Â
1. Mấy nét chung vá» chÆ°Æ¡ng trình và sách giáo khoa theo định hÆ°á»›ng phát triển năng lá»±c và tÃch hợp
Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toà n diện năng lá»±c và phẩm chất ngÆ°á»i há»c là tÆ° tưởng chủ đạo của đổi má»›i căn bản toà n diện giáo dục lần nà y. ChÆ°Æ¡ng trình giáo dục phổ thông tổng thể, chÆ°Æ¡ng trình môn há»c và sách giáo khoa (SGK) vá»›i tÆ° cách là công cụ để thá»±c hiện đổi má»›i giáo dục, dÄ© nhiên, phải quán triệt tÆ° tưởng đó. Äược tham gia và o quá trình nà y, chúng tôi xin trình bà y má»™t số suy nghÄ© xung quanh việc biên soạn SGK má»›i theo định hÆ°á»›ng phát triển năng lá»±c và tÃch hợp từ góc Ä‘á»™ môn Ngữ văn.
TrÆ°á»›c hết xin nói và i lá»i vá» mô hình giáo dục má»›i mà chúng ta Ä‘ang muốn xây dá»±ng. Äổi má»›i hệ thống giáo dục theo cách tiếp cáºn phát triển năng lá»±c, chú trá»ng giúp HS là m được gì từ những Ä‘iá»u đã há»c là xu hÆ°á»›ng chung của các ná»n giáo dục phát triển trong má»™t hai tháºp kỉ gần đây. Cách tiếp cáºn truyá»n thụ kiến thức không phải không giúp ngÆ°á»i há»c phát triển năng lá»±c. Nó dá»±a trên giả định không hẳn sai là nếu có nhiá»u kiến thức thì ngÆ°á»i há»c sẽ có năng lá»±c, tức có khả năng giải quyết các vấn Ä‘á», hoà n thà nh các công việc cụ thể đặt ra trong há»c táºp và cuá»™c sống. NhÆ°ng cách tiếp cáºn đó sẽ dẫn đến chá»— không biết kiến thức nà o cần phải Ä‘Æ°a và o nhà trÆ°á»ng khi mà khối lượng kiến thức của nhân loại Ä‘ang tăng nhanh nhÆ° vÅ© bão. Háºu quả là HS bị nhồi nhét kiến thức, trong đó có nhiá»u thứ vô dụng, nhÆ°ng khi và o Ä‘á»i phải giải quyết những công việc thá»±c tế thì thiếu quá nhiá»u kiến thức, kÄ© năng.
Má»™t số nhà nghiên cứu và nhà giáo dục khuyến cáo việc Ä‘á» cao mô hình giáo dục phát triển năng lá»±c có thể là m chúng ta lãng quên sứ mệnh khai phóng con ngÆ°á»i của giáo dục và /hoặc xem nhẹ việc trang bị kiến thức cho ngÆ°á»i há»c. Những khuyến cáo nhÆ° váºy là cần thiết và cần được lắng nghe. Không có mô hình hay công cụ nà o là toà n năng, giúp giải quyết được má»i vấn Ä‘á» của giáo dục. CÅ©ng nhÆ° các là thuyết khoa há»c, các mô hình giáo dục Ä‘á»u có những Æ°u Ä‘iểm và hạn chế của nó. Tuy nhiên, mô hình giáo dục phát triển năng lá»±c mà các ná»n giáo dục tiên tiến đã lá»±a chá»n (mặc dù đôi khi không được gá»i tên hiển ngôn) đã chứng tá» nhiá»u Ä‘iểm Æ°u việt hÆ¡n mô hình chú trá»ng truyá»n thụ kiến thức của nhà trÆ°á»ng truyá»n thống. Việc chú trá»ng phát triển năng lá»±c của HS không có nghÄ©a là chỉ táºp trung và o những kÄ© năng rá»i rạc, vụn vặt nhÆ° Ä‘i chân không trên “thảm†thủy tinh mà là trang bị cho ngÆ°á»i há»c những công cụ để sống và là m việc trong suốt cuá»™c Ä‘á»i. Nó cÅ©ng là con Ä‘Æ°á»ng hiệu quả để khai phóng con ngÆ°á»i. Chỉ cần so sánh cách dạy tiếng mẹ đẻ và văn há»c ở Việt Nam lâu nay vá»›i những gì mà các ná»n giáo dục phát triển Ä‘ang áp dụng sẽ thấy là m thế nà o để Ngữ văn vừa là môn há»c công cụ vừa là môn há»c mang tÃnh nhân văn, vừa chuẩn bị cho HS tham gia và o thị trÆ°á»ng lao Ä‘á»™ng vừa giúp các em phát triển các giá trị của giáo dục khai phóng.
