại chịu ảnh hưởng sâu sắc từ văn hóa phÆ°Æ¡ng Tây. Các giáo trình văn há»c Ä‘á»u thừa nháºn sá»± tồn tại của các ná»n văn há»c già (trung tâm) và sá»± ảnh hưởng của nó đến các ná»n văn há»c trẻ (ngoại vi). Phần lá»›n, ngÆ°á»i ta cho rằng các ná»n văn há»c trung tâm nhÆ°: Pháp, Anh, Mỹ, Trung Quốc…là đáng há»c. NhÆ°ng cách há»c nhÆ° thế nà o lại là điá»u đáng bà n. Khoảng ná»a thế ká»· nay, các trà o lÆ°u, hiện tượng… văn há»c thế giá»›i hầu nhÆ° không được dạy/cáºp nháºt trong các trÆ°á»ng Äại há»c Khoa há»c xã há»™i và Nhân văn. Vì thế, các cá» nhân văn chÆ°Æ¡ng nếu không ná»— lá»±c tá»± há»c, tá»± nghiên cứu thì khi ra trÆ°á»ng hầu nhÆ° không biết vá» Ä‘á»i sống văn chÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng đại của nhân loại. Tạp chà Văn há»c nÆ°á»›c ngoà i rất Ãt khi giá»›i thiệu các tác giả văn há»c thế giá»›i sau năm 1970… Ở chiá»u ngược lại, Việt Nam cÅ©ng chÆ°a có chÆ°Æ¡ng trình cụ thể quảng bá văn chÆ°Æ¡ng quốc ná»™i ra thế giá»›i. Các tác phẩm văn chÆ°Æ¡ng ghi dấu những giai Ä‘oạn quan trá»ng của lịch sá» văn há»c Việt Nam hiện đại chÆ°a hỠđược tổ chức dịch có bà i bản để giá»›i thiệu ra thế giá»›i. Việc dịch văn há»c Việt Nam ra thế giá»›i lâu nay được là m má»™t cách tá»± phát và đầy tắc trách, lại hầu nhÆ° chỉ lá»±a chá»n Ä‘á» tà i chiến tranh và chÃnh trị, hay và i tác phẩm được dịch để thá»a mãn trà tò mò của ngÆ°á»i Ä‘á»c vá» má»™t ná»n văn hóa xa lạ. Các ná»— lá»±c cá nhân, nếu có, cÅ©ng không thấm và o đâu trong vô số tác phẩm đáng được giá»›i thiệu ra thế giá»›i. Trong má»™t cuá»™c triển lãm sách, má»™t ngÆ°á»i khách phÆ°Æ¡ng Tây đã vô tÆ° nháºn xét vá» hai thi phẩm Việt được chuyển ra tiếng Pháp rằng: Äây không phải thÆ¡, đây là ngôn ngữ thÆ¡ Pháp ở đầu thế kỉ… trÆ°á»›c! (7).
Tóm lại, còn rất nhiá»u Ä‘iá»u đáng bà n vá» thá»±c trạng chồng chéo những khó khăn, bất cáºp từ nguyên nhân đến tiến trình, thà nh tá»±u của từng ná»n, dòng văn há»c trên hà nh trình há»™i nháºp vá»›i quốc gia, khu vá»±c và thế giá»›i. Song, dù thế nà o, trong Ä‘iá»u kiện hiện nay vá»›i thông tin liên mạng - thá»i đại toà n cầu hóa, má»™t nhà văn chân chÃnh phải góp phần, dù Ãt hay nhiá»u, và o sá»± phát triển chung của văn há»c dân tá»™c và quốc gia. Äây cÅ©ng chÃnh là yêu cầu đặt ra cho văn há»c Việt Nam nói chung, cho văn xuôi các dân tá»™c thiểu số Việt Nam nói riêng.
2. Phác thảo diện mạo văn xuôi các dân tộc thiểu số Việt Nam
- Thực trạng sáng tác:
Ná»n văn xuôi các dân tá»™c thiểu số Việt Nam hiện đại còn rất trẻ. Bắt đầu hình thà nh từ những năm 50 của thế kỉ XX, đến nay hÆ¡n ná»a thế kỉ phát triển, văn xuôi các dân tá»™c thiểu số đã có được má»™t Ä‘á»™i ngÅ© ngÆ°á»i viết tÆ°Æ¡ng đối đông và má»™t số thà nh tá»±u nhất định góp phần và o thà nh tá»±u chung của ná»n văn há»c Việt Nam hiện đại. Trên thá»±c tế, ná»n văn há»c các dân tá»™c thiểu số Việt Nam hiện đại tồn tại ở 3 khu vá»±c chÃnh là : miá»n núi phÃa Bắc, Tây Nguyên và Tây Nam Bá»™. Tuy váºy, thà nh tá»±u của văn xuôi các dân tá»™c thiểu số ở 3 vùng nà y không phải là bÆ°á»›c tiến đồng Ä‘á»u. Ở Tây Nguyên, sau rất nhiá»u năm thiếu vắng ngÆ°á»i viết, đến cuối thế kỉ XX má»›i xuất hiện tác giả Y Äiêng và Hlinh Niê (tức Linh Nga Niê Kđăm - ngÆ°á»i Êđê) vá»›i má»™t và i tác phẩm chÆ°a mấy thà nh công. Sang đầu thế kỉ XXI, xuất hiện thêm những cây bút má»›i nhÆ° Kim Nhất (ngÆ°á»i Bahnar) và Niê Thanh Mai (ngÆ°á»i Êđê)...nhÆ°ng tác phẩm của há» cÅ©ng hầu nhÆ° chÆ°a để lại dấu ấn tháºt đáng kể nà o. CÅ©ng chung tình trạng ấy, ở Tây Nam Bá»™, lần đầu tiên có sá»± xuất hiện tác phẩm văn xuôi của má»™t số dân tá»™c nhÆ° truyện kà Chân dung ngÆ°á»i Hoa ở thà nh phố Hồ Chà Minh (1994) của Lý Lan (ngÆ°á»i Hoa), tiểu thuyết Chân dung Cát (2006), Hà ng mã ký ức (2010) của Inrasara (nhà thÆ¡ đã thà nh danh dân tá»™c Chăm) và má»™t số truyện ngắn, kà của Trà Vigia (ngÆ°á»i Chăm) (LÆ°u ý: vá»›i Trà Vigia, táºp Chăm Hri tác giả gá»i cho NXB Văn há»c gồm 14 truyện ngắn nhÆ°ng chỉ được chá»n in 7 tác phẩm). NhÆ° váºy, cả 2 khu vá»±c miá»n núi rá»™ng lá»›n gồm 16 tỉnh, thà nh vùng Tây Nguyên và Tây Nam Bá»™ mà số tác giả ngÆ°á»i dân tá»™c thiểu số chỉ có thể đếm trên đầu ngón tay và tác phẩm của há» nhìn chung cÅ©ng chÆ°a được phổ biến/ thừa nháºn rá»™ng rãi. Trong khi đó, văn xuôi các dân tá»™c thiểu số miá»n núi phÃa Bắc có số lượng tác giả, tác phẩm khá lá»›n và có nhiá»u thà nh tá»±u hÆ¡n. Tuy nhiên, ngay tại khu vá»±c miá»n núi phÃa Bắc, sá»± chênh lệch vá» số lượng tác giả văn xuôi ngÆ°á»i dân tá»™c thiểu số giữa các tỉnh cÅ©ng rất đáng kể. Chẳng hạn, cả tỉnh Tuyên Quang chỉ có duy nhất má»™t cây bút văn xuôi ngÆ°á»i dân tá»™c thiểu số là Ma Thị Hồng TÆ°Æ¡i (sinh năm 1987, dân tá»™c Tà y). Trong khi đó, Cao Bằng tá» ra là vùng đất có thế mạnh vá» lá»±c lượng nà y vá»›i hÆ¡n má»™t chục cây bút văn xuôi có sức viết dòi dà o. Tiêu biểu là Vi Hồng, Triá»u Ân, Cao Duy SÆ¡n, Bế Thà nh Long, Hữu Tiến, Äoà n LÆ°, Äoà n Ngá»c Minh, Nông Văn Láºp, Mông Văn Bốn, Triệu Thị Mai, Bế PhÆ°Æ¡ng Mai... Sá»± không đồng Ä‘á»u vá» số lượng và chất lượng các cây bút văn xuôi giữa dân tá»™c thiểu số nà y vá»›i dân tá»™c thiểu số khác cÅ©ng là má»™t thá»±c tế. Văn xuôi dân tá»™c Tà y chiếm vị thế “áp đảo†trong ná»n văn xuôi các dân tá»™c thiểu số và thà nh tá»±u sáng tác của hỠđã được ghi dấu Ä‘áºm nét trên văn Ä‘Ã n dân tá»™c. Nhiá»u bạn Ä‘á»c trong cả nÆ°á»›c đã biết đến các tác phẩm ÄÆ°á»ng vá» vá»›i mẹ chữ , NgÆ°á»i trong ống, Gã ngược Ä‘á»i …của Vi Hồng, Tiếng khèn A Pá, NhÆ° cánh chim trá»i, ÄÆ°á»ng qua đèo mây …của Hoà ng Triá»u Ân, và gần đây là các sáng tác của cao Duy SÆ¡n vá»›i nhiá»u giải thưởng có giá trị: tiểu thuyết NgÆ°á»i lang thang – Giải A Há»™i Nhà văn Việt Nam, Giải nhì Há»™i Văn hóa Hữu nghị Việt – Nháºt; tiểu thuyết Äà n trá»i – Giải B Há»™i Văn há»c nghệ thuáºt và các dân tá»™c thiểu số Việt Nam; và đặc biệt, táºp truyện ngắn Ngôi nhà xÆ°a bên suối của Cao Duy SÆ¡n cùng lúc nháºn 2 giải thưởng: Giải thưởng Há»™i Nhà văn Việt Nam năm 2008 và Giải thưởng văn há»c Äông Nam à năm 2009...
