NHá»®NG KHẲNG ÄỊNH CỦA Là THUYẾT: NGHIÊN CỨU VÄ‚N CHÆ¯Æ NG HÀN LÂM VÀ VÄ‚N BẢN ÄÔNG à |
Wednesday, 26 September 2012 15:29 |
NHá»®NG KHẲNG ÄỊNH CỦA Là THUYẾT: NGHIÊN CỨU VÄ‚N CHÆ¯Æ NG HÀN LÂM VÀ VÄ‚N BẢN ÄÔNG à Stephen OWEN * Câu há»i đặt ra cho buổi gặp gỡ hôm nay là là m cách nà o chúng ta váºn dụng nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng hà n lâm Âu-Mỹ (đặc biệt là lý thuyết) cho các văn bản Äông Ã, nhất là ở những quốc gia có truyá»n thống văn chÆ°Æ¡ng bản địa lâu Ä‘á»i. Câu há»i nà y đã liên tục được đặt ra, kể từ lúc tôi nghiên cứu trong lÄ©nh vá»±c nà y – tÃnh đến nay đã là hÆ¡n bốn mÆ°Æ¡i năm. Câu há»i cứ được đặt Ä‘i đặt lại má»™t cách dai dẳng gợi cho chúng ta thấy cả sá»± khẩn thiết trong ná»™i tại câu há»i và việc chÆ°a má»™t ai Ä‘Æ°a ra được câu trả lá»i thá»a mãn.Lý do không trả lá»i được câu há»i nà y có lẽ là do má»™t số yếu tố: bản thân câu há»i chÆ°a được khảo sát, và có lẽ nó đã được há»i sai. Có lẽ câu trả lá»i hay cho câu há»i nà y là má»™t câu phức tạp và không dá»… mà chuyển tải được và o trong má»™t tiến trình phÆ°Æ¡ng pháp. Trong buổi nói chuyện hôm nay tôi sẽ đặt lại câu há»i nà y và i lần, má»—i lần theo má»™t cách hÆ¡i khác nhau, để mở ra và i vấn Ä‘á» chung quanh bản thân câu há»i. Tôi muốn bắt đầu bằng má»™t phê bình “lý thuyếtâ€, khi mà thuáºt ngữ nà y giỠđây được hiểu và sá» dụng trong thảo luáºn xuyên văn hóa, cuối cùng xin Ä‘á» xuất rằng ý tưởng “văn há»c thế giá»›i†mở ra má»™t hÆ°á»›ng má»›i cho lý thuyết và có thể bằng nhiá»u cách hứa hẹn giải quyết được câu há»i dai dẳng nà y. Chúng ta cần phải thá»±c tế vá» những Ä‘á»™ng lá»±c xã há»™i Ä‘ang váºn hà nh trong câu há»i nà y. Tôi thÆ°á»ng nghe câu há»i nà y đặt ra mà vá»›i tôi dÆ°á»ng nhÆ° là vì những lý do sai. Chẳng hạn nhÆ° là “là m thế nà o chúng ta bắt kịp?†– nghÄ©a là “là m thế nà o chúng ta Ä‘em văn há»c của mình và o trong má»™t diá»…n ngôn vá» văn há»c cà ng ngà y cà ng toà n cầu hóa?†Công thức tá»± vệ mạnh mẽ hÆ¡n là “văn há»c quốc gia của chúng ta có gì đặc biệt khiến cho lý thuyết phÆ°Æ¡ng Tây không tÆ°Æ¡ng xứng?†Câu đầu tiên trong các kiểu há»i câu há»i nà y giả dụ má»™t chÆ°Æ¡ng trình chủ nghÄ©a quốc tế không có tÃnh phê phán trong đó Hoa Kỳ và châu Âu được phép định nghÄ©a má»™t chuẩn “quốc tếâ€, trong khi câu thứ hai thì giả dụ má»™t chÆ°Æ¡ng trình không có tÃnh phê phán không kém nhằm tìm ra má»™t sá»± Ä‘á»™c đáo vô song trong má»™t ná»n văn há»c dân tá»™c. Trong Văn há»c Thế giá»›i là gì, giáo sÆ° Damrosch đã Ä‘Æ°a ra má»™t phân tÃch khéo léo vá» những háºu quả của dạng thức thứ hai của câu há»i, cho rằng má»™t bá»™ pháºn văn bản nhất định đòi há»i quá nhiá»u kiến thức, được bắt rá»… quá sâu trong lịch sá» của nó khiến má»i thứ có ý nghÄ©a quan trá»ng vá» nó bị mất Ä‘i khi nó bÆ°á»›c và o “văn há»c thế giá»›i†và má»™t diá»…n ngôn toà n cầu vá» văn há»c. Khẳng định nà y tháºm chà còn có má»™t dạng thức dân tá»™c cá»±c Ä‘oan hÆ¡n – rằng chỉ ai đó từ má»™t quốc gia nhất định thì má»›i có thể hiểu được văn há»c của quốc gia đó. Giáo sÆ° Damrosch xúc tiến chấp nháºn khẳng định nà y và loại trừ những tác phẩm nhÆ° váºy ra khá»i “văn há»c thế giá»›i.†Tôi muốn quay lại câu há»i nà y và táºp trung và o bản thân khẳng định nà y và lịch sá» của nó. NhÆ°ng vượt quá chuyện đó, háºu quả méo mó hÆ¡n của khẳng định nà y là có gì đó Ä‘á»™c đáo không thể thay thế được ở má»™t bá»™ pháºn văn bản nhất định trong má»™t thứ ngôn ngữ dân tá»™c nhất định khiến cho những thà nh tố khác biệt văn hóa nằm ở vị trà trung tâm trong việc định nghÄ©a bản sắc của má»™t văn hóa và thÆ°á»ng bá» qua nhiá»u đặc tÃnh mà hai ná»n văn hóa có thể chia sẻ. Nói cách khác, khi định nghÄ©a bản sắc bằng sá»± khác biệt thì bản sắc không còn là hiện tượng thuần “bản địa†được giả định nữa, mà nó đã tá»± phân lại mình và o má»™t tráºt tá»± toà n cầu. Câu há»i chung cho khả năng áp dụng lý thuyết phÆ°Æ¡ng Tây và o những văn bản phi Tây phÆ°Æ¡ng chạm ngay và o bản chất của những khẳng định của lý thuyết: liệu lý thuyết là phổ quát hay nó mang tÃnh ngẫu nhiên lịch sá»? Lý thuyết đã luôn nghiêng vá» cái thÆ°á»ng được cho là chủ nghÄ©a phổ quát, nhÆ°ng những lý thuyết gia tà i năng nhất đã khôn khéo giá»›i hạn những khẳng định của há» và o truyá»n thống Âu châu hay má»™t phần của nó. Foucault là má»™t sá» gia: ông không bầy đặt nói vá» tÃnh dục, hình phạt hay sá»± Ä‘iên rồ phổ quát, mà là sá»± hình thà nh lịch sá» cụ thể của nó tại châu Âu ở má»™t ká»· nguyên nhất định. Derrida thÆ°á»ng giá»›i hạn rõ rà ng những khẳng định của mình và o truyá»n thống triết há»c châu Âu, để châu à và những ná»n văn hóa phi Tây phÆ°Æ¡ng là thá»±c thể khác không biết để đảm bảo được sá»± thống nhất của hệ thống triết há»c ông miêu tả. Bourdieu viết vá» Pháp thế ká»· 19 và 20. NhÆ°ng bởi các lý thuyết gia nà y Ä‘Æ°a ra những khẳng định liên quan chặt chẽ tá»›i hiện đại hay háºu hiện đại, há» trở nên liên quan vá»›i má»™t ná»n văn hóa Ä‘ang cà ng lúc cà ng toà n cầu hóa. Äây là phức tạp đầu tiên khi trả lá»i câu há»i nà y: chúng ta phải vạch ra được sá»± khác biệt rõ rệt giữa các văn bản tiá»n hiện đại và hiện đại. Văn bản hiện đại phát triển từ việc Ä‘á»c các bản dịch; chúng có thể mang phong vị địa phÆ°Æ¡ng – tháºm chà đặt trá»ng tâm và o những phẩm chất địa phÆ°Æ¡ng – nhÆ°ng chúng đã là má»™t phần của tráºt tá»± văn bản Ä‘ang cà ng lúc cà ng mang tÃnh toà n cầu. Tuy váºy, khi chúng ta đối diện vá»›i văn há»c tiá»n hiện đại của châu Ã, mà có Ãt hoặc không quan hệ gì vá»›i văn há»c châu Âu, thì chúng ta gặp má»™t tình huống khác.   