Mô hình giáo dục phát triển năng lá»±c cÅ©ng không há» phủ nháºn tầm quan trá»ng của kiến thức vì kiến thức là má»™t yếu tố cấu thà nh của năng lá»±c, không có kiến thức thì sẽ không có năng lá»±c. Äiểm khác biệt chỉ là : Thay vì áp đặt má»™t cách võ Ä‘oán HS phải há»c những kiến thức được cho là quan trá»ng, được nhân loại tÃch lÅ©y từ hà ng nghìn năm nay, cách tiếp cáºn phát triển năng lá»±c thiết kế qui trình dạy há»c bắt đầu từ những câu há»i nhÆ°: Mục tiêu của chÆ°Æ¡ng trình há»c nà y là gì? Có những lÄ©nh vá»±c há»c táºp/môn há»c nà o cần có trong chÆ°Æ¡ng trình nà y? Há»c xong những lÄ©nh vá»±c há»c táºp/môn há»c đó, HS có thể là m được những gì? Äể là m được những Ä‘iá»u đó, nhà trÆ°á»ng cần phải cung cấp những kiến thức nà o? NghÄ©a là khi Ä‘Æ°a kiến thức và o chÆ°Æ¡ng trình và SGK, chúng ta cần hình dung được con Ä‘Æ°á»ng Ä‘i của nó, con Ä‘Æ°á»ng đó có thể ngắn hoặc dà i, nhÆ°ng nhất thiết phải có Ä‘iểm đến.
Theo mô hình giáo dục phát triển năng lá»±c, ngay trong quá trình giáo dục, HS cần giải quyết những nhiệm vụ cụ thể gần vá»›i Ä‘á»i sống thá»±c mà kiến thức, kÄ© năng của má»—i môn há»c truyá»n thống không thể đáp ứng được. Vì váºy, tÃch hợp là má»™t phần tất yếu của mô hình giáo dục nà y. Thay vì để cho HS tá»± “tÃch hợp†kiến thức, kÄ© năng đã há»c trong những môn riêng biệt để giải quyết các vấn Ä‘á» mà các em phải đối mặt khi và o Ä‘á»i thì nhà trÆ°á»ng hiện đại nháºn lãnh trách nhiệm “tÃch hợp†đó ngay trong quá trình dạy há»c. Xét trên bình diện chÆ°Æ¡ng trình phổ thông nói chung, tÃch hợp giữa các môn há»c cÅ©ng là hệ quả tất yếu của định hÆ°á»›ng giáo dục phát triển năng lá»±c. Nếu tiếp tục theo mô hình truyá»n thụ kiến thức và quan niệm má»—i môn há»c trong nhà trÆ°á»ng nhÆ° má»™t lÄ©nh vá»±c khoa há»c vá»›i đối tượng, nhiệm vụ, phÆ°Æ¡ng pháp nghiên cứu riêng của nó thì nhu cầu tÃch hợp không nhất thiết được đặt ra. Ranh giá»›i giữa các lÄ©nh vá»±c khoa há»c truyá»n thống chỉ là những lát cắt có phần giả tạo và tÆ°Æ¡ng đối. Việc tiếp tục duy trì những ranh giá»›i đó má»™t cách cứng nhắc sẽ là m cho sá»± kết nối, há»— trợ lẫn nhau giữa các lÄ©nh vá»±c tri thức và kÄ© năng bị hạn chế trong khi thá»i lượng có hạn của chÆ°Æ¡ng trình nhà trÆ°á»ng, thá»i gian và ng ngắn ngủi của HS phổ thông đòi há»i chÆ°Æ¡ng trình nhà trÆ°á»ng phải được thiết kế theo cách tối Æ°u. NhÆ° váºy, SGK theo mô hình phát triển năng lá»±c nhất thiết cÅ©ng phải là má»™t cuốn sách mang tÃnh chất tÃch hợp.
2. Äịnh hÆ°á»›ng phát triển năng lá»±c và tÃch hợp trong SGK Ngữ văn
Äối vá»›i môn Ngữ văn, trÆ°á»›c đây từng có ba cuốn sách riêng biệt cho Văn há»c, Tiếng Việt, Táºp là m văn, nhÆ°ng hiện nay các lÄ©nh vá»±c kiến thức và kÄ© năng có liên quan được tÃch hợp và o trong má»™t cuốn sách, tháºm chà trong cùng má»™t bà i há»c. Äó má»™t bÆ°á»›c tiến đáng kể so vá»›i trÆ°á»›c đây, tiếp cáºn được vá»›i thá»±c tiá»…n giáo dục của các nÆ°á»›c nhÆ° Mỹ, Anh, Nháºt Bản, Hà n Quốc, Australia, Canada, New Zealand,… Sá»± tÃch hợp trong môn Ngữ văn có cÆ¡ sở từ mục tiêu phát triển năng lá»±c giao tiếp, năng lá»±c thẩm mÄ© và từ mối quan hệ máºt thiết và hệ thống giữa kiến thức và kÄ© năng của hai lÄ©nh vá»±c văn há»c và ngôn ngữ. Nó giúp cho quá trình hình thà nh và phát triển năng lá»±c giao tiếp và năng lá»±c thẩm mÄ© của ngÆ°á»i há»c diá»…n ra thuáºn lợi và hiệu quả hÆ¡n. Tuy nhiên, do chÆ°a thoát hẳn mô hình giáo dục truyá»n thống nên chÆ°Æ¡ng trình và SGK hiện hà nh vẫn chÆ°a thá»±c sá»± hÆ°á»›ng đến năng lá»±c, tÃch hợp còn ở mức Ä‘á»™ Ä‘Æ¡n giản và vấn Ä‘á» tÃch hợp liên môn cÅ©ng còn chÆ°a rõ.