- Thực trạng nghiên cứu:
Từ tháºp ká»· 70 của thế ká»· XX, trên nhiá»u kênh thông tin khác nhau đã xuất hiện nhiá»u bà i viết, công trình nghiên cứu vá» văn há»c dân tá»™c thiểu số nói chung, văn xuôi các dân tá»™c thiểu số nói riêng. Các công trình, bà i viết đã quan tâm đến tiến trình phát triển, vấn Ä‘á» tiếng nói, chữ viết, bản sắc dân tá»™c, Ä‘á»™i ngÅ© tác giả…có thể nói là má»i khÃa cạnh của mảng văn xuôi các dân tá»™c thiểu số. Tiêu biểu nhÆ°: Văn xuôi miá»n núi, má»™t thắng lợi má»›i trong văn há»c các dân tá»™c thiểu số (1972) của VÅ© Minh Tâm; Sá»± hình thà nh văn xuôi (trong cuốn 40 năm văn hóa nghệ thuáºt các dân tá»™c thiểu số Việt Nam 1945 – 1985 ) của Phong Lê; Văn há»c các dân tá»™c thiểu số mÆ°á»i năm qua vá»›i vấn Ä‘á» truyá»n thống và hiện đại (1986) của Äinh Văn Äịnh; Văn há»c các dân tá»™c thiểu số Việt Nam hiện đại (1995) của Lâm Tiến, Văn há»c các dân tá»™c thiểu số Việt Nam (1997) – Nhiá»u tác giả; Văn há»c và miá»n núi (2000) của Lâm Tiến; Tuyển táºp văn xuôi dân tá»™c và miá»n núi thế kỉ XX (2000) – Nhiá»u tác giả; Văn há»c nghệ thuáºt các dân tá»™c thiểu số thá»i kì đổi má»›i (2007) của Há»™i Văn há»c nghệ thuáºt các dân tá»™c thiểu số Việt Nam; Triá»u Ân – tác giả, tác phẩm và dÆ° luáºn (2008) của Hồng Thanh… Nhìn chung, các công trình, bà i viết kể trên đã phác thảo được bức tranh vá» văn xuôi các dân tá»™c thiểu số Việt Nam nhÆ°ng vẫn chÆ°a tháºt sá»± bao quát đầy đủ và nhiá»u chá»— còn chung chung, Ä‘Æ¡n giản. Bởi váºy, có thể khẳng định rằng, so vá»›i mảng văn xuôi viết vá» miá»n núi của các tác giả ngÆ°á»i Kinh, văn xuôi các dân tá»™c thiểu số chÆ°a thu hút được sá»± quan tâm đúng mức cùng những nghiên cứu có chiá»u sâu há»c thuáºt từ phÃa các nhà nghiên cứu, phê bình văn há»c.
Tình trạng đó cÅ©ng diá»…n ra đối vá»›i việc nghiên cứu vấn Ä‘á» bản sắc văn hóa dân tá»™c - má»™t trong những vấn Ä‘á» quan trá»ng nhất của văn xuôi các dân tá»™c thiểu số trên hà nh trình há»™i nháºp. Khảo sát và tìm hiểu trên cÆ¡ sở cứ liệu văn há»c hiện đại và đương đại của các dân tá»™c thiểu số (Tà y, Nùng, Thái, Dao, Pà Thẻn...) ở má»™t số tỉnh miá»n núi phÃa Bắc (Thái Nguyên, Tuyên Quang, Cao Bằng, Bắc Cạn, Lạng SÆ¡n, Là o Cai, SÆ¡n La...) chúng tôi nháºn thấy: Văn xuôi các dân tá»™c thiểu số miá»n núi phÃa Bắc khá phong phú và mang Ä‘áºm bản sắc văn hóa dân tá»™c. Tuy nhiên, vấn Ä‘á» nà y chÆ°a được nghiên cứu má»™t cách hệ thống, sâu sắc và toà n diện. Cần nhanh chóng khắc phục tình trạng nghiên cứu, phê bình vá» văn há»c dân tá»™c thiểu số má»™t cách Ä‘Æ¡n lẻ, chỉ Ä‘Æ°a ra nháºn xét chung chung rằng: tác phẩm nà y, tác phẩm kia, hay sáng tác của nhà văn nà y, nhà văn kia... “đáºm Ä‘Ã bản sắc dân tá»™c†mà không là giải cụ thể; hoặc chỉ chú ý đến mục tiêu bảo tồn chứ chÆ°a tháºt sá»± chú trá»ng đến việc phát triển bản sắc dân tá»™c của mảng văn há»c quan trá»ng nà y. Tại há»™i thảo quốc gia vá» TÃnh dân tá»™c và tÃnh hiện đại trong văn há»c nghệ thuáºt Việt Nam hiện nay (tổ chức tháng 8 năm 2009), nhiá»u nhà văn, nhà nghiên cứu đã bà n vá» vấn Ä‘á» bản sắc dân tá»™c. Phát biểu Ä‘á» dẫn của Hữu Thỉnh có thể xem nhÆ° má»™t định hÆ°á»›ng đúng đắn cho sá»± phát triển của văn nghệ, trong đó có văn nghệ miá»n núi: “Có ngÆ°á»i cho rằng, bản sắc dân tá»™c chỉ gây cản trở cho sá»± hòa nháºp và o hiện đại, và o toà n cầu nhÆ°ng há» quên rằng, cho dù quá trình toà n cầu hóa diá»…n ra mạnh mẽ đến đâu thì trong văn hóa cốt yếu là bổ sung, chứ không phải thay thế†(7). Quả thá»±c, “Nếu không có má»™t phÆ°Æ¡ng hÆ°á»›ng đúng, đến má»™t lúc nà o đó con em các dân tá»™c rất dá»… bị cắt đứt vá»›i truyá»n thống, là m mất Ä‘i bản sắc của dân tá»™c mình. NghÄ©a là chúng ta khó hi vá»ng có má»™t lá»›p các nhà văn của các dân tá»™c trong tÆ°Æ¡ng lai†(8).
Khi bà n vá» văn há»c dân tá»™c thiểu số nói chung, vá» văn xuôi các dân tá»™c thiểu số nói riêng, nhiá»u nhà nghiên cứu đã quan tâm đến vấn Ä‘á» truyá»n thống và hiện đại, vấn Ä‘á» bản sắc văn hóa dân tá»™c - những vấn Ä‘á» thiết cốt của văn há»c dân tá»™c thiểu số. Phần lá»›n các nhà nghiên cứu khẳng định: Bản sắc dân tá»™c là má»™t phÆ°Æ¡ng diện được các cây bút văn xuôi dân tá»™c thiểu số cố gắng thể hiện và đã có những thà nh công đáng ghi nháºn. Chẳng hạn, Nguyá»…n Văn Toại đã nháºn ra bản sắc dân tá»™c khá rõ nét trong má»™t số cuốn tiểu thuyết miá»n núi (9). Khái quát quá trình chuyển biến của văn há»c dân tá»™c thiểu số trong 10 năm (1975 - 1985), Äinh Văn Äịnh chỉ ra những biểu hiện cÆ¡ bản của tÃnh hiện đại và sá»± kế thừa truyá»n thống trong văn xuôi dân tá»™c thiểu số (10). Phong Lê khẳng định: "Thà nh tá»±u của văn xuôi miá»n núi đã được xác định ở cố gắng của ngÆ°á»i viết nhằm Ä‘i sâu nắm bắt cho được những nét riêng trong cảnh sắc sinh hoạt, trong nét dáng tâm lý và ngôn ngữ con ngÆ°á»i - những nét hắn chỉ là ngÆ°á»i viết dân tá»™c má»›i có khả năng là m ánh lên được "(11). VÅ© Minh Tâm lại báo Ä‘á»™ng vá» hiện tượng má» nhạt bản sắc dân tá»™c qua má»™t và i hiện tượng (12). Lâm Tiến, nhà nghiên cứu văn há»c dân tá»™c Nùng, ngÆ°á»i có nhiá»u công trình nghiên cứu văn há»c dân tá»™c thiểu số hÆ¡n cả đã có nhiá»u nháºn định già u sức thuyết phục vá» vấn Ä‘á» bản sắc dân tá»™c trong sáng tác của các nhà văn dân tá»™c thiểu số. Äặc biệt đáng chú ý là nháºn định của Lâm Tiến cho rằng: Bản sắc dân tá»™c trong văn xuôi của các nhà văn dân tá»™c Tà y lá»›p trÆ°á»›c Ä‘áºm nét hÆ¡n, còn "những nhà văn dân tá»™c Tà y sau nà y phần nà o đã "đô thị hóa" cách viết , là m cho cách viết của há» hÆ¡i xa lạ vá»›i cách cảm, cách nghÄ©, cách nói của ngÆ°á»i lao Ä‘á»™ng miá»n núi Ä‘Ãch thá»±c. NhÆ°ng chá»— mạnh của há» là tăng cÆ°á»ng chất tá»± sá»±, chất văn xuôi trong văn há»c" (13). Những năm gần đây, có má»™t số khóa luáºn tốt nghiệp đại há»c và luáºn văn thạc sÄ© đã bÆ°á»›c đầu tìm hiểu bản sắc dân tá»™c, tÃnh dân tá»™c trong sáng tác của má»™t nhà văn dân tá»™c thiểu số hoặc trong má»™t tác phẩm văn xuôi dân tá»™c thiểu số tiêu biểu.