Lý thuyết  TrÆ°á»›c khi xem xét sâu hÆ¡n sá»± liên quan của lý thuyết, chúng ta cần xác định vị trà cái thÆ°á»ng được gá»i là “lý thuyết†trong má»™t bối cảnh Ä‘á»i sống xã há»™i và trà tuệ rá»™ng lá»›n hÆ¡n. Chúng ta nên bắt đầu bằng cách bá» phạm trù “phÆ°Æ¡ng Tâyâ€. Thay vì là má»™t thứ vá»›i những đặc Ä‘iểm chấp nháºn sá»± mô tả Ä‘Æ¡n giản, ý tưởng “nghiên cứu văn há»c phÆ°Æ¡ng Tây†bao chứa má»™t tầm những khác biệt và mâu thuẫn ná»™i tại – những mâu thuẫn cÆ¡ bản hÆ¡n nhiá»u so vá»›i việc các lý thuyết khác biệt nhau. Ở đại há»c Mỹ, má»™t lÄ©nh vá»±c kiến thức được biết tá»›i là “chuyên ngà nh,†và đã dần được mô tả không phải bởi khách thể nó nghiên cứu mà bởi phÆ°Æ¡ng pháp luáºn và các loại câu há»i mà nó đặt ra. Ngược vá»›i lý thuyết nhân văn tổng quát gắn vá»›i vá»›i nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng, những phÆ°Æ¡ng pháp luáºn nà y – thÆ°á»ng được gá»i là “lý thuyết†– là chuyên nghiệp và cụ thể vá» lÄ©nh vá»±c. Giữa các lÄ©nh vá»±c nhÆ° thế, nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng là độc đáo bởi nó là lÄ©nh vá»±c duy nhất bị phân chia bởi ngôn ngữ dân tá»™c thà nh các khoa khác nhau. Hồi những năm 60 và 70 thế ká»· trÆ°á»›c nó táºp trung và o những trà o lÆ°u trong tÆ° tưởng Âu châu Ä‘Æ°Æ¡ng đại – chủ yếu là Pháp và Äức, nhÆ°ng bao gồm cả Nga, Tiệp Khắc, và à – dÆ°á»›i cái Ä‘á» mục “lý thuyếtâ€. Äến nay nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng Mỹ được đồng nhất vá»›i “lý thuyết†ở nghÄ©a nà y. Mặc dù có lý thuyết văn chÆ°Æ¡ng riêng biệt (nhất là chủ nghÄ©a hình thức Nga và Tiệp), “lý thuyết†nhân văn rá»™ng hÆ¡n nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng rất nhiá»u. Foucault là sá» gia; Derrida là triết gia; Bourdieu là nhà xã há»™i há»c văn hóa; dÄ© nhiên có ngoại lệ, nhÆ°ng tôi nghÄ© hoà n toà n có thể nói rằng hầu hết các trÆ°á»ng đại há»c ở Mỹ ta thÆ°á»ng Ä‘á»c há» trong má»™t khóa há»c văn chÆ°Æ¡ng hÆ¡n là trong má»™t khóa há»c ở khoa lịch sá», triết há»c, hay xã há»™i há»c. Cả ba lý thuyết gia tôi vừa kể tên là ngÆ°á»i Pháp (mặc dù phần lá»›n sá»± nghiệp giảng dạy của hai trong ba ngÆ°á»i là ở Mỹ); cả ba Ä‘á»u đã qua Ä‘á»i. Có rất nhiá»u chuyện để suy ngẫm vá» hai Ä‘iá»u nà y. Mặc dù có và i lý thuyết gia xuất sắc là ngÆ°á»i Mỹ, song những ngÆ°á»i gây ảnh hưởng nhất là ngÆ°á»i châu Âu. Chúng ta được nhắc nhở đến những khác biệt ná»™i tại dữ dá»™i trong cái thÆ°á»ng được gá»i là truyá»n thống “phÆ°Æ¡ng Tâyâ€, và má»™t lịch sá» ngá» vá»±c Anh-Mỹ dà i lâu của tÆ° tưởng “Âu Lụcâ€. Khoa há»c xã há»™i Mỹ, gồm cả lịch sá», có “lý thuyết†riêng của nó, thÆ°á»ng bắt rá»… từ các truyá»n thống của chủ nghÄ©a thá»±c chứng. Ngay cả trong khoa há»c nhân văn, triết há»c hà n lâm ở Mỹ thÆ°á»ng có khuynh hÆ°á»›ng chuá»™ng triết há»c ngôn ngữ Anh-Mỹ hÆ¡n. Chỉ trong nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng thì Freud, Lacan, Foucault, Derrida, Levi-Strauss, Bourdieu Ä‘á»u thuá»™c vỠ“lý thuyếtâ€. Trong giá»›i hà n lâm Mỹ nói chung, thÆ°á»ng có má»™t sá»± thù địch đáng kể và thÆ°á»ng là sá»± khinh bỉ vá»›i các nhà tÆ° tưởng Pháp và Äức và những ngÆ°á»i Mỹ kế vị há»; và sá»± thù địch đó xuất phát từ nhiá»u hÆ°á»›ng. Chủ nghÄ©a nữ quyá»n Ä‘Æ°Æ¡ng đại và nghiên cứu giá»›i mang xu hÆ°á»›ng Mỹ nhất vá» lý thuyết, nhÆ°ng chúng được há»— trợ bởi má»™t xu hÆ°á»›ng hoạt Ä‘á»™ng xã há»™i mà cÅ©ng gây ra Ãt nhiá»u phiá»n toái. Trong những lÄ©nh vá»±c khác, “lý thuyết†gắn cụ thể vá»›i chuyên ngà nh. Trong nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng nó là nhân văn má»™t cách chung chung. Những ngÆ°á»i là m “lý thuyết†nhân văn chung là thiểu số. Ở chÃnh châu Âu có rất nhiá»u há»c giả vẫn nghiên cứu ngữ văn thế ká»· 19 trong nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng, trong khi trong nghiên cứu khoa há»c xã há»™i, những phÆ°Æ¡ng pháp định lượng kiểu Mỹ dần phổ biến hÆ¡n so vá»›i lý thuyết nhân văn tÆ° biện. Marx có thể xuất hiện trong tà i liệu Ä‘á»c của khóa há»c khoa há»c chÃnh trị dÆ°á»›i góc nhìn lịch sá», nhÆ°ng má»™t sinh viên Mỹ có khả năng Ä‘á»c Marx nhiá»u hÆ¡n trong khóa há»c nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng, trong khi sinh viên khoa há»c chÃnh trị thÆ°á»ng thì Ä‘á»c “lý thuyết lá»±a chá»n hợp lý.†Xin trở lại vá»›i thá»±c tế các lý thuyết gia mà tôi Ä‘á» cáºp Ä‘á»u đã qua Ä‘á»i. Có và i lý thuyết gia xuất sắc vẫn còn sống; nhÆ°ng tìm được ngÆ°á»i nà o dÆ°á»›i sáu mÆ°Æ¡i tuổi quả là khó. Žižek giỠđã 62; Agamben thì đã gần 70. Lacan mất cách đây ba mÆ°Æ¡i năm, năm 1981. Rất có thể cái mà chúng ta gá»i là “lý thuyết†là má»™t giai Ä‘oạn lịch sá» trong tÆ° tưởng Âu-Mỹ, và cái giai Ä‘oạn đó giỠđây đã qua rồi. Có rất nhiá»u môn đồ, nhÆ°ng dù há» có Ä‘á»™c đáo hay cố gắng Ä‘á»™c đáo đến mức nà o, căn cÆ°á»›c của há» vá»›i tÆ° cách là môn đồ rất rõ rà ng[1]. Những lý thuyết gia nổi tiếng trong sáu mÆ°Æ¡i năm qua, nhìn chung, giỠđây trở thà nh những văn bản được giảng dạy và nghiên cứu. Và trong môi trÆ°á»ng hà n lâm, lý thuyết cà ng ngà y cà ng được coi nhÆ° là má»™t tráºt tá»± các nhà tÆ° tưởng, văn bản, và trÆ°á»ng phái, được sắp xếp trong má»™t thể chế của “sá»± thay thế†và “tiến bá»™,†mà chỉ có lý thuyết cáºn thá»i má»›i có giá trị và lý thuyết cáºn thá»i nhất là hay nhất. Vì thế má»™t khóa há»c “lý thuyết†thÆ°á»ng Ä‘á»c má»™t nhóm giá»›i hạn các văn bản. Tôi là sinh viên và bắt đầu trở thà nh giảng viên ở Yale và o những năm 1970 khi Derrida giảng vá» tác phẩm má»›i nhất của ông. Cảm giác vô cùng phấn khÃch khi được có mặt ở đó lúc má»™t chuyện Ä‘ang diá»…n ra. GiỠđây Derrida đã Ä‘i và o kinh viện, nhÆ° Hegel hồi giữa thế ká»· 19, vá»›i nhiá»u môn đồ và tÆ° tưởng của ông truyá»n bá trong các khóa há»c. Ông đã trở thà nh văn bản. Tôi xin được Ä‘á» xuất rằng những văn bản nà y không phải là bản thân lý thuyết, mà là các dấu vết của lý thuyết. “Lý thuyết,†hiểu má»™t cách đúng đắn, là má»™t tiến trình có tÃnh phê phán chuyên ngà nh cố khám phá ra những quy tắc chung hay phổ quát có khả năng giải thÃch trong việc xá» lý các tình huống ngẫu nhiên lịch sá». Nó là “là m†hÆ¡n là hiểu và “áp dụng.†DÄ© nhiên Ä‘á»c các văn bản lý thuyết là má»™t cÆ¡ sở cần thiết cho việc là m lý thuyết, nhÆ°ng bản thân nó không phải là lý thuyết. Thuáºt ngữ ngược vá»›i lý thuyết nhân văn nhất không phải lý thuyết trong khoa há»c xã há»™i, mà là “lịch sá»â€ ở nghÄ©a triết há»c của nó, Ä‘Æ¡n thuần là tÃnh ngẫu nhiên của chuyện đã xảy ra và đang xảy ra. Luôn nghÄ© theo lối văn bản, Derrida gá»i Ä‘iá»u nà y là “văn khốâ€, khối kết thô của văn bản được lÆ°u giữ, bao gồm những dấu vết gợi chúng ta nhá»› đến thứ đã không được lÆ°u giữ. “Văn khố†của Derrida khá giống ngôi má»™ – má»i thứ nằm ở đó, không phân loại hay cấp báºc. Lý thuyết ná»— lá»±c sắp xếp cái ngẫu nhiên kia, luôn Ä‘á» xuất má»™t tráºt tá»± vượt trá»™i cái ngẫu nhiên và , trong quá trình đó, tạo ra cấp báºc cái gì là quan trá»ng và cái gì không quan trá»ng. Mặc dù các lý thuyết gia sẽ bác bá» má»™t khẳng định nhÆ° váºy, lý thuyết luôn ngầm tham gia và o việc hình thà nh Ä‘iển phạm. Trong nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng hà n lâm, những tác phẩm thá»a mãn những quan tâm lý thuyết trở nên quan trá»ng, còn những tác phẩm nà o không là m được việc đó thì bị loại xuống thứ cấp[2]. Lịch sá», được hiểu là cái ngẫu nhiên, há»—n loạn trên má»™t quy mô khổng lồ; để hiểu được nó chúng ta cần có lý thuyết. NhÆ°ng lý thuyết có má»™t Ä‘iểm mù lá»›n, là cái ngẫu nhiên lịch sá» của chÃnh nó – mặc dù nói nhÆ° váºy đã là lý thuyết hóa lý thuyết. Lý thuyết tạo ra những khẳng định tổng quát dá»±a trên những Ä‘iểm riêng biệt ngẫu nhiên mang tÃnh lịch sá» nhÆ° thể những khẳng định nà y bản thân chúng không mang tÃnh ngẫu nhiên lịch sá» vá» những Ä‘iểm cụ thể mà chúng chá»n ghi nháºn. Lý thuyết Ä‘Æ°Æ¡ng đại vá» bản chất có tÃnh quy nạp – và nhÆ° bất kỳ lý thuyết quy nạp nà o trong khoa há»c và khoa há»c xã há»™i, những kết luáºn của nó được quyết định bởi táºp hợp dữ liệu của nó. Quá trình là đi vòng tròn và củng cố lẫn nhau: nếu các câu há»i được đặt ra bởi lý thuyết ban đặc quyá»n cho má»™t táºp hợp dữ liệu nhất định, chÃnh những câu há»i nà y xuất phát từ việc Ä‘á»c trÆ°á»›c đó. Bà i há»c đầu tiên chúng ta luôn dạy sinh viên văn là không có những cách tiếp cáºn “cÆ¡ bảnâ€; ngay cả nếu chúng ta không thừa nháºn những giả định lý thuyết thì chúng vẫn hiện diện ở đó. Có lẽ bà i há»c thứ hai lẽ ra chúng ta nên dạy là tất cả những giả định lý thuyết Ä‘á»u bắt nguồn từ các bà i Ä‘á»c trÆ°á»›c đó. Sá»± đối láºp giữa lý thuyết và sá»± ngẫu nhiên lịch sá» là ná»n tảng để hiểu câu há»i đầu tiên: trong má»™t tráºt tá»± quốc tế má»›i của nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng và nhân văn hà n lâm, phát triển từ lý thuyết văn chÆ°Æ¡ng Âu-Mỹ, là m cách nà o chúng ta hiểu được những sản phẩm văn bản địa phÆ°Æ¡ng và những Ä‘iển phạm địa phÆ°Æ¡ng không hỠđóng vai trò gì trong việc hình thà nh lý thuyết văn chÆ°Æ¡ng Âu-Mỹ? Dữ liệu nà y không phải là má»™t phần của “táºp hợp dữ liệu.†Nói cách khác: cái mà chúng ta gá»i là “lý thuyết†lấy ná»n tảng từ má»™t gia đình văn bản địa phÆ°Æ¡ng – truyá»n thống Âu-Mỹ – và đó là chỉ má»™t phần nhá» bé của những văn bản có tồn tại. Äó chÃnh là táºp hợp dữ liệu của nó. Äây có thể là văn bản triết há»c, văn bản văn chÆ°Æ¡ng, hoặc, vá»›i các sá» gia, là loại thông tin cụ thể được lÆ°u giữ trong các tà i liệu. Lý thuyết thÆ°á»ng Ä‘Æ°a ra những khẳng định từ các văn bản nhất định, nhÆ°ng nó coi những khẳng định tổng quát từ dữ liệu địa phÆ°Æ¡ng nà y nhÆ° thể là những khẳng định mang tÃnh phổ quát. Những khẳng định của lý thuyết liên quan chặt chẽ tá»›i những hà nh Ä‘á»™ng nháºn định và đánh giá thá»±c chứng. Chẳng hạn, nếu ta Ä‘Æ°a ra lá»i khẳng định vá» sá»± chuyển giao từ Lãng mạn sang hiện đại sang háºu hiện đại trong thÆ¡ ca dá»±a trên Hugo, Baudelaire, André Breton, và Francis Ponge, má»™t tÆ°á»ng thuáºt lý thuyết thuyết phục sẽ Ä‘iển phạm hóa những nhà thÆ¡ nà y. Chẳng ai biết phải là m gì vá»›i Emily Dickinson cùng thá»i vá»›i Baudelaire, cÅ©ng chả biết phải là m sao vá»›i má»™t Walt Withman có ảnh hưởng sâu rá»™ng – đó là còn chÆ°a Ä‘á» cáºp tá»›i thÆ¡ ca từ đầu thế ká»· 19 trong thế giá»›i Hồi giáo, Nam à và Äông Ã. Tôi lấy trÆ°á»ng hợp các tá»± sá»± lý thuyết của hiện đại và háºu hiện đại là m và dụ, bởi chúng được phổ biến và nháºp tâm thà nh má»™t thứ phổ quát. NhÆ° đã nói ở trÆ°á»›c, dù có quy nạp đến mức nà o, lý thuyết đóng má»™t vai trò trung tâm trong việc nháºn định và hình thà nh Ä‘iển phạm. Nó tạo ra má»™t chuẩn duy nhất vá» nháºn định cho văn há»c toà n cầu vá»›i những háºu quả thú vị vá» hiện thá»±c sáng tạo văn chÆ°Æ¡ng. Chẳng hạn, má»™t tá»± sá»± tiến bá»™ mang phong vị đặc Pháp tạo ra má»™t sá»± phân cách giữa “bình dân†và “tiá»n phong†(“avant gardeâ€); sá»± phân chia giữa cái có ý nghÄ©a vá» mặt nghệ thuáºt và cái bình dân đã được má»i ngÆ°á»i chấp nháºn mà không nghi ngá» gì đến ná»—i rất Ãt ngÆ°á»i nhá»› rằng trÆ°á»›c 1850 sá»± phân chia nà y không há» tồn tại. Ủy ban giải Nobel không xem xét các tiểu thuyết “bình dân†– và quả thá»±c, không ai Ä‘á» cá» chúng cả. Nếu giỠđây rá»i khá»i thế giá»›i Âu-Mỹ, chúng ta bắt đầu nhìn thấy sá»± bá quyá»n của tá»± sá»± lý thuyết. Tôi xin Ä‘Æ°a ra má»™t minh há»a Ä‘Æ¡n giản. Việc sáng tác thi ca truyá»n thống sống sót ở các nÆ¡i thuá»™c thế giá»›i phi Tây phÆ°Æ¡ng: haiku và waka ở Nháºt; “thi ca kiểu cổ,†(cá»±u thể thi – jiuti shi), ở Trung Quốc; ghazal ở Pakistan. Má»—i quốc gia nà y cÅ©ng có cái gá»i là “thÆ¡ má»›i,†là má»™t biến dạng địa phÆ°Æ¡ng – đôi khi có những tác phẩm vÄ© đại – vá» má»™t khái niệm thi ca được chia sẻ rá»™ng rãi khắp toà n cầu. Tôi xin nói thêm rằng những dạng thức kiểu “cổ†nà y không giống nhÆ° những báºc tiá»n bối tiá»n hiện đại của chúng; ngôn ngữ cổ và các motif được chuyển hóa hoà n toà n bởi sá»± cấy ghép của chúng và o trong má»™t thế giá»›i Ä‘Æ°Æ¡ng đại và mối quan hệ của chúng vá»›i những hình thức “má»›i†của thi ca. Tuy nhiên, nếu ai đó ná»™p má»™t táºp thÆ¡ lên ủy ban Nobel, há» có thể sẽ có khả năng Ä‘á»c và đánh giá “thÆ¡ má»›iâ€; há» không biết là m gì vá»›i haiku, waka, jiutishi, hay ghazal. Nếu há» chá»n má»™t nhà thÆ¡ sáng tác những lối thÆ¡ cÅ© nà y, há» sẽ chá»n cái kỳ dị của hình thức thể loại, hÆ¡n là có thể đánh giá được những bà i thÆ¡ nà y trong bối cảnh riêng của chúng. NhÆ° ở Thế Váºn Há»™i, ngÆ°á»i ta buá»™c phải chÆ¡i theo luáºt do ngÆ°á»i bên ngoà i Ä‘Æ°a ra, mà sá»± hình thà nh của chúng há» chẳng thể tranh cãi. Chuyện đó chẳng có gì sai; nhÆ° luáºt quốc tế và thị trÆ°á»ng hối Ä‘oái tiá»n tệ, nó là m cho việc tÆ°Æ¡ng tác toà n cầu có thể diá»…n ra. NhÆ°ng chúng ta tất yếu phải hiểu đây là má»™t thông lệ cần thiết, hÆ¡n là má»™t thứ phổ quát tá»± nhiên[3]. Lý thuyết vá»›i tÆ° cách má»™t tiến trình tÆ° duy chuyên ngà nh là rất phổ quát. Lý thuyết nhÆ° là má»™t tráºt tá»± các văn bản, các nhà tÆ° tưởng, các câu há»i Âu-Mỹ là má»™t dạng thức địa phÆ°Æ¡ng đã được toà n cầu hóa. Khi nói Ä‘iá»u nà y, chúng ta có thể thúc giục má»i ngÆ°á»i Ä‘á»c những văn bản lý thuyết đó. Chúng có thể trở thà nh má»™t táºp hợp các câu há»i dùng để suy ngẫm hÆ¡n là má»™t táºp hợp các mô hình để là m theo.  TÃnh Thá»±c dụng của Lý thuyết Mô hình Thế Váºn Há»™i, hệ thống tiá»n tệ, và luáºt quốc tế có thể hữu dụng khi chúng ta quay trở lại câu há»i, vá»›i hai dạng thức tồi: “là m thế nà o để chúng ta bắt kịp?