Thay vì lấy kiến thức văn há»c (chủ yếu là kiến thức văn há»c sá»), tiếng Việt và táºp là m văn là m ná»™i dung chÃnh, cấu trúc của chÆ°Æ¡ng trình má»›i phải được xây dá»±ng dá»±a trên các trụ cá»™t chÃnh tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i các năng lá»±c giao tiếp: Ä‘á»c, viết, nói và nghe. Các năng lá»±c nà y sẽ được phân giải thà nh những yêu cầu cần đạt theo Ä‘á»™ khó tăng dần và liên tục từ lá»›p 1 đến lá»›p 12. Äể đạt những yêu cầu nà y, chÆ°Æ¡ng trình phải thiết kế được các ná»™i dung dạy há»c cốt lõi, gồm hai phần chÃnh là kiến thức (văn há»c, tiếng Việt và giao tiếp) và ngữ liệu là những văn bản thuá»™c các kiểu loại khác nhau: văn bản văn há»c (literary texts), văn bản nghị luáºn (persuasive texts), văn bản thông tin (informational texts).
Äể “thi công†hiệu quả má»™t chÆ°Æ¡ng trình kiểu nà y, SGK cần tÃch hợp triệt để tất cả kiến thức của môn há»c và o trung tâm của bà i há»c là văn bản nhằm giúp há»c sinh (HS) phát triển khả năng Ä‘á»c, viết, nói và nghe vá» nhiá»u kiểu loại văn bản Ä‘a dạng, cần thiết cho cuá»™c sống, xung quanh những Ä‘á» tà i, chủ Ä‘iểm phù hợp vá»›i trải nghiệm và hứng thú của ngÆ°á»i há»c. Qua đó HS cÅ©ng được hình thà nh và phát triển những phẩm chất mà chúng ta mong đợi nhÆ°: tình yêu đối vá»›i tiếng Việt, văn há»c, văn hóa dân tá»™c; tình yêu gia đình, đất nÆ°á»›c, thiên nhiên; lòng tá»± hà o dân tá»™c; ý chà tá»± láºp, tá»± cÆ°á»ng; tinh thần dân chủ, nhân ái, khoan dung; sống trung thá»±c, tá»± trá»ng, tá»± chủ, chăm chỉ, vượt khó; ý thức tá»± hoà n thiện mình; ý thức tôn trá»ng và phát huy các giá trị văn hoá của dân tá»™c và nhân loại; sống có trách nhiệm vá»›i bản thân, gia đình và cá»™ng đồng; tinh thần hữu nghị và hợp tác quốc tế. Trên nguyên tắc chung nhÆ° váºy, chúng tôi dá»± định thay đổi đáng kể cấu trúc của cả cuốn sách cÅ©ng nhÆ° cấu trúc của từng bà i há»c. Sau đây là má»™t số định hÆ°á»›ng ban đầu.
a. CÆ¡ sở thiết kế hệ thống bà i há»c: Việc phân chia và sắp xếp các bà i há»c sẽ dá»±a trên các kiểu loại văn bản và đỠtà i. Nói cách khác, qua các bà i há»c khác nhau, HS được há»c các kiểu loại văn bản và đỠtà i khác nhau, chứ không theo trình tá»± xuất hiện của văn bản trên trục thá»i gian. Theo cách đó, HS má»›i có cÆ¡ há»™i Ä‘á»c văn bản theo kiểu loại và chỉ nhÆ° váºy thì ngÆ°á»i há»c má»›i có thể váºn dụng hiệu quả kiến thức, kÄ© năng Ä‘á»c hiểu và o hoạt Ä‘á»™ng viết, nói và nghe. NhÆ° tất cả chúng ta Ä‘á»u biết, má»—i văn bản, tùy theo mục Ä‘Ãch xã há»™i của ngÆ°á»i viết, đối tượng tiếp nháºn và ngữ cảnh văn hóa, sẽ được tạo láºp theo những cách khác nhau. NgÆ°á»i há»c cần được trang bị những kiến thức cần yếu và thá»±c hà nh Ä‘á»c liên tục vá»›i khối lượng văn bản đủ lá»›n để hiểu và là m theo những gì được tiếp nháºn từ quá trình Ä‘á»c. Nếu chỉ chú trá»ng dạy há»c ná»™i dung tÆ° tưởng của văn bản và vị trÃ, tầm quan trá»ng của nó trong lịch sá» thì ngÆ°á»i há»c không thể váºn dụng những gì đã Ä‘á»c trong SGK để Ä‘á»c những văn bản má»›i, ngoà i SGK và viết các văn bản vừa bảo đảm yêu cầu kiểu loại vừa mang dấu ấn sáng tạo của cá nhân. Cần xếp các bà i há»c theo những Ä‘á» tà i, chủ Ä‘iểm được chá»n lá»c để HS có được những trải nghiệm, hiểu biết đầy đủ, toà n diện vá» cuá»™c sống. Äó là cÆ¡ há»™i để chúng ta Ä‘Æ°a những vấn Ä‘á» lá»›n của cá nhân, đất nÆ°á»›c và nhân loại và o nhà trÆ°á»ng nhÆ° tình yêu, Æ°á»›c mÆ¡, bà i há»c trên Ä‘Æ°á»ng Ä‘á»i, chủ quyá»n quốc gia, bảo vệ môi trÆ°á»ng, tiến bá»™ của thá»i đại công nghệ, toà n cầu hóa và giữ gìn bản sắc dân tá»™c,….