Nhìn chung, vấn Ä‘á» bản sắc dân tá»™c đã được Ä‘á» cáºp đến má»™t cách khái quát trong má»™t số công trình nghiên cứu tổng quan vá» văn há»c dân tá»™c thiểu số, hoặc được chỉ ra đây đó trong những bà i viết vá» các tác giả, tác phẩm cụ thể. Vẫn còn thiếu má»™t công trình nghiên cứu mang tÃnh chuyên nghiệp, chuyên sâu vá» vấn Ä‘á» bản sắc dân tá»™c trong văn xuôi các dân tá»™c thiểu số, bởi có má»™t thá»±c tế là : Äá»™i ngÅ© ngÆ°á»i nghiên cứu lý luáºn phê bình vá» văn há»c dân tá»™c thiểu số hiện nay "vừa yếu vừa thiếu" và "giá»›i lý luáºn phê bình văn há»c nghệ thuáºt chuyên nghiệp lại chÆ°a mấy quan tâm, chÆ°a để mắt tá»›i lÄ©nh vá»±c văn há»c nghệ thuáºt dân tá»™c thiểu số "(14). Thá»±c trạng đó đòi há»i má»™t sá»± quan tâm thÃch đáng vá» vấn Ä‘á» bản sắc văn hóa dân tá»™c trong văn xuôi các dân tá»™c thiểu số. Là m rõ vấn Ä‘á» nà y, chúng ta có thể đánh giá được má»™t cách khách quan, khoa há»c vá» vai trò, vị thế và mà u sắc riêng của mảng văn há»c dân tá»™c thiểu số - má»™t mảng sáng tác còn chÆ°a được nhìn nháºn má»™t cách thấu đáo và khách quan trong dòng chảy chung của lịch sá» văn há»c Việt Nam hiện đại. Qua đó, góp phần xác định được ranh giá»›i và sá»± xâm lấn, xóa nhòa ranh giá»›i giữa các dòng văn hóa, văn há»c ngoại vi và trung tâm (văn xuôi các dân tá»™c thiểu số và văn xuôi Việt Nam hiện đại, rá»™ng hÆ¡n nữa là sá»± tiếp cáºn của văn xuôi Việt Nam vá»›i văn xuôi thế giá»›i) những năm gần đây.
3. Văn xuôi các dân tá»™c thiểu số trong ná»n văn há»c Việt Nam hiện đại - “dòng riêng giữa nguồn chungâ€
NhÆ° trên đã nói, văn chÆ°Æ¡ng cần được coi là má»™t lÄ©nh vá»±c đặc biệt, không phân biệt ngoại vi hay trung tâm, nÆ°á»›c lá»›n hay nÆ°á»›c nhá», nÆ°á»›c già hay nÆ°á»›c trẻ, dân tá»™c thiểu số hay Ä‘a số, già u hay nghèo, trung Æ°Æ¡ng hay địa phÆ°Æ¡ng, chÃnh lÆ°u hay ngoà i luồng, trong nÆ°á»›c hay hải ngoại,… NhÆ°ng sá»± phân biệt đó đã từng xảy ra và ảnh hưởng đến tinh thần cÅ©ng nhÆ° trang viết của nhà văn. Vượt qua định kiến đó, các nhà văn dân tá»™c thiểu số khi sáng tác cÅ©ng có thể đạt tiêu chà nghệ thuáºt cao, tạo ra các tác phẩm có khả năng xóa nhòa ranh giá»›i giữa trung tâm và ngoại vi. Thà nh tá»±u sáng tác của các nhà văn dân tá»™c thiểu số hÆ¡n ná»a thế kỉ qua đã khẳng định Ä‘iá»u đó. Do khuôn khổ có hạn, chúng tôi sẽ Ä‘i sâu và o sâng tác của 3 cây bút văn xuôi dân tá»™c thiểu số tiêu biểu là Vi Hồng, Cao Duy SÆ¡n và Inrasara – 3 cây bút đã thà nh danh, đã và đang mở ra hi vá»ng cho sá»± tá»± tin há»™i nháºp của văn há»c dân tá»™c thiểu số trong tÆ°Æ¡ng lai.
Vi Hồng là cây bút tiêu biểu của ná»n văn há»c các dân tá»™c thiểu số Việt Nam hiện đại. Vá»›i ý thức lao Ä‘á»™ng nghệ thuáºt nghiêm túc và “cần cù nhÆ° má»™t cái cuốc â€, chỉ trong khoảng 30 năm cầm bút, Vi Hồng đã để lại má»™t khối lượng tác phẩm đồ sá»™ gồm:15 cuốn tiểu thuyết, 4 táºp truyện vừa, 1 táºp truyện ngắn, 7 cuốn sách nghiên cứu và sÆ°u tầm văn há»c dân gian. Dù viết vá» những con ngÆ°á»i của quá khứ hay hiện tại, dù kể lại những chuyện vui hay chuyện buồn của cõi Ä‘á»i và cõi ngÆ°á»i, văn chÆ°Æ¡ng Vi Hồng bao giá» cÅ©ng thấm đượm má»™t tinh thần nhân văn cao cả. Cái gốc của tinh thần nhân văn ấy chÃnh là tình yêu thiết tha vá»›i đất nÆ°á»›c và con ngÆ°á»i Việt Nam nói chung và vá»›i đất nÆ°á»›c, con ngÆ°á»i miá»n núi nói riêng. Và ngá»n nguồn của cảm hứng nhân văn ấy là bởi nhà văn được nuôi dưỡng trong nguồn suối trong là nh của truyá»n thống lịch sá» văn hóa dân tá»™c. Có thể nói, nguồn suối văn há»c dân gian đã tắm mát suốt tuổi thÆ¡ Vi Hồng và còn nâng đỡ tinh thần nhà văn suốt cuá»™c Ä‘á»i dà i dặc những đắng cay và cÆ¡ cá»±c. “Thà nh tá»±u lá»›n nhất mà Vi Hồng để lại cho đồng bà o các dân tá»™c thiểu số được trầm kết trong các trang văn. Mạch lạc và dứt khoát đôi khi đến cá»±c Ä‘oan trong Ä‘á»i riêng, trái tim nhà văn không ngừng Ä‘áºp giữa hai dòng yêu thÆ°Æ¡ng và há»n giáºn. Song trÆ°á»›c sau ông vẫn là con ngÆ°á»i nhân háºu, già u lòng yêu thÆ°Æ¡ng và luôn khao khát được yêu thÆ°Æ¡ng†(15).
Là má»™t ngÆ°á»i con dân tá»™c Tà y sinh ra và lá»›n lên ở miá»n núi từ những năm trÆ°á»›c Cách mạng tháng Tám, Vi Hồng có má»™t hoà n cảnh và số pháºn riêng nhiá»u cay đắng nhÆ° ông từng thú nháºn: “Cuá»™c Ä‘á»i tôi là má»™t chuá»—i dằng dặc ngà y tháng, rồi năm tiếp năm không bao giá» ngừng cất tiếng vang vá»ng khổ Ä‘au trong tâm linh của mình†(16). Thế nhÆ°ng, Vi Hồng đã vượt lên hoà n cảnh và ná»—i Ä‘au riêng để sống ná»—i niá»m chung của cá»™ng đồng, quê hÆ°Æ¡ng, xứ sở. Nhà văn tâm sá»±: “Riêng vá»›i tôi – tôi cÅ©ng chÆ°a hiểu tại sao những khi buồn nhất thì tôi lại thấy thÆ°Æ¡ng tháºt nhiá»u, yêu tháºt nhiá»u vá» những ná»—i Ä‘au của bè bạn, của ngÆ°á»i quen và của con ngÆ°á»i nói chung, buồn cho má»i số kiếp bất hạnh...Ná»—i buồn là ngá»n nguồn tạo nên những tiểu thuyết của tôi â€(17). Cầm bút là má»™t cách “tá»± vệ†của Vi Hồng trÆ°á»›c cuá»™c Ä‘á»i nhiá»u bất công, ngang trái. Cầm bút, vá»›i Vi Hồng từ chá»— là má»™t hà nh Ä‘á»™ng “giải tá»a†- giải tá»a những ná»—i buồn chất chứa trong tâm can... đến dấn thân – dấn thân và o nghệ thuáºt để tham dá»± má»™t cách có ý nghÄ©a và o việc nâng đỡ con ngÆ°á»i, và o cuá»™c đấu tranh cho quyá»n sống và hạnh phúc của con ngÆ°á»i. Tâm niệm ấy của nhà văn – nhà giáo Vi Hồng đã thể hiện rõ nét trên những trang viết tha thiết yêu thÆ°Æ¡ng và đầy sức ám ảnh vá» cuá»™c sống và con ngÆ°á»i miá»n núi.