†hoặc “văn hóa dân tá»™c chúng ta có gì đặc biệt khiến cho lý thuyết phÆ°Æ¡ng Tây không tÆ°Æ¡ng xứng?†Câu há»i được đặt ra ở đây có những háºu quả ảnh hưởng đến hà nh vi. Tôi xin lấy ra trÆ°á»ng hợp mà tôi hiểu rõ nhất, đó là Trung Quốc. Gần đây tại các khoa nhân văn ở Trung Quốc có áp lá»±c cá»±c kỳ lá»›n phải “quốc tế hóa,†đi theo mô hình của khoa há»c tá»± nhiên. ChÃnh phủ ban thưởng háºu hÄ©nh cho các khoa và trÆ°á»ng đại há»c “quốc tế hóa,†vá»›i thà nh công Ä‘o đếm được phần lá»›n là các bà i xuất bản trên các tạp chà “quốc tếâ€, tức là tạp chà Âu-Mỹ. Trong khoa há»c tá»± nhiên, ngẫu nhiên lịch sá» không phải là vấn Ä‘á»: có lẽ giá trị của má»™t chứng minh công thức trong váºt lý lý thuyết phát triển theo tá»± nhiên và toán há»c, chứ không phải từ lịch sá» riêng biệt của Äông à hay châu Âu và cá»™ng đồng di dân của nó. Các nhà khoa há»c Ä‘á»c các phÆ°Æ¡ng trình chứ không phải lượng câu chữ tiếng Anh nhá» bé xung quanh chúng. Vá»›i các nhà nhân văn há»c thì vấn Ä‘á» lại rất khác, dÆ°á»›i cùng má»™t áp lá»±c phải “quốc tế hóa.†Sá» dụng tiếng Anh rõ rà ng là vấn Ä‘á» khó khăn chÃnh, nhÆ°ng vấn Ä‘á» sâu xa hÆ¡n trong lÄ©nh vá»±c nhân văn là việc viết lách trong má»™t diá»…n ngôn mà các biên táºp viên của các tạp chà “quốc tế†thấy có giá trị đáng xuất bản. Tôi sẽ dùng từ “tinh vi†ở đây, bởi vì nó là cách các nháºn định vá» diá»…n ngôn phê phán sẽ được tiếp nháºn nhÆ° thế nà o bởi các biên táºp viên của các tạp chà “quốc tế†nà y. Tôi biết và i trÆ°á»ng hợp các trÆ°á»ng đại há»c ở Trung Quốc đã giải quyết vấn Ä‘á» nà y bằng cách thuê các há»c giả Mỹ trẻ hứa hẹn, những ngÆ°á»i nà y sẽ xuất bản bằng tiếng Anh và trên “các tạp chà quốc tế.†Mặt khác, có cả sá»± kháng cá»± vá»›i và ná»—i quan ngại có thể hiểu được vá» chuyện “bị Mỹ hóa†(dù nhiá»u đến mức nà o, trong nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng, Ä‘iá»u nà y có thể là các giá trị dá»±a trên lý thuyết Pháp và Äức.) Và dÆ°á»›i những áp lá»±c bên ngoà i và những quan ngại bên trong sản sinh ra thể chế kinh viện của nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng là má»™t quần thể sinh viên vá»›i những giá trị cà ng ngà y cà ng toà n cầu hóa, vá»›i những trà thức trẻ ở Thượng Hải gần gÅ©i vá»›i đồng nghiệp của hỠở LA và New York hÆ¡n rất nhiá»u vá»›i thầy giáo của chÃnh há». Äiá»u mà tôi Ä‘ang muốn nói tá»›i ở đây không Ä‘Æ¡n thuần chỉ là sá»± than van cho sá»± Ä‘i xuống của khoa há»c nhân văn, mà là sá»± ngoại biên hóa kép mà trong đó sá»± ngoại biên hóa của nhân văn bị gấp đôi lên bởi ý thức rằng hầu hết công việc hay ho nhất trong khoa há»c nhân văn được là m ra ở châu Âu và châu Mỹ. Những ngÆ°á»i trong khoa nhân văn thấy mình thèm khát lý thuyết Ä‘Æ°Æ¡ng đại, và há» thÆ°á»ng thÃch văn chÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng đại và hiện đại hÆ¡n nÆ¡i các mối quan tâm vá» mặt lý thuyết của há» dá»… dà ng tìm được lối ra thá»a mãn.  Lại là Câu há»i đó Câu trả lá»i hay nhất cho câu há»i của chúng ta không phải là má»™t câu trả lá»i dá»… dà ng. Nó đòi há»i phải lịch sá» hóa cả “lý thuyết văn chÆ°Æ¡ng Âu-Mỹ†và ý tưởng vá» các Ä‘iển phạm văn chÆ°Æ¡ng địa phÆ°Æ¡ng và các thá»±c hà nh văn chÆ°Æ¡ng không phải là má»™t phần của tá»± sá»± Âu-Mỹ. LÄ©nh vá»±c “văn chÆ°Æ¡ng thế giá»›i†vẫn còn má»›i mẻ khiến cho khả dÄ© có thể trả lá»i những câu há»i nà y bằng những cách mà các ý tưởng cÅ© vá» lý thuyết không là m được. Từ những trÆ°á»ng hợp tôi biết rõ nhất – Trung Quốc, và vá»›i mức Ä‘á»™ Ãt hÆ¡n là Nháºt Bản và Nam à – má»™t sá»± phân chia cÆ¡ bản đã hình thà nh trong văn há»c dân tá»™c giữa nghiên cứu văn há»c tiá»n hiện đại và hiện đại, là m việc vá»›i những văn bản Ä‘ang bÆ°á»›c và o hay đã bÆ°á»›c và o má»™t hệ thống văn chÆ°Æ¡ng “quốc tếâ€. Ở Nam Ã, tiểu thuyết Âu-Ấn Ä‘Æ°Æ¡ng đại được xá» lý vá»›i má»™t sá»± “tinh vi†đáng kể, ở cả Ấn Äá»™ và nÆ°á»›c ngoà i; nó rất chi là má»™t phần của văn chÆ°Æ¡ng toà n cầu vá»›i phong vị địa phÆ°Æ¡ng. Nó trở thà nh “văn há»c dân tá»™c†má»›i, mặc dù chỉ má»™t phần nhá» dân Ấn có thể thá»±c sá»± Ä‘á»c nó. Nghiên cứu văn há»c Sanskrit và các loại văn há»c viết bằng tiếng bản xứ thá»i trung cổ ở chÃnh Ấn Äá»™ thì không “tinh vi.†Có và i há»c giả ở châu Âu và Mỹ cố lý thuyết hóa nó và đưa ra những diá»…n giải tinh vi, thừa nháºn rằng đây là cách duy nhất để Ä‘Æ°a và o hệ thống quốc tế. NhÆ°ng văn há»c Nam à tiá»n hiện đại vá»›i tất cả sá»± phong phú bao la của chÃnh nó vẫn cưỡng lại sá»± toà n cầu hóa. Văn há»c Hồi giáo và văn há»c Trung Quốc cÅ©ng hệt nhÆ° váºy. Văn há»c tiá»n hiện đại Nháºt Bản có lẽ thà nh công hÆ¡n chút Ãt – nhÆ°ng chủ yếu là trong lÄ©nh vá»±c tiểu thuyết. Nó vốn không phải là thể loại thi ca. Trong lý thuyết Âu-Mỹ, thÆ¡ ca đóng má»™t vai trò rất nổi báºt. Äiá»u nà y gây ra băn khoăn chÃnh của tôi là : mối quan hệ giữa khái niệm nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng “quốc tế†dá»±a trên những giả thiết nhất định đã nảy sinh từ văn chÆ°Æ¡ng Âu-Mỹ và những truyá»n thống văn chÆ°Æ¡ng phi Tây phÆ°Æ¡ng cÅ© hÆ¡n không há» có sá»± tiếp xúc trá»±c tiếp vá»›i văn chÆ°Æ¡ng châu Âu trÆ°á»›c thá»i kỳ thuá»™c địa. Äây vẫn luôn là vấn Ä‘á» khó khăn. Trong lÄ©nh vá»±c nà y, việc thá»±c hà nh nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng thÆ°á»ng có khuynh hÆ°á»›ng rất địa phÆ°Æ¡ng và , phần lá»›n, chỉ hấp dẫn vá»›i những thà nh viên của cá»™ng đồng hà n lâm của má»™t ná»n văn há»c dân tá»™c nhất định. Biên táºp viên của má»™t tạp chà nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng “quốc tế†mà tôi giả định sẽ thấy tác phẩm nhÆ° váºy hoặc là bảo thủ má»™t cách ngây thÆ¡ hay không thể hiểu được má»™t cách rất kỳ dị. Rất Ãt tạp chà sẽ xuất bản tác phẩm nhÆ° váºy; mà nếu có chăng nữa thì rất Ãt Ä‘á»™c giả “quốc tế†sẽ Ä‘á»c và coi trá»ng nó. Äến lúc nà y, phê phán của tôi chủ yếu hÆ°á»›ng và o việc thá»±c hà nh nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng kiểu Âu-Mỹ, niá»m tin của nó và o sá»± “tiến bộ†hay “tinh vi,†sá»± mê mải và o chÃnh những truyá»n thống địa phÆ°Æ¡ng của riêng nó mà những truyá»n thống nà y đã trở thà nh nhÆ° phổ quát bởi quyá»n lá»±c và ảnh hưởng xã há»™i của chúng trong thế giá»›i toà n cầu. Bây giá», tôi xin chuyển sá»± phê phán của mình sang nghiên cứu văn chÆ°Æ¡ng “truyá»n thống†đương đại trong thế giá»›i phi phÆ°Æ¡ng Tây. Tôi xin nói ngay từ đầu là những tình huống ở các nÆ°á»›c khác nhau là tá»± thân chúng rất khác biệt. Kiến thức của tôi vá» các phÆ°Æ¡ng thức thá»±c hà nh hà n lâm Ä‘Æ°Æ¡ng đại trong văn há»c tiá»n hiện đại ở má»™t số truyá»n thống riêng biệt là rất giá»›i hạn. Tôi hiểu Trung Quốc rõ nhất, tiếp đó là Nháºt Bản. Ở Ấn Äá»™, việc xuất bản nghiên cứu vá» văn há»c Sanskrit thÆ°á»ng là bằng tiếng Anh, mặc dù pha tạp rất nặng ná» các thuáºt ngữ Sanskrit, từ vá»±ng kỹ thuáºt của thi pháp Sanskrit truyá»n thống. Ở những nÆ¡i khác, tôi dá»±a và o các tà i liệu nghiên cứu bản địa được nhắc đến trong tà i liệu nghiên cứu tiếng Anh. Tôi sẽ táºp trung và o trÆ°á»ng hợp Trung Quốc, mặc dầu ở nhiá»u trÆ°á»ng hợp các nháºn xét của tôi có thể được khái quát hóa.  