b. Số bà i há»c dá»± kiến: Số bà i trong má»—i cuốn sách sẽ giảm nhiá»u so vá»›i và i chục bà i nhÆ° hiện nay. Việc giảm số lượng bà i há»c nhÆ° váºy giúp tăng đáng kể dung lượng bà i há»c. Nhá» váºy, HS có cÆ¡ há»™i được rèn kÄ© và đầy đủ các năng lá»±c giao tiếp và tăng cÆ°á»ng khả năng tÃch hợp các kiến thức và kÄ© năng ngay trong cùng má»™t bà i há»c. Má»—i bà i há»c kéo dà i má»™t số tuần cÅ©ng giúp giáo viên được chủ Ä‘á»™ng và linh hoạt trong tổ chức các hoạt Ä‘á»™ng dạy há»c.
c. Tỉ lệ bà i dà nh cho các kiểu loại văn bản: Không chỉ táºp trung và o văn bản văn há»c nhÆ° SGK hiện nay. Bên cạnh văn bản văn há»c chiếm tỉ lệ lá»›n, sẽ có má»™t tỉ lệ hợp là văn bản nghị luáºn và văn bản thông tin được Ä‘Æ°a và o sách.
Việc tăng cÆ°á»ng văn bản nghị luáºn và văn bản thông tin và o SGK không chỉ giúp cho HS phát triển năng lá»±c Ä‘á»c những văn bản thông dụng, biết cách thu nháºn và xá» là thông tin cần cho há»c táºp và đá»i sống mà còn giúp các em phân tÃch thứ ngôn ngữ (từ vá»±ng, ngữ pháp, phong cách,…) thông thÆ°á»ng, trung tÃnh, qua đó phát triển năng lá»±c viết. Văn bản văn há»c có ngôn ngữ đẹp và tinh tế, giúp cho HS phát triển năng lá»±c thẩm mÄ©, nhÆ°ng văn bản nghị luáºn và văn bản thông tin có Æ°u Ä‘iểm khác là cung cấp cho các em mẫu văn bản để viết, đáp ứng nhu cầu thá»±c tiá»…n trong Ä‘á»i sống.
d. Tỉ lệ số tiết dà nh cho các kĩ năng trong mỗi bà i
Trong má»™t bà i há»c phải có đầy đủ các hoạt Ä‘á»™ng dạy há»c Ä‘á»c, viết, nói và nghe. Các hoạt Ä‘á»™ng phải tÃch hợp vá»›i nhau theo cách: những gì đã Ä‘á»c sẽ là m cÆ¡ sở cho viết, những gì đã Ä‘á»c và viết sẽ là m cÆ¡ sở cho nói và nghe. Má»™t mặt, SGK vá»›i phải dà nh thá»i gian cho HS được Ä‘á»c kÄ© văn bản, mặt khác cần cho ngÆ°á»i há»c cÆ¡ há»™i được rèn luyện má»™t cách hiệu quả năng lá»±c viết, nói và nghe. Walter Loban, Giáo sÆ° của Äại há»c California – Berkeley (1912 – 1992) đã có má»™t so sánh thú vị: “We listen to the equivalent of a book a day, talk the equivalent of a book a week, read the equivalent of a book a month, and write the equivalent of a book a year.†(Chúng ta NGHE tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i má»™t cuốn sách má»—i ngà y, NÓI tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i má»™t cuốn sách má»—i tuần, ÄỌC tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i má»™t cuốn sách má»—i tháng, và VIẾT tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i má»™t cuốn sách má»—i năm…). Nói và nghe đóng vai trò quan trá»ng nhÆ° váºy, thế nhÆ°ng lâu chúng ta chÆ°a có định hÆ°á»›ng rõ rà ng giúp HS phát triển năng lá»±c nà y má»™t cách hiệu quả, nhất là ở cấp trung há»c.
Ở trung há»c, dá»± kiến số tiết cho Ä‘á»c hiểu và kiến thức Ä‘á»c hiểu chiếm tỉ lệ trên má»™t ná»a, thá»i gian còn lại cho viết, nói và nghe.
e. Dá»± kiến phân bố yêu cầu cần đạt và ná»™i dung dạy há»c ở các bà i
NhÆ° đã trình bà y ở trên, ná»™i dung chÃnh của chÆ°Æ¡ng trình má»›i gồm hai phần chÃnh là yêu cầu cần đạt và ná»™i dung dạy há»c. Ná»™i dung của từng bà i há»c cÅ©ng nhÆ° váºy.
Có những yêu cầu cần đạt có thể được cà i đặt trong nhiá»u bà i, ở những chá»— thÃch hợp. Chẳng hạn, khi Ä‘á»c văn bản văn há»c, cần: a) Nháºn biết và phân tÃch được những chi tiết, ná»™i dung cụ thể thể hiện tÆ°á»ng minh hoặc hà m ẩn trong văn bản. Biết tóm tắt ná»™i dung văn bản; b) Hiểu được chủ Ä‘á» của văn bản và giải thÃch cách xác định chủ đỠđó (chẳng hạn qua nhan Ä‘á»; sá»± thay đổi của bản thân nhân váºt chÃnh hay những gì mà nhân váºt nà y rút ra được từ câu chuyện; má»™t câu nói, nháºn định trong lá»i thoại hay lá»i ngÆ°á»i dẫn chuyện).