Gắn bó vá»›i con ngÆ°á»i và cuá»™c sống miá»n núi, lại trải nghiệm đến táºn cùng ná»—i Ä‘au riêng trong ná»—i Ä‘au chung, Vi Hồng là má»™t trong số Ãt nhà văn dân tá»™c thiểu số đã thể hiện má»™t cách thấm thÃa và xúc Ä‘á»™ng ná»—i niá»m xót xa, thÆ°Æ¡ng cảm cho thân pháºn con ngÆ°á»i trÆ°á»›c Ä‘iệp trùng ná»—i khổ luôn bủa vây tứ bá» khiến cho há» khó lòng tìm được Ä‘Æ°á»ng ra. Bất hạnh và cô Ä‘Æ¡n dÆ°á»ng nhÆ° luôn là bạn đồng hà nh của biết bao pháºn ngÆ°á»i miá»n núi trên hà nh trình cuá»™c sống. Tệ nạn nghiện hút thuốc phiện đã đẩy bao ngÆ°á»i và o cảnh khốn cùng, việc ép duyên hay rẽ duyên đôi lứa trong xã há»™i miá»n núi cÅ©ng được miêu tả má»™t cách đầy ám ảnh. Vi Hồng bằng sá»± đồng cảm từ ná»—i Ä‘au riêng và sá»± nhạy cảm vá»›i ná»—i đắng cay của đồng loại đã lên án những hủ tục ngà n Ä‘á»i đẩy con ngÆ°á»i và o kiếp sống “đá»a đầy†và thể hiện sá»± trăn trở, xót xa trÆ°á»›c những khát vá»ng vá» tình yêu hạnh phúc của con ngÆ°á»i miá»n núi.
Là ngÆ°á»i con nặng lòng vá»›i quê hÆ°Æ¡ng xứ sở, hÆ¡n ai hết, Vi Hồng thấu hiểu sâu sắc cả “giá»›i hạn†và “điểm sáng†của con ngÆ°á»i miá»n núi. Thâm nháºp tháºt sâu và o “vùng phát sáng †của dân tá»™c mình, Vi Hồng còn có những phát hiện tinh tÆ°á»ng vá» sức sống tiá»m tà ng âm thầm mà mãnh liệt hầu nhÆ° chÆ°a bao giá» lụi tắt trong tâm hồn của những con ngÆ°á»i nghèo khổ nÆ¡i chốn rừng xa. Trong sáng tác của ông, cuá»™c đấu tranh già nh quyá»n sống cho con ngÆ°á»i luôn diá»…n ra đầy khó khăn, nhiá»u thá» thách và nhân váºt có khi chỉ còn lại hai bà n tay trắng sau bao cố gắng kiếm tìm và giữ gìn hạnh phúc. Thế nhÆ°ng, có má»™t Ä‘iá»u không bao giá» mất Ä‘i ở những con ngÆ°á»i hiá»n là nh và nghèo khổ ấy là niá»m tin và o chÃnh mình, và o khả năng chiến thắng của cái thiện trong cuá»™c Ä‘á»i. Äứng vá» phÃa cái đẹp, cái thiện để lên án cái xấu, cái ác là sứ mệnh cao cả của ngÆ°á»i cầm bút mà Vi Hồng tá»± nguyện đón nháºn vá» mình: “Các trang viết của tôi là lá»i tâm tình cùng các dân tá»™c miá»n núi, trÆ°á»›c hết vá»›i ngÆ°á»i Tà y rằng: hãy yêu thÆ°Æ¡ng và biết yêu thÆ°Æ¡ng những cái đẹp, nhất là những con ngÆ°á»i cao đẹp, cao cả, đồng thá»i Ä‘em hết sức mình ra diệt trừ cái ác, kẻ ác, trừ khá» kẻ phản bá»™i trắng trợn, nguyá»n rủa những kẻ “béc kha cảiâ€(đại nịnh hót), khinh bỉ lÅ© yếu hèn. Tôi cÅ©ng cho rằng đây là sứ mệnh cao cả và muôn Ä‘á»i của má»i nhà văn trên thế giá»›i†(18).
Gieo trồng tÆ° tưởng nhân văn ngay trên mảnh đất truyá»n thống mà ông bà xÆ°a để lại là má»™t hÆ°á»›ng Ä‘i đúng và có hiệu quả của ngòi bút văn xuôi Vi Hồng. Äà o sâu và o cá»™i nguồn văn hóa dân tá»™c, những tÆ° tưởng nhân văn của ông đã lay Ä‘á»™ng tá»›i táºn chốn thẳm sâu trong tâm hồn ngÆ°á»i Ä‘á»c, khÆ¡i gợi vá» tình yêu thÆ°Æ¡ng con ngÆ°á»i, vá» sá»± trân trá»ng những vẻ đẹp văn hóa truyá»n thống, đồng thá»i lay tỉnh tâm thức ngÆ°á»i Ä‘á»c, nhắc nhở vá» má»™t lối sống, má»™t thái Ä‘á»™ sống trong cuá»™c Ä‘á»i “đa sự†khi những giả - ngay, thiện - ác, tốt - xấu, đúng - sai còn Ä‘ang “lá»™n nhèo và o nhau thà nh má»™t cụcâ€. Tuy nhiên, trong thá»±c tế, bởi những tác Ä‘á»™ng từ nhiá»u phÃa, con ngÆ°á»i hiện đại Ä‘ang dần Ä‘i xa những quỹ đạo văn hóa truyá»n thống, má»™t lối viết quá nghiêng vá» truyá»n thống vá»›i những kết thúc có háºu, những nhân váºt phân cá»±c triệt để giữa hai mặt tÃch cá»±c – tiêu cá»±c, nhân văn – phản nhân văn...không phải không có lúc gây nên cảm giác xa lạ vá»›i con ngÆ°á»i hiện đại. Yêu cầu đặt ra đối vá»›i văn há»c Việt Nam Ä‘Æ°Æ¡ng đại là vừa phải giữ gìn, bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa truyá»n thồng vừa phải phát triển nó trong những Ä‘iá»u kiện lịch sá» má»›i để đáp ứng yêu cầu há»™i nháºp vá»›i thế giá»›i trong bối cảnh toà n cầu hóa. Văn xuôi Vi Hồng đáp ứng tốt yêu cầu thứ nhất: giữ gìn, bảo tồn, phát huy nhÆ°ng ở yêu cầu thứ hai thì còn có khá nhiá»u hạn chế. Má»™t số nhân váºt của Triá»u Ân Ä‘a diện hÆ¡n. Các nhân váºt của cao Duy SÆ¡n cÅ©ng nhiá»u mà u vẻ hÆ¡n. Những phức tạp, rối rắm, u ẩn đầy khuất khúc, không dá»… phân định rạch ròi trong cuá»™c đấu tranh giữa cái thiện và cái ác cuả con ngÆ°á»i vá»›i hoà n cảnh bên ngoà i và vá»›i chÃnh mình trong sáng tác của Cao Duy SÆ¡n đánh Ä‘á»™ng mạnh và o tâm thức ngÆ°á»i Ä‘á»c, buá»™c há» phải suy nghÄ©, phải trăn trở, phải nhìn sâu và o bản thân và có nhu cầu hoà n thiện nhân cách. Äó là con Ä‘Æ°á»ng vừa phát huy vừa phát triển bản sắc dân tá»™c trong thá»i kì má»›i.