Truyá»n thống Chúng ta cần bắt đầu vá»›i khái niệm “văn hóa truyá»n thống†và “văn há»c truyá»n thống.†Rõ rà ng là má»™t khái niệm nhÆ° váºy bản thân nó là má»™t chức năng của cái hiện đại; nó không thể xuất hiện trong giai Ä‘oạn tiá»n hiện đại bởi con ngÆ°á»i ở trong nó và không thể nhìn thấy nó nhÆ° là má»™t phạm trù. Nó chỉ trở thà nh má»™t phạm trù khi ta ở bên ngoà i nó – nhÆ° còn hiển nhiên hÆ¡n nữa trong thuáºt ngữ “tiá»n hiện đại.†Vấn Ä‘á» vá»›i ý tưởng “văn hóa truyá»n thống†hay “văn há»c truyá»n thống†là nó thÆ°á»ng giả định má»™t chỉnh thể hay “bản chất†nà o đó trong cái là lịch sá» lâu Ä‘á»i của những dị biệt sâu sắc và những thay đổi sâu sắc. Chỉ từ cái hiện đại “bên ngoà i†thì chúng ta má»›i thấy má»™t chỉnh thể, nhÆ°ng diện mạo của chỉnh thể được áp lên bởi sá»± dị biệt của cái hiện đại, và bằng má»™t cách cÆ¡ bản nó không hiểu được thế giá»›i nhÆ° được hiểu trong giai Ä‘oạn tiá»n hiện đại. à tưởng “văn hóa truyá»n thống†hay “văn há»c truyá»n thống†liên quan chặt chẽ tá»›i quốc gia dân tá»™c và má»™t ý tưởng vá» bản sắc dân tá»™c, mà lại cÅ©ng là hiện tượng hiện đại. Má»™t quốc gia dân tá»™c khác vá»›i má»™t “quốc gia sắc tá»™c.†Việt Nam trở nên Ä‘á»™c láºp và o ká»· nguyên tiá»n hiện đại bởi nó có thể huy Ä‘á»™ng má»™t ý nghÄ©a sắc tá»™c biệt láºp vá»›i Trung Hoa; nhÆ°ng nó không thể chế hóa bản sắc dân tá»™c qua má»™t hệ thống trÆ°á»ng quốc láºp dạy địa lý dân tá»™c, lịch sá» dân tá»™c, văn hóa dân tá»™c, v.v… Vì thế văn hóa dân tá»™c trở thà nh văn hóa truyá»n thống được định nghÄ©a má»™t cách dân tá»™c đổi thay theo cái hiện đại. Nếu văn hóa dân tá»™c tất yếu nhấn mạnh sá»± khác biệt của nó, nó dẫn tá»›i ý tưởng “bản chất†dân tá»™c, là đối ứng cho việc cụ thể hóa “cái truyá»n thống.†Không có truyá»n thống “thuần Trung,†“thuần Việt,†hay “thuần Äông Ã.†Những khu vá»±c nà y luôn Ä‘an xen, luôn biến đổi, luôn tiếp nháºn con ngÆ°á»i và các ý tưởng từ bên ngoà i. Nếu không phải nhÆ° váºy, Äông à vẫn còn là má»™t nhóm những tá»™c ngÆ°á»i tách biệt. Ở Äông Ã, Pháºt giáo là chá»— gặp gỡ của các văn hóa khác nhau. Khi chúng ta hiểu Ä‘iá»u nà y, chúng ta cÅ©ng hiểu rằng việc tiếp xúc vá»›i phÆ°Æ¡ng Tây trong hai hay ba thế ká»· qua Ä‘Æ¡n thuần chỉ là má»™t sá»± tiếp xúc nữa: Äôi khi kẻ bên ngoà i có hÆ¡n vá» sức mạnh quân Ä‘á»™i hay văn hóa; đôi khi kẻ bên trong có hÆ¡n. Äây chÃnh là cách mà châu Âu hình thà nh. Lúc nãy tôi có nói tá»›i việc lịch sá» hóa ý tưởng “truyá»n thống.†Sá»± chuyển biến sâu sắc nhất của văn há»c tiá»n hiện đại phần lá»›n là vô hình bởi nó là thứ hiển nhiên nhất: đây là sá»± thể chế hóa “văn há»c dân tá»™c†trong những hệ thống trÆ°á»ng công láºp và sá»± chuyển hóa hoà n toà n Ä‘á»™c giả của nó, những ngÆ°á»i coi nó là văn há»c “của riêng há»â€. NgÆ°á»i ta luôn khó chịu khi suy ngẫm đến những giả định cÆ¡ bản của các tổ chức trả lÆ°Æ¡ng cho há». Lấy trÆ°á»ng hợp Trung Quốc chẳng hạn, phần lá»›n dân chúng Æ°u ái cái gá»i là “văn hóa Trung Hoa†và “văn há»c Trung Hoa truyá»n thốngâ€. Chỉ hai trăm năm trÆ°á»›c văn há»c không được coi là tà i sản của nhân dân Trung Hoa nói chung, mà là của má»™t tầng lá»›p Ä‘Ã n ông nhất định, và má»™t tầng lá»›p nhá» hÆ¡n nhiá»u những phụ nữ quý tá»™c. Tôi chắc chắn rằng những Ä‘Ã n ông Trung Hoa được há»c hà nh của hai trăm năm trÆ°á»›c cảm thấy há» chia sẻ văn hóa đó vá»›i má»™t ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông Việt Nam được há»c hà nh cùng tầng lá»›p – hay má»™t ngÆ°á»i Hà n Quốc hoặc Nháºt Bản – nhiá»u hÆ¡n là vá»›i má»™t nông dân Trung Hoa. Nó không phải là văn hóa dân tá»™c. Việc sáng tạo ra những hệ thống trÆ°á»ng công láºp là để nhằm tạo ra má»™t “quần thể công dân†vá»›i ý nghÄ©a chung má»™t lịch sá» và văn hóa. Việc nà y diá»…n ra ở khắp má»i nÆ¡i. Tà i liệu từ quá khứ được đóng gói lại và diá»…n dịch lại cho những mục Ä‘Ãch nà y. Và kết quả là cá»±c kỳ thà nh công. Và lÆ°Æ¡ng của chúng ta được trả dá»±a trên giả định đó. DÄ© nhiên, đây là sá»± trá»› trêu cho những ai tuyên bố rằng ta phải xuất thân “từ†má»™t dân tá»™c nhất định để hiểu văn hóa dân tá»™c đó; chẳng hạn, rằng bất kỳ má»™t Ä‘á»™c giả Trung Quốc nà o, đặc biệt là ngÆ°á»i có há»c, có cảm giác gần gÅ©i thân thiết đặc biệt vá»›i văn há»c cổ Ä‘iển Trung Hoa. Äiá»u nà y ná»™i tại hóa ý thức hệ của quốc gia dân tá»™c hiện đại. Tổ tiên của hầu hết ngÆ°á»i Trung Hoa chẳng được thua gì trong văn há»c cổ Ä‘iển – mặc dù nhiá»u ngÆ°á»i biết những tên tuổi nổi tiếng nhất. Là má»™t ngÆ°á»i nói tiếng mẹ đẻ là tiếng Trung cÅ©ng không có nghÄ©a rằng ai đó vá» mặt trá»±c quan hiểu được tiếng Hán cổ giá»i hÆ¡n má»™t ngÆ°á»i không phải là ngÆ°á»i Hoa. Quá trình nà y sản sinh ra má»™t và i sá»± đảo nghịch giá trị khiến ta choáng váng. Tôi có những đồng nghiệp nghiên cứu văn há»c Hà n Quốc viết bằng tiếng Hán và muốn khăng khăng chứng minh rằng má»™t số bà i thÆ¡ tiếng Hán nà o đó do ngÆ°á»i Hà n Quốc là m cÆ¡ bản thể hiện những phẩm chất Hà n thay vì là Hoa. Vá»›i tôi những văn bản nà y dÆ°á»ng nhÆ° vá» mặt bản chất là má»™t phần của thi ca Äông à viết bằng tiếng Hán cổ. GiỠđây chúng ta sá» dụng từ bổ nghÄ©a “Trung Hoa,†nhÆ°ng thuáºt ngữ tiá»n hiện đại không được đánh dấu bởi bất kỳ dân tá»™c tÃnh nà o: wen (văn) thuần túy có nghÄ©a là trứ tác tao nhã. Tác giả của những bà i thÆ¡ Hà n viết bằng chữ Hán nà y (Hán Hà n) có lẽ là những ngÆ°á»i ủng há»™ nhiệt thà nh quyá»n tá»± trị của quốc gia Hà n Quốc, và có lẽ đã phản ứng má»™t cách dữ dá»™i trÆ°á»›c