Khi viết má»™t văn bản, qui trình viết bảo đảm các bÆ°á»›c: xác định nhiệm vụ, mục Ä‘Ãch viết và đối tượng tiếp nháºn; hình thà nh ý tưởng; thu tháºp thông tin, chất liệu cho bà i viết (từ suy nghÄ©, quan sát, trải nghiệm cá nhân; thông qua thảo luáºn, Ä‘á»c sách báo, phá»ng vấn,…); láºp dà n ý; viết bản thảo; chỉnh sá»a (sá»a lá»—i vá» bố cục; lá»—i vỠý; lá»—i dùng các phÆ°Æ¡ng tiện liên kết văn bản; lá»—i dùng từ, đặt câu; lá»—i chÃnh tả; thêm, bá»›t hoặc thay đổi các chi tiết, cân nhắc cách lá»±a chá»n từ, câu và phong cách ngôn ngữ (trang trá»ng hay thân máºt, viết hay nói) là m cho văn bản hấp dẫn hÆ¡n đối vá»›i ngÆ°á»i Ä‘á»c); chia sẻ bà i viết; hoà n thiện bà i viết dá»±a và o nháºn xét, góp ý của ngÆ°á»i khác.
HS cần biết cách thu tháºp có hiệu quả nguồn thông tin chÃnh xác, đáng tin cáºy; xá» lý và váºn dụng những thông tin đó phục vụ cho bà i viết; biết trÃch dẫn nguồn tin được sá» dụng. Văn bản viết thể hiện rõ rà ng và mạch lạc chủ Ä‘á», ý tưởng chÃnh hoặc thông tin cÆ¡ bản; phù hợp vá»›i yêu cầu vá» kiểu loại văn bản, xuất phát từ nhiệm vụ, mục Ä‘Ãch viết và đối tượng tiếp nháºn; có mở đầu, triển khai, kết thúc, và những chi tiết cần yếu; các câu, Ä‘oạn có mối quan hệ liên kết chặt chẽ vá»›i nhau, giữa các Ä‘oạn có những phÆ°Æ¡ng tiện liên kết thÃch hợp và đa dạng.
Có những yêu cầu cần đạt cần được cà i đặt trong má»—i bà i, chẳng hạn: Äá»c: Nháºn biết và phân tÃch được nhân váºt, bối cảnh, cốt truyện của má»™t truyện kể; Liên hệ quan niệm sống, Æ°á»›c mÆ¡ hay ná»—i lo lắng của các nhân váºt trong văn bản vá»›i bản thân. Viết: Qui trình viết má»™t văn bản và thá»±c hà nh qui trình viết; Biết viết má»™t bà i văn kể má»™t trải nghiệm cá nhân, có cách kể chuyện mạch lạc, nêu được sá»± việc, thá»i gian, nÆ¡i chốn, những Ä‘iá»u quan trá»ng đã là m/diá»…n ra, suy nghÄ© và đánh giá vá» sá»± việc đó. Nói và nghe: Biết kể vá» trải nghiệm cá nhân; có cách kể chuyện mạch lạc, nêu được sá»± việc, thá»i gian, nÆ¡i chốn, những Ä‘iá»u quan trá»ng đã là m/diá»…n ra, suy nghÄ© và đánh giá vá» sá»± việc đó.
Kiến thức văn há»c, kiến thức tiếng Việt và ngữ liệu Ä‘Æ°a và o bà i há»c cần có ná»™i dung phù hợp để giúp HS đạt được các yêu cầu cần đạt nói trên. NhÆ° có thể thấy, thiết kế bà i há»c theo cách nà y sẽ giúp HS phát triển hà i hòa và hiệu quả các năng lá»±c và phẩm chất mà chúng ta kì vá»ng. Kiến thức được Ä‘Æ°a và o chÆ°Æ¡ng trình và SGK không phải vì mục Ä‘Ãch tá»± thân mà cần phải là má»™t phần quan trá»ng của quá trình phát triển năng lá»±c và phẩm chất.
3. Khả năng tÃch hợp liên môn
Không chỉ tÃch hợp ná»™i môn, tÃch hợp liên môn cÅ©ng là má»™t khả năng cần được khai thác má»™t cách phù hợp và hiệu quả. Khác vá»›i chÆ°Æ¡ng trình phổ thông truyá»n thống, chÆ°Æ¡ng trình giáo dục phổ thông má»›i của Bá»™ Giáo dục và Äà o tạo lấy các năng lá»±c cốt lõi, trong đó có năng lá»±c giao tiếp, là m xuất phát Ä‘iểm để thiết kế các lÄ©nh vá»±c há»c táºp, môn há»c và định hÆ°á»›ng các ná»™i dung dạy há»c.
Trong chÆ°Æ¡ng trình phổ thông má»›i, Ngữ văn đóng vai trò chủ đạo trong việc phát triển năng lá»±c giao tiếp cho ngÆ°á»i há»c. Tuy váºy, năng lá»±c nà y không chỉ được phát triển trong môn Ngữ văn mà còn được phát triển trong tất cả các môn há»c khác. Quan Ä‘iểm xây dá»±ng chÆ°Æ¡ng trình nà y đặt ra yêu cầu kết nối môn Ngữ văn vá»›i má»™t số môn há»c khác. Ở đây không đặt ra vấn Ä‘á» tÃch hợp môn Ngữ văn vá»›i các môn khác ở cấp Ä‘á»™ chÆ°Æ¡ng trình hay cấp Ä‘á»™ môn há»c để tạo thà nh môn há»c má»›i nhÆ° đối vá»›i Khoa há»c Tá»± nhiên và Khoa há»c Xã há»™i/ Lịch sá» và Äịa lÃ.