Cao Duy SÆ¡n thuá»™c thế hệ thứ hai trong Ä‘á»™i ngÅ© các nhà văn dân tá»™c thiểu số Việt Nam hiện đại. Anh viết cháºm và kỹ, từ 1984 đến nay, anh má»›i chỉ trình là ng 5 táºp truyện ngắn và 4 cuốn tiểu thuyết, nhÆ°ng lạ là chỉ vá»›i ngần ấy thôi, anh đã được đánh giá là cây bút tiêu biểu nhất của ná»n văn xuôi các dân tá»™c thiểu số hiện nay. Cao Duy SÆ¡n là nhà văn ngÆ°á»i Tà y, sinh ra và lá»›n lên ở quê ngoại - đất Trùng Khánh - Cao Bằng. Cuá»™c sống nghèo khó và những con ngÆ°á»i hiá»n là nh, chân tháºt của quê hÆ°Æ¡ng đã trở thà nh má»™t phần máu thịt của tâm hồn anh. Viết văn là cÆ¡ há»™i để Cao Duy SÆ¡n bà y tá» tình yêu thiết tha của mình vá»›i quê mẹ thân thÆ°Æ¡ng. Viết nhÆ° má»™t sá»± "trả nợ " tình cảm. "Viết là má»™t cuá»™c viá»…n du vá» vá»›i cá»™i nguồn "(19). Äể có thể khám phá và o táºn bá» sâu những vỉa tầng văn hóa của dân tá»™c mình, Cao Duy SÆ¡n tâm niệm: "Cả Ä‘á»i tôi chỉ Ä‘eo Ä‘uổi Ä‘á» tà i miá»n núi "(20). Äó là định hÆ°á»›ng rõ nét cho con Ä‘Æ°á»ng nghệ thuáºt của Cao Duy SÆ¡n. Trong tác phẩm của anh, hiện lên bức tranh Ä‘á»i sống miá»n núi vá»›i đủ các gam mà u sáng - tối, trắng - Ä‘en; vá»›i đủ các pháºn ngÆ°á»i già u - nghèo, tốt - xấu, hạnh phúc - bất hạnh; vá»›i đủ các âm Ä‘iệu vui - buồn, yêu thÆ°Æ¡ng - giáºn há»n - tha thứ; vá»›i đủ cả nÆ°á»›c mắt và tiếng cÆ°á»i, cả bình yên và bão tố, cả phong tục và hủ tục... NhÆ°ng dù viết vá» vấn Ä‘á» gì, sáng tác của anh cÅ©ng Ä‘au đáu má»™t tình yêu quê hÆ°Æ¡ng xứ sở, má»™t sá»± trân trá»ng vá»›i những giá trị văn hóa cá»™i nguồn.
Nhà văn yêu quý và tá»± hà o biết bao nhiêu vá» truyá»n thống văn hóa quê hÆ°Æ¡ng và có ý thức "tÃch lÅ©y, khám phá để "mã hóa" những vỉa tầng văn hóa nguyên bản, hồn nhiên của ngÆ°á»i dân tá»™c Ä‘Æ°a và o những trang văn" (21). Giá»ng văn trần thuáºt của cao Duy SÆ¡n thá»±c sá»± reo vui khi kể vá» những phong tục táºp quán đẹp và các vốn văn hóa cổ truyá»n của dân tá»™c mình nhÆ° tục "Khai và i xuân", tục Ä‘i chợ tình; các là n Ä‘iệu dân ca say đắm lòng ngÆ°á»i nhÆ° Ä‘iệu Dá hai, Ä‘iệu lượn then; rồi thuáºt tuồng hát minh há»a bằng những con rối đầu gá»—...Giá»ng Ä‘iệu ngợi ca của Cao Duy SÆ¡n cÅ©ng thể hiện rõ nét khi viết vá» những con ngÆ°á»i miá»n núi. Äó là những con ngÆ°á»i hồn nhiên, chất phác, thủy chung, tình nghÄ©a và giaù đức hi sinh. Xây dá»±ng nhân váºt, Cao Duy SÆ¡n Ãt chú trá»ng đến vẻ đẹp bên ngoà i. Nhà văn chú trá»ng khám phá nhân váºt ở chiá»u sâu tâm hồn và số pháºn. Anh thÆ°á»ng là m "phép thá»" - "nhúng chà m" các nhân váºt của mình và sung sÆ°á»›ng reo lên khi nháºn ra rằng, qua bao nhiêu thá» thách của hoà n cảnh, há» vẫn giữ được cốt cách riêng.
Bên cạnh giá»ng Ä‘iệu ngợi ca tá»± hà o, giá»ng Ä‘iệu xót xa thÆ°Æ¡ng cảm cÅ©ng là biểu hiện của tình yêu đối vá»›i quê hÆ°Æ¡ng xứ sở. Yêu đất Mẹ bao nhiêu, Cao Duy SÆ¡n cà ng xót xa bấy nhiêu trÆ°á»›c thá»±c trạng quê hÆ°Æ¡ng còn nhiá»u Ä‘iá»u chua xót... Ãm ảnh vá» má»™t tuổi thÆ¡ gắn bó vá»›i vùng quê nghèo, vá»›i "những ngÆ°á»i dân quanh năm, suốt Ä‘á»i áo vá, lầm lÅ©i Ä‘i kiếm ăn trong nắng sá»›m, mÆ°a chiá»u "(22)đã theo suốt cuá»™c Ä‘á»i nhà văn đất Cô Sầu, khiến anh không thể bao giá» quên. Ká»· niệm hiện hình thà nh văn chÆ°Æ¡ng, thà nh câu chữ, thà nh hình tượng nghệ thuáºt truyá»n từ ngÆ°á»i viết đến ngÆ°á»i Ä‘á»c má»™t cách tá»± nhiên và xúc Ä‘á»™ng bởi tấm chân thà nh và tình cảm Ä‘áºm đặc Cao Duy SÆ¡n dà nh cho quê mẹ.
Trong những xung Ä‘á»™t thế sá»± của con ngÆ°á»i miá»n núi, cuá»™c đấu tranh giữa cái thiện vá»›i cái ác trong Ä‘á»i sống hôm nay là vấn đỠđược Cao Duy SÆ¡n đặc biệt quan tâm và dà nh nhiá»u trang viết để phân tÃch, khảo nghiệm. Những ẩn dụ, biểu tượng trong truyện ngắn của Cao Duy SÆ¡n chứa Ä‘á»±ng những dá»± cảm âu lo vá» nhiá»u vấn Ä‘á» nhân sinh của cuá»™c sống phức tạp hôm nay. Bao vấn Ä‘á» quan thiết được đặt ra để bà n bạc, trao đổi. Bao giá» thì quê hÆ°Æ¡ng được thay đổi? Bao giá» thì miá»n núi tiến kịp miá»n xuôi? Là m thế nà o để giữ gìn bản sắc dân tá»™c khi cuá»™c sống Ä‘ang váºn Ä‘á»™ng, biến chuyển không ngừng? ... Äó là những câu há»i day đứt, xót xa, Ä‘au đáu trong nhiá»u trang viết của Cao Duy SÆ¡n.
Cao Duy SÆ¡n có ý thức hòa trá»™n trong tác phẩm của mình cả hai yếu tố truyá»n thống và hiện đại. Truyện ngắn của anh vừa xÆ°a xÆ°a nhÆ° cổ tÃch lại vừa mang hÆ¡i thở của cuá»™c sống Ä‘Æ°Æ¡ng đại, Ä‘áºm đặc chất tiểu thuyết trong tÃnh Ä‘a dạng của chủ Ä‘á», trong những yếu tố Ä‘á»i tÆ°, trong những nếm trải của nhân váºt vá»›i những Ä‘á»™c thoại ná»™i tâm day dứt. Ngôn ngữ và giá»ng Ä‘iệu văn chÆ°Æ¡ng của Cao Duy SÆ¡n mang đặc trÆ°ng "ngÆ°á»i vùng mình " vừa già u chất trữ tình, chất thÆ¡ vừa má»™c mạc, chân chất và góc cạnh. NgÆ°á»i Ä‘á»c có thể cảm nháºn qua giá»ng Ä‘iệu và ngôn ngữ ấy cái dung dị, hồn nhiên, ấm áp nhÆ° tình ngÆ°á»i miá»n núi từ ngà n xÆ°a đến nay còn giữ được nhÆ°ng cÅ©ng không kém phần khắc khoải, già u suy tÆ°, chiêm nghiệm trÆ°á»›c những tháºt - giả, hay - dở, thiện - ác của cuá»™c Ä‘á»i bởi những trải nghiệm Ä‘á»i sống mà nhà văn cảm thấm được trong dòng Ä‘á»i bất táºn của cõi nhân sinh. Thuá»™c hiểu sâu sắc Ä‘á»i sống văn hóa dân tá»™c mình, Cao Duy SÆ¡n đã cố gắng chuyển tải má»™t cách hiệu quả nhất các vấn Ä‘á» của Ä‘á»i sống miá»n núi đến vá»›i ngÆ°á»i Ä‘á»c. Quá trình nhà văn "giải phóng năng lượng của bản thân, khám phá chất ngÆ°á»i Cô Sầu trong chÃnh mình" (23) cÅ©ng là quá trình anh tìm vá» vá»›i bản chất sâu thẳm của Ä‘á»i sống văn hóa dân tá»™c mình. ChÃnh sá»± gặp gỡ ấy đã Ä‘em đến thà nh công cho sáng tác của Cao Duy SÆ¡n bởi nó là kết quả của má»™t tình yêu không bao giá» vÆ¡i cạn của nhà văn đất Cô Sầu vá»›i quê Mẹ - miá»n biên viá»…n. Äó là cÆ¡ sở để ta hi vá»ng và o những thà nh công tiếp theo của anh trên con Ä‘Æ°á»ng tìm vá» nguồn cá»™i.