sá»± xâm lăng của ngÆ°á»i Hoa. Trong những bà i thÆ¡ nà y, há» thÆ°á»ng ngợi ca đất nÆ°á»›c Hà n Quốc và lịch sá» của nó. NhÆ°ng nếu má»™t ngÆ°á»i bảo vá»›i há» rằng những bà i thÆ¡ của há» kiểu gì đó “bản chất Hà n,†để đối nghịch vá»›i thi ca Trung Hoa, có lẽ há» sẽ kinh hoà ng và cảm thấy bị xúc phạm. Mặc dù há» Ä‘á»u ý thức rõ rà ng rằng thi ca, nhÆ° Nho giáo, bắt nguồn từ Trung Quốc, há» không đồng nhất nó vá»›i phần văn hóa sắc tá»™c Trung Quốc cÅ©ng nhÆ° há» không đồng nhất nó vá»›i quốc gia Trung Hoa: nó Ä‘Æ¡n giản là văn hóa thượng lÆ°u, thứ văn hóa mà há» có má»™t lịch sá» tham gia lâu Ä‘á»i. Ghép nối ná»n văn hóa đó vá»›i chÃnh thể Trung Hoa là háºu quả của ý thức hệ quốc gia Trung Hoa của ngÆ°á»i Hán hiện đại (mà giỠđây bị thay thế ở Trung Quốc bởi ý thức hệ quốc gia dân tá»™c Ä‘a tá»™c). Äể đối mặt vá»›i toà n cầu hóa và tìm kiếm má»™t nÆ¡i chốn cho các truyá»n thống riêng biệt bên trong nó, ta cần phải vượt ra ngoà i những giả định hiện đại vỠ“văn hóa dân tá»™c.†Văn há»c Thế giá»›i  Thuáºt ngữ “văn há»c thế giá»›i†có nghÄ©a khác nhau vá»›i những ngÆ°á»i khác nhau. Vá»›i má»™t số ngÆ°á»i nó là thứ có lẽ tốt hÆ¡n nên được gá»i là “văn há»c toà n cầuâ€, chỉ tình huống văn hóa hiện thá»i mà những tác phẩm luân chuyển nhanh chóng trên bình diện toà n cầu, cả ở bản gốc và bản dịch[4]. Vá»›i những ngÆ°á»i khác, chẳng hạn nhÆ° vá»›i giáo sÆ° Damrosch, thuáºt ngữ “văn há»c thế giá»›i†bao gồm cả những tác phẩm tiá»n hiện đại, nhÆ°ng là má»™t hệ thống các tác phẩm thá»±c sá»± hoặc có thể luân chuyển thà nh công qua các ná»n văn hóa. Vá» phần mình, tôi xin hiểu thuáºt ngữ nà y nhÆ° để chỉ tá»›i toà n bá»™ văn khố, cho dù thế nà o cÅ©ng không thể biết được hết toà n bá»™. Nó là má»™t chỉnh thể mà văn há»c dân tá»™c chỉ là má»™t phần. Äiá»u nà y cho phép chúng ta nghÄ© đến văn há»c dân tá»™c nhÆ° là má»™t giai Ä‘oạn trong văn há»c thế giá»›i và để phân biệt má»™t ná»n văn há»c dân tá»™c Ä‘Ãch thá»±c vá»›i những ná»n văn há»c viết bằng bạch thoại sắc tá»™c, mà chúng thÆ°á»ng được tÃch hợp má»™t cách hồi cố và o trong các tá»± sá»± của văn há»c dân tá»™c. Nhìn văn há»c thế giá»›i nhÆ° váºy khiến chúng ta nhá»› rằng và o bất kỳ má»™t thá»i Ä‘iểm nhất định nà o không chỉ có các tác phẩm trở thà nh thà nh phần của má»™t tá»± sá»± của văn há»c dân tá»™c, mà cÅ©ng có các tác phẩm viết bằng ngôn ngữ cổ Ä‘iển, các bản dịch, và các sá»± mô phá»ng các tác phẩm bằng các ngôn ngữ khác – và gần đây hÆ¡n, các tác phẩm văn há»c “bình dân†thÆ°á»ng bị loại ra khá»i tÆ°á»ng thuáºt chuẩn vá» má»™t ná»n văn há»c dân tá»™c. Má»™t nhà thÆ¡ nhÆ° nhà thÆ¡ Hy Lạp Cafavy được coi là má»™t phần của “văn há»c hiện đại Hy Lạpâ€, nhÆ°ng ông không Ä‘á»c văn há»c hiện đại Hy Lạp; ông Ä‘á»c văn há»c Ä‘Æ°Æ¡ng đại Pháp. Thi ca hiện đại Trung Quốc không chỉ là “thÆ¡ má»›i,†mà còn là “thÆ¡ má»›i†và thÆ¡ cổ Ä‘iển hiện đại, cùng vá»›i má»™t khối lượng lá»›n bản dịch từ văn há»c châu Âu. à tưởng văn há»c thế giá»›i nhắc nhở chúng ta rằng khung cảnh văn chÆ°Æ¡ng Ä‘Ãch thá»±c tại bất cứ thá»i Ä‘iểm nà o trong lịch sá» có thể khá khác biệt vá»›i tÆ°á»ng thuáºt trong má»™t lịch sá» văn há»c dân tá»™c. Dù chúng ta định nghÄ©a nhÆ° thế nà o chăng nữa, “văn há»c thế giá»›i†đáp ứng cho hiện thá»±c văn hóa má»›i mà chúng ta Ä‘ang sống, trong đó dịch và chuyển hóa có mặt khắp má»i nÆ¡i. Các môn đồ của “lý thuyết văn chÆ°Æ¡ng†ở nghÄ©a thông lệ đôi khi khó chịu vá»›i mối quan tâm dà nh cho văn há»c thế giá»›i vì má»™t loạt các là do. Nó thách thức cái tráºt tá»± đã được thiết láºp của há» bằng việc quay lại vá»›i tÃnh tiên quyết của văn bản[5]. Văn há»c thế giá»›i đã bị buá»™c chặt vá»›i sÆ° phạm, và phải thừa nháºn là đôi khi đã không có tÃnh phê phán trong các cách tiếp cáºn của nó – mặc dù chuyện nà y thÆ°á»ng xuất phát từ việc bao gồm những văn bản mà lý thuyết hiện hà nh gặp khó khăn khi xá» lý. Văn há»c thế giá»›i cÅ©ng Ä‘Æ°a dịch lên vị trà hà ng đầu, má»™t vấn Ä‘á» mà các lý thuyết gia đã rất khó chịu. NhÆ°ng có lẽ vấn Ä‘á» khó khăn nhất là sá»± bao gá»™p các ná»n văn há»c khác nhau và o văn há»c thế giá»›i – đủ các loại văn bản – nÆ¡i sá»± ngẫu nhiên há»—n loạn của lịch sỠđặt ra những thách thức nghiêm trá»ng cho các giải pháp của lý thuyết hiện hà nh đối vá»›i các vấn Ä‘á» cÅ©. Nói má»™t cách Ä‘Æ¡n giản, lý thuyết có tÃnh láºp pháp hÆ¡n hẳn cái vẻ bên ngoà i giả vá» của nó. Văn bản má»›i hoặc phải được giải thÃch bởi các quy luáºt của lý thuyết, hoặc các quy luáºt nà y phải được xem xét lại dÆ°á»›i ánh sáng của các văn bản má»›i. Tôi xin Ä‘Æ°a ra má»™t và dụ trong lÄ©nh vá»±c của tôi là thÆ¡ trữ tình. Nhà thÆ¡ trữ tình thÆ°á»ng sá» dụng đại từ nhân xÆ°ng ngôi thứ nhất “tôi,†khiến Ä‘Æ°a ra những câu há»i cÆ¡ bản liệu anh ta hay cô ta có ý nhÆ° anh ta hay cô ta viết, và liệu cái “tôi†viết bà i thÆ¡ có chịu trách nhiệm cho Ä‘iá»u mà cái “tôi†trong bà i thÆ¡ nói. Câu há»i nà y có cả má»™t lịch sá» lâu dà i trong truyá»n thống châu Âu: Plutarch kể chuyện thi sÄ© Hy Lạp Archilochos bị Ä‘uổi ra khá»i thà nh Sparta vì những vần thÆ¡ của ông viết tuyên bố quan Ä‘iểm ông thà bá» khiên trên chiến trÆ°á»ng để giữ lấy mạng mình – má»™t sá»± hèn nhát mà ngÆ°á»i dân Sparta không thể dung thứ và vì thế há» Ä‘uổi thi sÄ© ra khá»i thà nh phố của mình. Gần đây hÆ¡n, cuốn Con cá heo viết năm 1973 của Robert Lowell, gồm những bà i sonnet vá» cuá»™c li dị Ä‘ang tiến hà nh vá»›i ngÆ°á»i vợ lâu năm của ông là Elizabeth Hardwick, bao gồm cả những lá thÆ° từ Hardwick đã được sá»a đổi và những cuá»™c Ä‘iện thoại vá»›i bà – tất cả Ä‘á»u không được bà cho phép. Con cá heo nêu lên câu há»i liệu ngÆ°á»i phát ngôn trong bà i thÆ¡ là má»™t nhà thÆ¡ hay má»™t con ngÆ°á»i. Liệu thi sÄ© có quyá»n là m má»™t việc nhÆ° váºy vá»›i vợ mình không, nhất là khi Ä‘ang li dị bà để lấy má»™t phụ nữ khác trẻ hÆ¡n? Con cá heo khuấy lên cuá»™c tranh cãi dữ dá»™i, và má»™t phần tÆ° thế ká»· sau khi nó được xuất bản, má»™t lá»›p há»c má»™t trăm sinh viên vẫn thÆ°á»ng chia ra là m hai vá»›i câu há»i liệu hà nh Ä‘á»™ng nà y có chấp nháºn được hay không bởi vì Lowell là má»™t thi sÄ© hay đây là má»™t thất thố vá» tÆ° cách con ngÆ°á»i. Trong khi lý thuyết có đối phó vá»›i những vấn Ä‘á» vá» lá»i chứng và chấn thÆ°Æ¡ng, vấn đỠđặc biệt nà y – liệu thi sÄ© có chịu trách nhiệm vá» mặt cá nhân cho những lá»i