Theo cách tiếp cáºn nà y, vá» phÃa môn Ngữ văn, nhÆ° đã nói ở trên, cần sá» dụng má»™t tỉ lệ nhất định các văn bản thông tin vá» các vấn Ä‘á» tá»± nhiên và xã há»™i. Việc tăng cÆ°á»ng tỉ lệ văn bản thông tin, thay vì chỉ táºp trung và o văn bản văn há»c nhÆ° chÆ°Æ¡ng trình và SGK lâu nay là định hÆ°á»›ng đổi má»›i của bản thân môn Ngữ văn, giúp cho môn há»c nà y có tÃnh ứng dụng cao hÆ¡n và đáp ứng tốt hÆ¡n nhu cầu giao tiếp Ä‘a dạng và ngà y cà ng cao của ngÆ°á»i há»c. Vì váºy, việc sá» dụng các văn bản viết vá» các vấn Ä‘á» tá»± nhiên và xã há»™i vừa phù hợp vá»›i định hÆ°á»›ng đổi má»›i của môn há»c, vừa tăng cÆ°á»ng khả năng kết nối môn Ngữ văn vá»›i các môn khoa há»c tá»± nhiên và khoa há»c xã há»™i. Khi sá» dụng các văn bản nhÆ° váºy, HS không chỉ rèn luyện năng lá»±c Ä‘á»c hiểu, viết, trình bà y, thảo luáºn nhÆ° những năng lá»±c cốt yếu của môn Ngữ văn mà còn biết cách váºn dụng các khái niệm, thuáºt ngữ và thông tin được há»c từ các môn khoa há»c tá»± nhiên và khoa há»c xã há»™i và o hoạt Ä‘á»™ng giao tiếp trong giá» há»c Ngữ văn. Äể là m được Ä‘iá»u nà y, các tác giả SGK, nhất là sách Tiếng Việt ở Tiểu há»c, khi lá»±a chá»n văn bản thông tin để dạy Ä‘á»c hiểu và tạo kiến thức ná»n cho HS viết, nói và nghe, cần tham khảo ná»™i dung dạy há»c của các môn Tìm hiểu tá»± nhiên và Tìm hiểu xã há»™i để có má»™t số văn bản “đồng hÆ°á»›ng†vá» Ä‘á» tà i, thể loại, giúp tăng cÆ°á»ng khả năng kết nối, tÃch hợp giữa môn Tiếng Việt (Ngữ văn) vá»›i các môn khác, qua đó giúp HS phát triển năng lá»±c giao tiếp má»™t cách hiệu quả. Cách tiếp cáºn nà y cÅ©ng giúp HS củng cố vững chắc hÆ¡n các kiến thức khoa há»c đã há»c.
Ngoà i ra, trong các tác phẩm văn há»c thÆ°á»ng có những nhân váºt, sá»± kiện, tình huống có liên quan đến những vấn Ä‘á» thuá»™c phạm vi quan tâm của các khoa há»c tá»± nhiên và khoa há»c xã há»™i, chẳng hạn Æ°á»›c mÆ¡ của nhân váºt vá» cuá»™c sống ở má»™t hà nh tinh xa xôi; bi kịch của nhân váºt sau má»™t thảm há»a thiên nhiên; quan niệm của nhân váºt, má»™t tay buôn Ä‘á»™ng váºt hoang dã, vá» thế giá»›i loà i váºt,…. Những vấn đỠ“đồng hÆ°á»›ng†nhÆ° váºy tạo ra cÆ¡ há»™i cho tác giả SGK và giáo viên mở rá»™ng, liên hệ câu chuyện trong tác phẩm văn há»c vá»›i những kiến thức, thông tin mà HS có được từ các môn há»c khác.
Vá» phÃa các môn khoa há»c tá»± nhiên và khoa há»c xã há»™i, mục Ä‘Ãch dạy há»c cÅ©ng không phải chỉ giá»›i hạn trong phạm vi các kiến thức và kÄ© năng đặc thù của môn há»c. ChÆ°Æ¡ng trình và SGK các môn há»c nà y cần có những yêu cầu cần đạt và ná»™i dung dạy há»c giúp HS phát triển năng lá»±c giao tiếp bằng ngôn ngữ nói, ngôn ngữ viết và phÆ°Æ¡ng tiện giao tiếp Ä‘a phÆ°Æ¡ng thức (multimodal literacy). Khi há»c các môn khoa há»c, HS cần có khả năng tìm kiếm và đánh giá các nguồn thông tin, dữ liệu; biết phân biệt nguồn thông tin, dữ liệu nguyên cấp và thứ cấp (primary and secondary sources); biết tổ chức, sá» dụng, thể hiện các thông tin và dữ liệu trong má»™t báo cáo khoa há»c hay bà i thuyết trình; biết mô tả, giải thÃch, tÆ°á»ng thuáºt hay trình bà y qui trình thá»±c hiện và kết quả của má»™t thà nghiệm hay khảo sát.