Inrasara không phải là ngÆ°á»i con của núi rừng phÃa Bắc nhÆ° Vi Hồng, Cao Duy SÆ¡n. Là ngÆ°á»i con tiêu biểu của dân tá»™c Chăm, “chôn nhau cắt rốn†tại là ng Chăm Chakleng (tỉnh Ninh Thuáºn) và được nuôi dưỡng bởi nguồn dinh dưỡng Chăm vá»›i kho văn thÆ¡ khổng lồ, bất táºn…, Inrasara đã thể hiện nguồn cảm hứng mãnh liệt vá» con ngÆ°á»i Chăm, số pháºn Chăm, văn hóa Chăm trong tất cả các hoạt Ä‘á»™ng văn há»c và trÆ°á»›c tác của mình. Vá»›i nhà văn nà y, má»™t mặt, bản sắc dân tá»™c là phần tinh túy nhất của văn hóa dân tá»™c đã được gạn lá»c qua hà ng ngà n năm lịch sá» cần phải được bảo tồn, lÆ°u giữ; mặt khác, bản sắc không phải là cái gì tÄ©nh mà là má»™t thá»±c thể Ä‘á»™ng. Con ngÆ°á»i hôm nay phải sáng tạo phần mình để đóng góp và o kho văn hóa dân tá»™c...†(25). Vì thế, sáng tạo và phát triển cÅ©ng là má»™t ứng xá» cần thiết của má»™t ngÆ°á»i con nặng lòng vá»›i quê hÆ°Æ¡ng xứ sở. Quan niệm nhÆ° váºy nên Inrasara đã bình tÄ©nh, chủ Ä‘á»™ng từng bÆ°á»›c má»™t để thá»±c thi công việc của má»™t Chăm hữu trách vá»›i dân tá»™c: từ vai trò của ngÆ°á»i lÆ°u giữ, bảo tồn vá»›i các cuốn Từ Ä‘iển Chăm – Việt, Từ Ä‘iển Việt – Chăm (viết chung), Tá»± há»c tiếng Chăm ; dạy chữ Chăm ở quê; rồi dần dần soạn được bá»™ Văn há»c Chăm, khái luáºn – văn tuyển dà y dặn; chủ biên tuyển táºp Tagalau… Và đến nay, ông Ä‘ang thá»±c hiện tiếp vai trò của ngÆ°á»i sáng tạo, phát triển văn hóa Chăm bằng tiểu thuyết sau khi đã thà nh công trong lÄ©nh vá»±c thÆ¡ ca.
Tiểu thuyết, theo quan niệm của Inrasara, “ngoà i khám phá tâm hồn con ngÆ°á»i trong cách thế khác, còn là kho lÆ°u trữ sinh hoạt má»™t dân tá»™c trong thá»i đại đó, vừa đứng biệt láºp vừa bổ sung cho thiếu hụt của lịch sá». Là m tốt chức năng đó, hình thức tiểu thuyết cÅ©ng cần được thay đổi/ trÆ°Æ¡ng nở để đáp ứng trúng nhịp thá»i đại mình đồng thá»i vá»›i má»—i Ä‘á» tà i mà nó nhắm tá»›i†(24). Phải chăng đây chÃnh là là do khiến nhà văn có ý thức tìm kiếm má»™t cách thức thể hiện má»›i cho tiểu thuyết của mình. Có thể thấy, dù không phải là ngÆ°á»i Ä‘i tiên phong theo xu hÆ°á»›ng văn há»c háºu hiện đại ở Việt Nam, nhÆ°ng rõ rà ng tiểu thuyết của Inrasara đã trở nên rất má»›i, rất phức tạp khi thể hiện gần nhÆ° tối Ä‘a cùng lúc má»i phÆ°Æ¡ng diện háºu hiện đại mà nó có thể: truyện không có cốt truyện, truyện lồng trong truyện, thÆ¡ trong truyện và truyện trong thÆ¡; giá»ng giá»…u nhại, chồng xếp; cái chết của thá»i gian - không gian; nhân váºt và không nhân váºt…Äá»™c giả có thể sẽ bất ngá» và thắc mắc trÆ°á»›c sá»± Ä‘á»™t phá của ông. Không thể không đặt ra vô số những băn khoăn và hà ng loạt câu há»i khi Ä‘á»c Hà ng mã ký ức cÅ©ng nhÆ° trÆ°á»›c đó không lâu là Chân dung cát của Inrasara: Tiểu thuyết dù là câu chuyện của anh ta hi[s-]story (history) thì ngÆ°á»i Ä‘á»c cÅ©ng phải hiểu được đó là câu chuyện gì và rồi kể lại cho ngÆ°á»i khác nghe được chứ! Rồi, đó là câu chuyện của ai? Äâu là nhân váºt chÃnh? Qua nhân váºt nà y nhà văn gá»i gắm Ä‘iá»u gì? Chả thấy thắt nút, mở nút ở đâu? Rồi không – thá»i gian nghệ thuáºt nhÆ° thế nà o? Ôi thôi, tất cả Ä‘á»u rối tung rối mù, từ ná»™i dung tÆ° tưởng đến thi pháp Ä‘á»u chả đâu và o đâu…NgÆ°á»i Ä‘á»c truyá»n thống nếu không bình tÄ©nh dá»… vứt ngay cuốn sách và o kho sách và quên rằng mình đã có nó trong tay. Äó là chÆ°a nói, ngÆ°á»i nóng tÃnh có thể gạch luôn cả tên nhà thÆ¡ Inrasara vốn đã có ấn tượng tốt đẹp bấy nay…
Tình trạng đó cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± đối vá»›i phần lá»›n các nhà phê bình nghiên cứu văn há»c. Sẽ phải hiểu đây là [câu] chuyện hay truyện khi chÃnh ngÆ°á»i sinh thà nh ra nó còn đắn Ä‘o ngay từ dòng Và o tr[ch]uyện… Tác phẩm gồm 12 chÆ°Æ¡ng nhÆ°ng má»—i chÆ°Æ¡ng má»™t kiểu, có vẻ lôm côm chẳng đâu và o đâu: chÆ°Æ¡ng 1 được viết nhÆ° hồi kà (“Cha, mẹ, anh chị em & Con sông quê hÆ°Æ¡ngâ€); chÆ°Æ¡ng 10 Ä‘Ãch thị là tiểu luáºn (“Bốn cứu cánh của đạo sÄ© Bà – la – môn & thÆ¡â€); còn chÆ°Æ¡ng 12 thì lại được viết dÆ°á»›i dạng tùy bút (“ThÆ¡ nhÆ° là con Ä‘Æ°á»ng â€)…Các nhà văn dân tá»™c thiểu số thÆ°á»ng rất hay Ä‘Æ°a và o văn chÆ°Æ¡ng những thổ cẩm, thắng cố, hoa xòe, …để giúp tác phẩm thêm Ä‘áºm Ä‘Ã bản sắc dân tá»™c. Äằng nà y, Inrasara dÆ°á»ng nhÆ° muốn giá»…u nhại cả những Ä‘iá»u thiêng liêng khi cho rằng “Lịch sá» nhÆ° là má»› hổ lốn â€, tháºm chà gá»i thẳng tên những thói táºt Chăm không há» giảm tránh nhÆ° “Tinh thần ‘tùy tiện’ Chăm …â€â€¦Và cÅ©ng vá»›i giá»ng văn phi nghiêm cẩn ấy, tác giả đã kể lại tất cả các câu chuyện dù đó là chuyện tốt hay xấu, hay hoặc dở, buồn hay vui, khôi hà i hay rất má»±c nghiêm túc…
Nhìn bá» ngoà i, vẻ nhÆ° tiểu thuyết của Inrasara cắt đứt vá»›i truyá»n thống, rá»i xa truyá»n thống ở cách đặt vấn Ä‘á» và cách viết, nhÆ°ng xét cho kÄ© lại không hẳn là thế. Vẫn có má»™t minh triết Chăm ẩn hiện trên các trang văn của Inrasara. “Tinh thần tùy tiện†đã khiến nhà văn Chăm cho rằng việc lÆ°u giữ ký ức dân tá»™c không phải công việc duy của sá» gia hay nhà nghiên cứu mà cÅ©ng chÃnh là công việc của thi sÄ©. ÄÆ°Æ¡ng nhiên, thi sÄ© – nghệ sÄ© – nhà văn sẽ “láºp biên bản†tinh thần dân tá»™c theo cách của kẻ sáng tạo! Mà trong sáng tạo có sá»± hủy phá, hay hủy phá để sáng tạo, hủy phá trong sáng tạo lại chÃnh là tinh thần thoát thai từ tÆ° tưởng Shiva. Song song tồn tại trong má»™t sinh thể Chăm là tinh thần “tạm bợ†và “vÄ©nh cá»uâ€, “an pháºn†và “phiêu lÆ°uâ€, “nhát hèn†và “dÅ©ng cảmâ€, “ham chÆ¡i†và “chăm chỉâ€, “nghiệt ngã†và “vô tÆ°â€â€¦ Ranh giá»›i giữa các mặt đối láºp ấy e chừng quá mong manh, khiến ngÆ°á»i Ä‘á»c nháºp nhòa khó nháºn diện, không dám gá»i tên. Chẳng hạn: ký ức vốn là cái có tháºt, là những chuyện có tháºt được chủ thể nhá»› lại, nhÆ°ng đặt sau từ “hà ng mã†thì ký ức đó lại không thể xem là chân thá»±c được nữa. NhÆ° váºy, Hà ng mã ký ức là câu chuyện tháºt tháºt hÆ° hÆ°. Có thể nói: Là m cho ngÆ°á»i Ä‘á»c nghi ngá» Ä‘á»™ xác thá»±c của những câu chuyện nghe có vẻ rất tháºt, rất nghiêm túc; và ngược lại dÆ°á»ng nhÆ° cảm thấy những câu chuyện, những vấn Ä‘á» mà tác giả hÆ° cấu lại có lý, có cÆ¡ sở thá»±c tế…chÃnh là thà nh công đầu tiên của tiểu thuyết nà y, theo tinh thần Chăm.