nói của anh ta hay cô ta hay không – đã bị khép lại từ rất lâu. Lý thuyết bảo rằng bà i thÆ¡ là má»™t văn bản; coi nó là lá»i phát biểu của con ngÆ°á»i tháºt ngoà i Ä‘á»i bị coi là ngây thÆ¡; ngÆ°á»i phát ngôn trong bà i thÆ¡ không phải là má»™t vá»›i ngÆ°á»i viết ra nó. Thà nh công vá» mặt sÆ° phạm của tuyên ngôn đó được chứng minh theo kinh nghiệm qua vô số lần khi ná»a lá»›p há»c má»™t trăm sinh viên bảo vệ định Ä‘á» chống lại ná»a kia. Lá»i tuyên bố nổi tiếng của Derrida “không có gì nằm ngoà i văn bản,†vá» mặt lý thuyết là đúng, nhÆ°ng má»™t phần của thứ diá»…n ra trong văn bản có thể liên Ä‘á»›i vá»›i thế giá»›i bên ngoà i văn bản. Chuyện được thua trong câu há»i nà y có lẽ đã được là m rõ rà ng từ hai và dụ mà tôi Ä‘Æ°a ra. Nếu chúng ta coi tác giả bà i thÆ¡ chịu trách nhiệm cho Ä‘iá»u mà cái “tôi†trong bà i thÆ¡ viết, hiểm nguy nằm ở chá»— bị kiểm duyệt vá» mặt tÆ° tưởng, nhÆ° việc Archilochos bị Ä‘uổi khá»i thà nh Sparta. NhÆ°ng những giá trị đạo đức của ngÆ°á»i Sparta không phải là của chúng ta. Nếu những giá trị đạo đức của chÃnh chúng ta liên quan thì sao? Äây là trÆ°á»ng hợp của Con cá heo của Robert Lowell, Ä‘em công bố chuyện riêng tÆ° và cá nhân, và kiểm soát sá»± thể hiện của má»™t ngÆ°á»i khác, ngÆ°á»i vợ lâu nay của mình. Nếu những bà i thÆ¡ nà y được Ä‘á»c má»™t ngà n năm sau, thì có lẽ sẽ chẳng có vấn Ä‘á» gì. Lý thuyết đã ngồi và o phán xét trong trÆ°á»ng hợp nà y; và vá»›i và i thế ká»· diá»…n ngôn lý thuyết đã khẳng định nghệ thuáºt là má»™t không gian riêng được bảo vệ, nó đã kết luáºn rằng ngÆ°á»i viết bà i thÆ¡ và ngÆ°á»i phát ngôn trong bà i thÆ¡ là tách biệt. Má»™t quyết định nhÆ° váºy có thể bị chống đối bởi những quan ngại lý thuyết nặng vỠđạo đức, trong trÆ°á»ng hợp nà y là của chủ nghÄ©a nữ quyá»n. Ngay cả trong bối cảnh của truyá»n thống châu Âu, cÅ©ng phải nói rõ rằng đây là má»™t câu há»i không bao giá» có thể phân định. Văn há»c thế giá»›i giúp mở lại vấn Ä‘á» vá»›i thông tin má»›i, những văn bản má»›i từ các truyá»n thống khác nhau. Chúng ta hãy lấy trÆ°á»ng hợp thÆ¡ trữ tình trung cổ và cổ đại từ Nam à – bằng tiếng Sanskrit, Prakrit, và Tamil. Trong những truyá»n thống có quan hệ vá»›i nhau nà y, chÆ°a má»™t ai lại giả định rằng tác giả có thể là ngÆ°á»i phát ngôn trong bất cứ má»™t nghÄ©a lý có vấn Ä‘á» nà o cả – mặc dù có những trÆ°á»ng hợp khi nhà thÆ¡ bảo rằng đã trải nghiệm những thể hiện trong bà i thÆ¡ trong thân xác ngÆ°á»i khác, nhÆ°ng những trải nghiệm nà y thÆ°á»ng mang tÃnh phạm trù hÆ¡n là cụ thể. Má»™t bà i luáºn lý thuyết dà i vá» thÆ¡ trữ tình nhÆ° Nghiên cứu vá» Tình yêu Vụng trá»™m bằng tiếng Tamil (có lá»i bình giải, thế ká»· 8-9?) Ä‘Æ°a ra phân tÃch cặn kẽ vá» mặt tâm lý của ngÆ°á»i phát ngôn trong bà i thÆ¡, nhÆ°ng chÆ°a bao giá» má»™t lần gợi ý rằng chuyện nà y có liên quan chút gì tá»›i nhà thÆ¡. Bà i thÆ¡ được ngưỡng má»™ thuần túy vì tÃnh nghệ thuáºt của nó. Trong khi không phải là vấn Ä‘á» vá» căn cÆ°á»›c của tác giả, chúng ta có thể thấy câu há»i nà y tái xuất hiện trong Khổ 7 của Truyện của Chiếc vòng Mắt cá (CiplappatikÄram, thế ká»· 5 sau Công Nguyên ?). Trong bà i thÆ¡ nà y hai tình nhân hát cho nhau nghe, và mối quan hệ của há» bị tiêu tà n bởi má»—i bên tin rằng bên kia nói thá»±c lòng và có ngÆ°á»i yêu khác. Mặc dù đây là dùng thÆ¡ trong má»™t tá»± sá»± hÆ° cấu chứ không phải căn cÆ°á»›c của tác giả, nó vẫn dấy lên câu há»i liệu lá»i thÆ¡ là đùa nghịch thuần túy hay ở má»™t cách nà o đó nói lên cảm xúc tháºt sá»± của ngÆ°á»i phát ngôn. Trong trÆ°á»ng hợp Truyện của Chiếc vòng Mắt cá thì rất phức tạp bởi những gì là đùa nghịch thì lại được diá»…n giải là nghiêm túc, và những vần thÆ¡ đáp lại không phải là lá»i mà ngÆ°á»i phát ngôn thá»±c sá»± muốn nói, mà là điá»u cô gái muốn tình nhân của cô tin Ä‘iá»u mà cô thá»±c sá»± muốn nói. Nếu chúng ta lấy Petrarch là nhà thÆ¡ trữ tình tiêu biểu trong truyá»n thống châu Âu, chúng ta thấy rằng, so vá»›i trÆ°á»ng hợp Nam Ã, lá»i khẳng định của Petrarch rằng ngÆ°á»i phát ngôn thá»±c sá»± là tác giả ngoà i Ä‘á»i mạnh hÆ¡n rất nhiá»u. Laura có thể được xây dá»±ng là ngÆ°á»i tình của nhà thÆ¡ trữ tình – nhÆ°ng cô có sá»± tồn tại lịch sá», hiện diện ở má»™t nÆ¡i nhất định tại má»™t thá»i Ä‘iểm nhất định, rồi chết Ä‘i. Trong khi lý thuyết cố phân cách hai vai trò nà y, vẫn còn má»™t cá»™ng đồng lá»›n Ä‘á»™c giả muốn biết Laura là ai, cô sống ở đâu, và cô là ngÆ°á»i nhÆ° thế nà o. Truyá»n thống Äông à đứng ở má»™t thái cá»±c khác: thÆ¡ trữ tình được giả định là nÆ¡i chốn để nói ra Ä‘iá»u mà má»™t ngÆ°á»i Ä‘ang nghÄ© trong đầu, mà điá»u đó không thể nói ra ở các hình thức diá»…n ngôn khác. Nhà thÆ¡ phải chịu trách nhiệm cho Ä‘iá»u mà anh ta hay cô ta nói, tá»›i mức Ä‘á»™ nhà thÆ¡ Tô Äông Pha thế ká»· 11 đã bị ra tòa và dá»a xá» tá» vì những Ä‘iá»u mà ông nói – hay được giả định là ý ông muốn nói – trong thÆ¡ của mình. Khi luáºt pháp bắt đầu diá»…n dịch thÆ¡ trữ tình trong má»™t phiên tòa kết tá»™i phản nghịch, thì khó mà duy trì được sá»± phân cách vá» mặt lý thuyết giữa tác giả tháºt ngoà i Ä‘á»i và ngÆ°á»i phát ngôn trong thÆ¡: có phải ông ta Ä‘ang công kÃch chÃnh phủ Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i hay là không? Chuyện nà y cÅ©ng thÆ°á»ng xảy ra trong truyá»n thống châu Âu, tá»›i mức Ä‘á»™ mà tÆ° thế lý thuyết chuẩn – phân cách tác giả vá»›i ngÆ°á»i phát ngôn – bắt đầu nghe giống nhÆ° má»™t “luáºn cứ để bà o chữa.†Thoạt đầu Tô Äông Pha đáp lại những kẻ buá»™c tá»™i ông: “Bà i thÆ¡ của tôi không có ý theo kiểu các vị nghÄ©.†Sau nhiá»u ngà y thẩm vấn đến đêm trong Ngá»± Sá» Äà i, nhà thÆ¡ nháºn má»i lá»i buá»™c tá»™i. Các bà i thÆ¡ được trÃch dẫn, sau khi Tô Äông Pha viết lá»i thú tá»™i Ä‘iá»u ông “tháºt sá»± muốn nói.†Äôi khi chúng ta Ä‘á»c lá»i thú tá»™i có tÃnh chất giải thÃch của ông và đồng ý: quả thá»±c ông có ý nhÆ° váºy. Äôi khi chúng ta Ä‘á»c lá»i thú tá»™i rằng có ẩn ý nhÆ° váºy và nghÄ© rằng lá»i diá»…n dịch nà y thá»±c sá»± ngá»› ngẩn và rằng, khi thú nháºn vá»›i ý định nhÆ° váºy, thì những ngÆ°á»i khác sẽ phá lên cÆ°á»i và thôi không tin những lá»i thú tá»™i của ông trong những trÆ°á»ng hợp khác. Liệu nhà thÆ¡ tháºt ngoà i Ä‘á»i có thá»±c sá»± nói nhÆ° anh ta hay cô ta nghÄ© hay không có lẽ là điá»u không thể biết được và không ổn định, nhÆ°ng đó là má»™t khả năng luôn có mặt trong cuá»™c chÆ¡i. Vấn Ä‘á» nà y không Ä‘Æ¡n thuần là trách nhiệm vá» mặt đạo đức của lá»i nói. Thuáºt ngữ Trung Hoa cho má»™t quyết định nghệ thuáºt trong thi ca là thôi xao, nghÄ©a Ä‘en là “đẩy-gõâ€. Thuáºt ngữ nà y xuất phát từ má»™t giai thoại vá» nhà thÆ¡ Giả Äảo đầu thế ká»· chÃn cố quyết định xem câu nà o nghe hay hÆ¡n, “nhà sÆ° đẩy cánh cá»a mở dÆ°á»›i ánh trăng†hay “nhà thÆ¡ gõ cánh cá»a dÆ°á»›i ánh trăng.