HS cÅ©ng cần hiểu và sá» dụng chÃnh xác các thuáºt ngữ. Vá»›i yêu cầu nà y, SGK các môn khoa há»c và giáo viên cần chú ý giải thÃch các thuáºt ngữ khó, má»›i xuất hiện trong văn bản. SGK các môn nhÆ° Lịch sá» hay Äịa là hiện hà nh có phụ lục ở cuối sách, giải thÃch nghÄ©a của các thuáºt ngữ. Cách là m nà y không thá»±c sá»± hiệu quả. HS Ãt khi sá» dụng những phụ lục nà y. Trong SGK má»›i nên giải thÃch các thuáºt ngữ ngay bên lá» sách, gần vị trà mà thuáºt ngữ xuất hiện để HS tiện theo dõi và có ý thức vá» sá» dụng thuáºt ngữ. Giáo viên cần coi việc giải thÃch kÄ© lưỡng các thuáºt ngữ là cách giúp HS hiểu chÃnh xác ná»™i dung bà i há»c, vì váºy là má»™t phần tất yếu của hoạt Ä‘á»™ng dạy há»c. Và cần tạo Ä‘iá»u kiện để HS có cÆ¡ há»™i tá»± dùng được những thuáºt ngữ đã há»c thông qua trao đổi, thảo luáºn.
Ngoà i hệ thống thuáºt ngữ, văn bản trong má»—i chuyên ngà nh khoa há»c còn có những đặc trÆ°ng vá» cấu trúc ngữ pháp và cấu trúc văn bản, vá» cách sá» dụng các phÆ°Æ¡ng tiện giao tiếp Ä‘a phÆ°Æ¡ng thức nhÆ° hình ảnh, kà hiệu, biểu đồ, đồ thị, bản đồ, số liệu thống kê,…để biểu đạt các thông tin và ý tưởng. SGK và giáo viên cần có những hÆ°á»›ng dẫn để HS biết Ä‘á»c và viết phù hợp vá»›i những đặc trÆ°ng đó. Cuối cùng là HS phải há»c cách chú thÃch nguồn trÃch dẫn, cách sắp xếp các tà i liệu tham khảo khi viết má»™t báo cáo khoa há»c, có ý thức tránh đạo văn.
Ngoà i ra, việc mở rá»™ng mục tiêu môn há»c giúp HS hình thà nh và phát triển năng lá»±c giao tiếp, bao gồm cả năng lá»±c giao tiếp Ä‘a phÆ°Æ¡ng thức còn là cÆ¡ há»™i để tÃch hợp việc phân tÃch ngôn ngữ trong môn Ngữ văn vá»›i hình ảnh, Ä‘Æ°á»ng nét, mà u sắc trong môn MÄ© thuáºt. Phân tÃch hiệu quả tác Ä‘á»™ng “cá»™ng hưởng†của bà i thÆ¡ vá» chú chó ở TrÆ°á»ng Sa và bức hình Ä‘i kèm vừa đăng trên Tuổi trẻ ngà y 11 tháng 8 năm 2016 sẽ thấy được phần nà o khả năng tÃch hợp nà y.
Â
Nhìn thấy tấm ảnh những chú chó ở TrÆ°á»ng Sa quyến luyến vá»›i ngÆ°á»i chiến sÄ© hoà n thà nh nghÄ©a vụ quân sá»± rá»i đảo trở vỠđất liá»n của cá»±u chiến binh Lê Bá DÆ°Æ¡ng, anh Hoà ng Hải Lý (TrÆ°á»ng SÄ© quan không quân Nha Trang, Khánh Hòa) đã xúc Ä‘á»™ng là m bà i thÆ¡ "BÆ¡i và o Ä‘i" và đưa lên Facebook.
BÆ¡i và o Ä‘i, Và ng Æ¡i, tao vỠđây Äừng ra xa, thân thể mà y bé lắm Sóng thì to, nÆ°á»›c biển kia rất mặn Mà y cứ bÆ¡i ra, tao sao thể cầm lòng...
BÆ¡i và o Ä‘i, Và ng Æ¡i, có nghe không Mà y quyến luyến là m lòng tao chợn sóng Äại dÆ°Æ¡ng mênh mông, thân thể mà y bé bá»ng Cứ ngÆ°á»›c vá» tà u, sao tao thể cách xa...
BÆ¡i và o Ä‘i, Và ng Æ¡i, quay lại nhà Tao phải vá» thôi bởi đã xong nghÄ©a vụ Và tao biết đêm qua mà y mất ngủ Cứ liếm tay tao, sợ trốn mà y vá».
Äừng váºy nữa mà , Và ng Æ¡i, tao thÆ°Æ¡ng quá ThÆ°Æ¡ng những đêm tao và mà y đứng gác Gió bão từng cÆ¡n mà y vẫn không sai khác Phủ phục canh me bá»n cÆ°á»›p biển chá»±c chá».
Vá» Ä‘i mà y, đừng bÆ¡i nữa, tao nhá» Tao xin lá»—i, bởi đã xong nghÄ©a vụ Và tao biết chừng ấy vẫn chÆ°a đủ NhÆ°ng phải và o bá», anh em khác ra thay.
VỠđi mà y, đừng bơi nữa, mắt cay...