Nếu minh triết Chăm quan niệm: “Há»c không phải để mÆ°u lợi mà để biết†thì nhà văn Chăm đã váºn dụng để Ä‘Æ°a ra quan niệm viết: Viết không phải để lÆ°u danh mà để vô danh! CÅ©ng chÃnh vì không cần lÆ°u danh mà ngÆ°á»i viết tha hồ tưởng tượng và sáng tạo thá»a thÃch mà không lo phải đối diện, đối thoại vá»›i bất cứ yêu cầu hay khuôn khổ nà o. Chẳng hạn, nói đến lịch sá» là nói đến việc lÆ°u giữ sá»± tháºt vá» quá khứ, vá» những Ä‘iá»u tÆ°Æ¡ng đối nghiêm cẩn, cần thiết đối vá»›i má»™t cá»™ng đồng. NhÆ°ng vá»›i Hà ng mã ký ức thì “Lịch sá» nhÆ° là má»› hổ lốn†không hÆ¡n! Tất nhiên, lịch sỠđó “Ai biết được, nó tháºt đến mức Ä‘á»™ nà o !?†bởi chÃnh tác giả tá»± sẻ chia: “Tháºt mà chÆ°a hẳn đúng tháºt†[tr.8]…
Hà nh trình văn há»c nhân loại nói chung, Việt Nam nói riêng đã từng trao gá»i niá»m tin và o các đại tá»± sá»± (grand narratives) hay tá»± sá»± chủ đạo (master narratives). Äó là những truyện kể (stories) mà má»™t ná»n văn hóa hay má»™t dân tá»™c tÆ°á»ng thuáºt và tin và o. Và cÅ©ng chÃnh nó đã tạo nên tâm thức cá»™ng đồng và duy trì sức mạnh của ná»n văn hóa hay dân tá»™c đó. Song, cùng vá»›i thá»i gian, đã có nhiá»u tấm mà n bà máºt vá» lịch sá», vá» quá khứ thần thiêng được vén lên, con ngÆ°á»i ngá»™ ra phần nà o sá»± tháºt. Äó cÅ©ng chÃnh là khi ngÆ°á»i ta dần bất tÃn vá»›i các đại tá»± sá»±. Há» tìm sá»± cứu chuá»™c ở các tiểu tá»± sá»± (small narratives) – những truyện kể mang tÃnh cá nhân, địa phÆ°Æ¡ng, tạm bợ trong má»™t hoà n cảnh cụ thể. Không thể đòi há»i ở các tiểu tá»± sá»± những chân là phổ quát, ổn định và mong muốn tất cả má»i ngÆ°á»i tin theo, tháºm chà là m theo… nhÆ° vá»›i các đại tá»± sá»± trÆ°á»›c kia. Hà ng mã ký ức, vì váºy đã tá»± do kể vỠ“…cuá»™c Ä‘á»i tôi và mảnh Ä‘á»i của những ngÆ°á»i xung quanh thế giá»›i tôi, sá»± kiện hay sá»± việc tôi biết, tôi trải nghiệm, cuốn sách tôi Ä‘á»c…†(26). Và chÃnh những câu chuyện vụn vặt nhÆ° thế đã giúp ngÆ°á»i Ä‘á»c nháºn chân cuá»™c sống vá»›i má»i đúng – sai, vui – buồn, cao cả – thấp hèn , hạnh phúc – khổ Ä‘au, sâu lắng – há»i hợt, tiến bá»™ - trì trệ … Nó đúng vá»›i bản chất của má»i sá»± váºt hiện tượng luôn chứa đầy mâu thuẫn, Ä‘á»u luôn váºn Ä‘á»™ng, phát triển trong thế giá»›i bất toà n và biến Ä‘á»™ng luôn luôn. Và tất cả các thuá»™c tÃnh Chăm khác dÆ°á»ng nhÆ° cÅ©ng đồng hiện trong Hà ng mã ký ức nhÆ° tinh thần thần tùy tiện, giải sân háºn, nghệ sÄ© tÃnh, ham nghệ thuáºt, ham chÆ¡i, ngẫu hứng và bấp bênh, kiêu hãnh và tá»± ti…
Tiểu thuyết nói riêng và các sáng tác nói chung của Inrasara có thể xem là những hà nh Ä‘á»™ng cụ thể nhằm xóa nhòa ranh giá»›i giữa văn há»c dân tá»™c thiểu số và văn há»c Việt Nam nhÆ° ông đã từng thổ lá»™: “Có thể nói, tÆ° tưởng chủ đạo của Inrasara là suy tÆ° và hà nh Ä‘á»™ng ở vạch đứt lằn ranh ngoại vi/ trung tâm, ở má»i khÃa cạnh, cấp Ä‘á»™ khác nhau†(27). Hà ng loạt bà i viết ở nhiá»u cấp Ä‘á»™, mang tÃnh hệ thống của ông vá» vấn Ä‘á» nà y là minh chứng cho sá»± chi phối của tÆ° tưởng đến trang viết của má»™t nhà văn tâm huyết, khắc khoải mong được đóng góp và há»™i nháºp: "Văn chÆ°Æ¡ng, suy nghÄ© toà n cầu - hà nh Ä‘á»™ng địa phÆ°Æ¡ng", tham luáºn tại Há»™i thảo Văn hóa Dân tá»™c , Hà Ná»™i, 11-12-2006; "Văn chÆ°Æ¡ng ngoại vi/ trung tâm, từ má»™t góc nhìn", tạp chà Tia sáng, số 14, 20-7-2006; "Văn há»c Äông Nam à trong tâm thế Háºu thuá»™c địa", tạp chà Tia sáng số 14, 20-7-2006; Tienve , 2006 ; tạp chà ThÆ¡ , Hoa Kì, số 31, mùa Xuân 2006; "ThÆ¡ dân tá»™c thiểu số, từ má»™t hÆ°á»›ng nhìn Ä‘á»™ng", Talawas.org , tháng 4-2004; “Lặn sâu và o dân tá»™c để sáng tạo cái má»›i", Tienve.org , 12-2-2011; "Sáng tác văn chÆ°Æ¡ng Chăm hôm nay", Tienve.org , tháng 2-2000; "Sáng tác Chăm hiện đại", tạp chà Diá»…n Ä‘Ã n Văn nghệ Việt Nam , số 12, 2009; "Khủng hoảng thÆ¡ trẻ Sà i Gòn", tham luáºn tại Äại há»™i Há»™i Nhà văn TP Hồ Chà Minh , tháng 3-2005; Tienve.org , tháng 3-2005 - vá» Nhóm Mở Miệng và là n sóng thÆ¡ nữ Sà i Gòn; "Văn chÆ°Æ¡ng trẻ Sà i Gòn ở đâu?", báo Văn nghệ trẻ , số 45, 11-11-2007; Tienve , 27-11-2007; "ThÆ¡ nữ trong hà nh trình cắt Ä‘uôi háºu tố “nữâ€, Talawas.org , tháng 12-2005; tạp chà Nhà văn , tháng 3-2007; "Nháºp cuá»™c và hy vá»ng", tạp chà Văn nghệ Ninh Thuáºn , số 16-2001 - qua sÆ¡ bá»™ láºp biên bản sinh hoạt văn há»c tỉnh Ninh Thuáºn và sá»± có mặt đầy khiêm tốn của nó; "Háºu hiện đại và thÆ¡ háºu hiện đại Việt", Vanchuongviet , 21-12-2007; "ThÆ¡ Việt, từ hiện đại đến háºu hiện đại", Tienve , 18-2-2009; "Văn chÆ°Æ¡ng mạng", tạp chà Tia sáng , số 9, 5-5-2007; báo Văn nghệ , số 20, 19-5-2007; "Tri thức ná»n tảng – nhìn từ má»™t vùng ngoại vi", tham luáºn Há»™i thảo Văn hóa Ä‘á»c, thá»±c trạng và giải pháp, Bá»™ Văn hóa, Du lịch và Thể thao, TP Hồ Chà Minh, 16-9-2010; tạp chà Tia sáng , 20-11-2010.