Ngôn ngữ tá»± nhiên, tiếng Việt, tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Nga,… có ngữ pháp của nó. Văn chÆ°Æ¡ng nói chung, thi ca nói riêng phải tuân thủ qui tắc chung của ngôn ngữ, nhÆ°ng hình thức biểu đạt của nó cÅ©ng có những nét đặc thù. Các biện pháp tu từ nhÆ° nhân hóa, đối láºp, Ä‘iệp ngữ và ngôn ngữ biểu cảm Ä‘áºm nét là m cho bà i thÆ¡ gây xúc Ä‘á»™ng lòng ngÆ°á»i. NhÆ°ng bức ảnh kèm theo vá»›i “cấu trúc ngữ pháp†riêng của nó đã thá»±c sá»± là m cho hiệu quả biểu cảm tăng lên nhiá»u lần.
Nhân váºt trong bức ảnh: Hai con chó và ng (có lẽ là giống chó thuần Việt) và những ngÆ°á»i lÃnh xong nghÄ©a vụ (Ä‘á»™i mÅ© cối bá»™ Ä‘á»™i). Hình ngÆ°á»i lÃnh có kÃch cỡ to nhất cho nên là má»™t Ä‘iểm nổi báºt trong bức ảnh, tuy nhiên lại đặt ở vị trà bên lá», do đó không phải là trung tâm. Nằm ở vị trà trung tâm chÃnh là hai con chó và đồn gác ở phÃa sau. Bối cảnh: Giữa biển, gần má»™t hòn đảo có bá»™ Ä‘á»™i đóng quân (do phÃa xa nhìn thấy cá» Việt Nam), thá»i gian là ban ngà y. Mà u sắc chủ đạo: Mà u và ng của con chó trên ná»n xanh của nÆ°á»›c biển, là m cho hình ảnh hai con chó trở nên rất nổi báºt. Hoạt Ä‘á»™ng: Hai con chó bÆ¡i và nhìn theo những ngÆ°á»i lÃnh, những ngÆ°á»i lÃnh ngồi trên thuyá»n, ngoái đầu lại nhìn hai con chó. Vị trà đặt máy ảnh: Hai con chó được chụp ở vị trà thấp hÆ¡n hẳn so vá»›i ngÆ°á»i cầm máy, tôn thêm vị thế yếu Ä‘uối, đáng thÆ°Æ¡ng của nó. Tiếp xúc: Mắt hai con chó nhìn trá»±c tiếp và o ngÆ°á»i lÃnh, nó có vẻ nhÆ° Ä‘ang không muốn rá»i xa ngÆ°á»i lÃnh. Tiêu Ä‘iểm: NgÆ°á»i xem có cảm giác mình chÃnh là nhân váºt ngÆ°á»i lÃnh trong bức ảnh và giao tiếp trá»±c tiếp vá»›i con chó, đồng cảm vá»›i cảm xúc của nhân váºt ngÆ°á»i lÃnh trong bức ảnh. Con chó ở gần thuyá»n có ánh mắt tiếp xúc trá»±c tiếp vá»›i con ngÆ°á»i, bà y tá» sá»± thân máºt và tình cảm của chó đối vá»›i ngÆ°á»i. Con chó ở phÃa xa thuyá»n rÆ°á»›n cao đầu lên để cố gắng tiếp xúc gần hÆ¡n vá»›i con ngÆ°á»i vì nó ở vị trà xa hÆ¡n nhiá»u. Äánh giá: Mắt con chó nhìn ngÆ°á»i trông rất buồn, có cái gì đó nhÆ° rất tuyệt vá»ng.
Ná»™i dung bà i thÆ¡ và các chi tiết trong bức ảnh hòa quyện và o nhau, bổ sung cho nhau nhÆ° các thà nh tố của má»™t chỉnh thể. Khó có thể nói bà i thÆ¡ giải thÃch cho bức ảnh hay ngược lại, bức ảnh minh há»a cho bà i thÆ¡. ChÆ°Æ¡ng trình Ngữ văn của nhiá»u nÆ°á»›c hiện nay coi khả năng phân tÃch hình ảnh cÅ©ng là má»™t phần quan trá»ng của năng lá»±c giao tiếp, cần được chú ý hình thà nh và phát triển trong môn Ngữ văn. Ranh giá»›i môn há»c có phần bị nhòe và có thể hÆ¡i lạ đối vá»›i những ai chỉ quen vá»›i cách tiếp cáºn môn há»c trong nhà trÆ°á»ng truyá»n thống, nhÆ°ng nó phù hợp vá»›i xu hÆ°á»›ng giúp ngÆ°á»i há»c phát triển năng lá»±c giao tiếp trong thá»i đại công nghệ vá»›i vai trò gia tăng của thế giá»›i hình ảnh và biểu tượng trong Ä‘á»i sống hằng ngà y cÅ©ng nhÆ° công việc.
Việc xác định năng lá»±c giao tiếp nhÆ° má»™t năng lá»±c cốt lõi, xuyên môn theo nghÄ©a rá»™ng của nó, bao gồm cả năng lá»±c giao tiếp Ä‘a phÆ°Æ¡ng thức trong chÆ°Æ¡ng trình giáo dục phổ thông má»›i sẽ góp phần tăng thêm khả năng kết nối, tÃch hợp giữa môn Ngữ văn vá»›i các môn há»c khác. Qua đó, chúng ta có thêm bằng chứng vá» khả năng, nhu cầu và hiệu quả tÃch hợp giữa các môn há»c trong chÆ°Æ¡ng trình phổ thông được thiết kế theo mô hình giáo dục phát triển năng lá»±c.
Â
Há»™i thảo Äà Nẵng, tháng 8 năm 2016
Â
 |