4. Thay lá»i kết:
Trong bá»™n bá» những lo lắng và sá»± đấu tranh giữa truyá»n thống và hiện đại, giữa ngoại vi và trung tâm… trên hà nh trình há»™i nháºp, có nhà nghiên cứu đã cho rằng: “PhÆ°Æ¡ng Tây không còn là trung tâm của sáng tạo nghệ thuáºt. Thá» so qua các giải Nobel sẽ rõ. Nếu trÆ°á»›c kia Yeats, Eliot, Hesse, Quasimodo, Saint-John Perse, Seferis đã mang lại vinh quang cho thi ca Âu châu, hai tháºp niên cuối thế ká»· cho thấy sá»± thắng thế của văn há»c ngoại vi. Vá»›i ná»™i dung bức bách của lá»i kêu gà o đòi nhân quyá»n nhân phẩm chống toà n trị công an, phân biệt mà u da, chiến tranh tôn giáo-chủng tá»™c, tên tuổi của Milosz, Seifert, Brodsky, Soyinka, Derek Walcott, Szymsborska đã kéo tiếng thÆ¡ đến gần hÆ¡n vá»›i ná»—i thống khổ của con ngÆ°á»i thá»i đại. Gần chúng ta hÆ¡n là thÆ¡ Trung Quốc vá»›i Bắc Äảo, Cố Thà nh, Äa Äa, Vong Khắc của Mông Lung phái; là thÆ¡ tranh đấu Ấn Äá»™, Nam DÆ°Æ¡ng; là thÆ¡ phản kháng Phi Luáºt Tân, Việt Nam...†(28).
Ở Việt Nam, cÅ©ng đã có nhiá»u tÃn hiệu của sá»± đổi má»›i trên nhiá»u bình diện, cấp Ä‘á»™ khác nhau. Vá» cÆ¡ bản, dù không phủ nháºn sá»± yếu thế, lép vế của má»™t đất nÆ°á»›c, ngôn ngữ “nhược tiểuâ€(chẳng hạn, tác phẩm viết bằng tiếng Anh Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên dá»… truyá»n bá hÆ¡n tiếng Việt hay tiếng Thái, tiếng Hà n…) nhÆ°ng cÅ©ng không vì thế mà phủ nháºn sá»± cố gắng, tá»± tin há»™i nháºp của các nhà văn Việt nam vá»›i sắc mà u và bản lÄ©nh riêng. Trên hà nh trình há»™i nháºp lâu dà i, có nhiá»u cách thức và con Ä‘Æ°á»ng khác nhau để lấn dần ranh giá»›i giữa ngoại vi và trung tâm. Có thể Ä‘Ã o sâu và o cá»™i nguồn truyá»n thống nhÆ° Vi Hồng, Cao Duy SÆ¡n; cÅ©ng có thể bổ sung, phát triển, sáng tạo trên cái ná»n truyá»n thống nhÆ° Inrasara vá»›i quan niệm: “Cá nhân hay cá»™ng đồng kể chuyện vá» mình, suy tÆ°, phản ứng hay hà nh Ä‘á»™ng đầy riêng tÆ° trÆ°á»›c vấn Ä‘á» rất cụ thể mà thế giá»›i đặt ra cho mình hay cá»™ng đồng mình. Nó không lo lắng cho cả thế giá»›i, nó chỉ lo lắng cho nó thôi, bởi nó cÅ©ng là má»™t thế giá»›i. Khi nó lo lắng cho nó cách rốt ráo là nó đã lo lắng cho thế giá»›i. Cụ thể hÆ¡n, khi ta trồng cây trong khuôn viên nhà ta, nhắc anh em đừng phá rừng là ta đã giúp nhân loại bảo vệ phần nà o môi trÆ°á»ng thế giá»›i rồi†(29). Dù bằng con Ä‘Æ°á»ng nà o thì cái Ä‘Ãch cuối cùng của văn chÆ°Æ¡ng vẫn là chuyển tải tháºt hiệu quả các vấn Ä‘á» của dân tá»™c và thá»i đại đến vá»›i ngÆ°á»i Ä‘á»c. Trên tinh thần ấy, những tìm tòi, sáng tạo của các nhà văn dân tá»™c thiểu số dù chÆ°a hẳn đạt mức “tá»›i hạn†nhÆ°ng nó đã chứng tá» bản lÄ©nh, tà i năng và tinh thần dân tá»™c của nhà văn trên hà nh trình há»™i nháºp. Vì thế, những đổi má»›i trong cách nghÄ©, cách viết của há» cần phải được trân trá»ng và phải được nghiên cứu má»™t cách khách quan, kÄ© lưỡng để tìm ra những yếu tố khả thủ. Äó cÅ©ng là định hÆ°á»›ng nghiên cứu của chúng tôi trong thá»i gian tá»›i.
Tà i liệu tham khảo:
(1), (2), (3). Dẫn theo Ngô Äức Thịnh (2007), Lý thuyết "trung tâm và ngoại vi" trong nghiên cứu không gian văn hóa , www.ncvanhoa.org.vn
(4). Ngô Äức Thịnh (2004), Văn hoá vùng và phân vùng văn hoá ở Việt Nam , Nxb. Trẻ, Tp. Hồ Chà Minh.
(5). Nhiá»u tác giả (1979),Trung tâm và ngoại vi trong nghiên cứu văn hoá sau phát kiến địa là , Nxb. Khoa há»c, MaxcÆ¡va.
(6), (27), (29). Inrasara (2006), Văn chương ngoại vi/ trung tâm, từ một góc nhìn , tạp chà Tia sáng, số 14, 20-7-2006.
(7). Hữu Thỉnh (2009), Bà n vá» vấn Ä‘á» giữ gìn, phát triển bản sắc văn hóa (Há»™i thảo “TÃnh dân tá»™c và tÃnh hiện đại trong văn há»c nghệ thuáºt Việt Nam hiện nayâ€, tr.161).
(8). Hùng Äình Quý (1997), Tiếng nói các nhà văn dân tá»™c thiểu số , Nhiá»u tác giả, NXB Văn hóa dân tá»™c, Hà Ná»™i, tr.120.
(9). Nguyá»…n Văn Toại (1981), Vá» má»™t và i đặc Ä‘iểm dân tá»™c qua má»™t số tiểu thuyết miá»n núi, Tạp chà Văn há»c số 4.
(10). (11), (12). Nhiá»u tác giả (1997), 40 năm văn hóa nghệ thuáºt các dân tá»™c thiểu số Việt Nam (1945 - 1985), Nxb Văn hóa, Hà Ná»™i.
(13). Lâm Tiến (2000), Văn há»c và miá»n núi , NXB Văn hóa dân tá»™c, tr. 27.
(14). Mai Liá»…u (2010),  Khoảng trống lý luáºn phê bình VHNT dân tá»™c thiểu số , Báo Văn nghệ số 20 ngà y 15-5-2010.
(15). Vũ Anh Tuấn- Vi Hồng với mùa xuân Nặm Cáp - Kỷ yếu kỉ niệm Khoa Ngữ văn 35 năm xây dựng và trưởng thà nh - NXB Thanh niên, H, 2001, tr 15.
(16), (17)Vi Hồng, Ngả văn chÆ°Æ¡ng , Tạp chà Văn há»c, 1994, số 9, tr 7, 8.
(18). Dương Thuấn, Nhà văn Vi Hồng như tôi đã biết , Tạp chà Văn nghệ DT và MN, 2002
(19). Nguồn: http:/WWW.ktdt.com.vn/newsdetail.asp?Newwsld=116728&Catld=22
(20), (21) (23). Chu Thu Hằng (2008), Cả Ä‘á»i tôi chỉ Ä‘eo Ä‘uổi Ä‘á» tà i vá» ngÆ°á»i miá»n núi , Báo Văn hóa số 1609 ra ngà y 12/11/2008.
(22). Hứa Hiếu Lá»… (2008), Nhà văn ngÆ°á»i Cô Xà u Ä‘oạt giải văn chÆ°Æ¡ng , Văn hóa - văn nghệ Cao Bằng, 5/12/2008.
(24).Ngá»c Lan(2006), Inrasara - Viết nhÆ° má»™t công dân thế giá»›i , Báo Thế thao - văn hóa , 14-7-2006
(25). Khánh PhÆ°Æ¡ng (2006), Äôi mắt nhÆ° niá»m bà máºt Chăm, Báo Xã há»™i và Gia đình, tháng 8-2006.
(26). Inrasara (2011), Hà ng mã kà ức , NXB Văn há»c và Cty Sách PhÆ°Æ¡ng Nam, tr. 8.
(28). Chân Phương (1999), Cái mới đi vỠđâu?, TC. Việt Úc, số 3, tr.119