†Rõ rà ng là quyết định giữa “đẩy mở†và “gõ†cÅ©ng là sá»± phân biệt giữa vá» nhà và đến thăm ai đó. Nhà phê bình kiệt xuất thế ká»· mÆ°á»i bảy VÆ°Æ¡ng Phu Chi tức phát Ä‘iên lên vì câu chuyện nà y, trên cÆ¡ sở là nếu nhà thÆ¡ thá»±c sá»± có mặt ở đó thì ông ta lẽ ra phải biết là nhà sÆ° đẩy cá»a mở hay là gõ cá»a; tức là , nhà sÆ° vá» nhà hay đến thăm. Giai thoại nà y và lá»i nháºn xét phê bình được quan tâm rất nhiá»u bởi chúng ta cÅ©ng thấy câu há»i mà chúng ta Ä‘ang nói tá»›i trong truyá»n thống Trung Hoa vá»›i má»™t quyết định khác biệt. Giai thoại cho phép khả năng má»™t sá»± lá»±a chá»n nghệ thuáºt thuần túy. Má»™t trong những lý thuyết gia thông thái nhất của thế ká»· 17 ở Trung Hoa Ä‘Æ°a ra quyết định Trung Hoa cho câu há»i nà y: chỉ có Ä‘iá»u thá»±c sá»± xảy ra má»›i có thể hÆ°á»›ng dẫn cách lá»±a chá»n từ ngữ. Tôi xin nói thêm má»™t trÆ°á»ng hợp thứ ba, Nháºt ký Izumi Shikibu, nÆ¡i chúng ta không thể chắc chắn được mối tình nổi tiếng giữa Izumi Shikibu và hoà ng tá» Atsumichi là xác tháºt bao nhiêu vá» mặt lịch sá» và bao nhiêu là hÆ° cấu. Mối tình bắt đầu vá»›i Izumi Shikibu Ä‘ang để tang cho ngÆ°á»i tình trÆ°á»›c đó của nà ng, hoà ng tá» Tametaka, anh trai của Atsumichi. Atsumichi là m thÆ¡ an ủi nà ng, mà theo phép lịch sá»±, thể hiện sá»± thông cảm và tình cảm vá»›i nà ng. CÅ©ng theo đòi há»i của phép lịch sá»±, nà ng là m thÆ¡ tÆ°Æ¡ng tá»± đáp trả. Dần dần sá»± trao đổi gia tăng, và há» trở thà nh tình nhân thá»±c sá»± chứ không Ä‘Æ¡n thuần là vai trò thÆ¡ ca theo thông lệ nữa. Ranh giá»›i giữa nhân váºt trong thÆ¡ thông lệ và con ngÆ°á»i tháºt sá»± rất má»ng mảnh. Chúng ta có những trÆ°á»ng hợp mà trong đó các nhà thÆ¡ trữ tình thá»±c sá»± nói ý mà há» viết; chúng ta có những trÆ°á»ng hợp mà trong đó các nhà thÆ¡ không thá»±c sá»± nói ý mà há» viết. Chúng ta có những trÆ°á»ng hợp mà trong đó chúng ta không thể biết được liệu nhà thÆ¡ trữ tình có thá»±c sá»± muốn nói nhÆ° ý anh ta viết hay không. Và dÄ© nhiên có cả những trÆ°á»ng hợp mà chúng ta không biết được liệu nhà thÆ¡ trữ tình có thá»±c sá»± tồn tại hay thá»±c sá»± viết những bà i thÆ¡ đó được gán ghép cho anh ta hay cô ta hay không. Và rồi chúng ta có trÆ°á»ng hợp lạ lùng khi mà nhà thÆ¡ thoạt đầu không có ý viết Ä‘iá»u ông ta muốn nhÆ°ng rồi dần trở nên nói thá»±c ý mình trong quá trình viết. Từ tất cả các biến thể nà y, thứ bất biến duy nhất chÃnh là câu há»i – và câu há»i thÆ°á»ng có vẻ có ý nghÄ©a nhiá»u hÆ¡n là quyết định. Nháºn xét cuối cùng nà y có thể áp dụng và o ná»— lá»±c của lý thuyết Ä‘Æ°Æ¡ng đại muốn dáºp tắt câu há»i nà y. Văn há»c thế giá»›i giúp khôi phục má»™t vấn Ä‘á» phức tạp, cứu nó khá»i “quyết định†của lý thuyết. Chúng ta thấy vị trà lý thuyết giỠđây ở trong sá»± ngẫu nhiên lịch sá» của riêng nó, phản ứng lại má»™t sá»± đồng nhất quá ngây thÆ¡ của thế ká»· 19 giữa ngÆ°á»i phát ngôn trong thÆ¡ và tác giả có tháºt trong lịch sá». Chúng ta thấy rằng mối quan hệ giữa nhà thÆ¡ có tháºt trong lịch sá» và ngÆ°á»i phát ngôn trong bà i thÆ¡ là má»™t vấn Ä‘á» luôn tồn tại, và là vấn Ä‘á» xuyên suốt qua lịch sá» và toà n cầu. Những sá»± ngẫu nhiên lịch sá» của văn há»c thế giá»›i buá»™c chúng ta phải nghÄ© lại vá» lý thuyết – và khi là m váºy, chúng ta hiểu lý thuyết sâu sắc hÆ¡n khi mà chỉ nghiên cứu trong má»™t truyá»n thống Ä‘Æ¡n thuần, nhất là trong má»™t truyá»n thống Ä‘Æ¡n nhất ở má»™t khoảnh khắc lịch sá» bị giá»›i hạn. Äiá»u khó chấp nháºn vá» mặt khái niệm nhắc chúng ta nhá»› đến những chuyện mà chúng ta coi là nghiá»…m nhiên. Chúng ta đã phúng dụ hóa khá đầy đủ tá»± sá»± vá» Job (trong Kinh Thánh) đến ná»—i chúng ta có thể Ä‘á»c nó là sâu sắc mà không tin rằng má»™t thượng đế tối cao sẽ cho phép việc ta khổ sở chỉ để kiểm nghiệm niá»m tin của kẻ chịu khổ sở. Tá»± sá»± tiá»n hiện đại Nam à thÆ°á»ng có những nhân váºt trải qua nhiá»u kiếp khác nhau, vá»›i các kiếp trong quá khứ thÆ°á»ng bị quên lãng và rồi được nhá»› ra. Việc nà y thá»±c sá»± là m phức tạp những giả định của chúng ta vá» tá»± sá»±, và dấy lên vấn Ä‘á» má»›i vá» tá»± sá»± Äông à hay Âu-Mỹ và khả năng của cái chết. Aristotle sáng tạo ra cốt truyện: khởi đầu, giữa, và kết thúc. NhÆ°ng chÃnh cái kết là cái quyết định khởi đầu là cái gì. Câu chuyện có thể không có kết thúc cÅ©ng có thể không có mở đầu và trở thà nh Ä‘Æ¡n thuần là giai Ä‘oạn mà thôi. Văn há»c thế giá»›i, được quan niệm má»™t cách rá»™ng lá»›n trong tầm lịch sá» trá»n vẹn của nó, Ä‘Æ°a ra má»™t loạt các văn bản và hoà n cảnh văn hóa thay đổi việc chúng ta hiểu văn hóa vá» chất, chứ không chỉ vá» lượng. Chúng ta thÆ°á»ng coi ý tưởng “văn há»c dân tá»™c†là thứ có sẵn, vá»›i văn há»c toà n cầu là má»™t khả năng có thể thay thế nó. Tuy váºy, từ góc nhìn của văn há»c thế giá»›i, “văn há»c dân tá»™c†không chỉ là má»™t giai Ä‘oạn lịch sá» và i thế ká»· tuổi. Chúng ta có thể thấy rằng các ná»n văn há»c dân tá»™c cÅ©ng Ä‘ang thà nh hình, kiến tạo Ä‘iển phạm, thu tháºp lại những văn bản lâu nay chÆ°a được Ä‘á»c, và loại trừ bất cứ thứ gì không đóng góp và o má»™t tá»± sá»± của văn hóa dân tá»™c. Nó không phải là tình trạng tá»± nhiên của má»i váºt, mà là má»™t sá»± sáng tạo lịch sá», được ủng há»™ bởi các quốc gia và được thế chế hóa trong các hệ thống trÆ°á»ng công láºp. Sá»± Ä‘a dạng của các trÆ°á»ng hợp được Ä‘Æ°a ra trong bối cảnh văn há»c thế giá»›i là m phức tạp những nhị nguyên quá Ä‘Æ¡n giản vẫn uốn nắn sá»± hiểu biết của chúng ta, bất kể nhiá»u tháºp ká»· bị phê phán. Những đối láºp nhị nguyên vẫn là cÆ¡ sở trong việc định nghÄ©a bản sắc văn hóa. Ở khắp nÆ¡i chúng ta Ä‘á»c và nghe vỠ“Äông à so vá»›i phÆ°Æ¡ng Tây,†“hiện đại so vá»›i tiá»n hiện đại,†và có lẽ “Việt Nam so vá»›i Trung Quốc.†Những sá»± so sánh nhị nguyên Ä‘Æ¡n giản nhÆ° váºy là m giảm Ä‘i sá»± phức tạp thà nh má»™t táºp hÆ¡p đồng nhất các phẩm chất nhằm diá»…n đạt sá»± khác biệt. Khi sinh viên Ä‘Æ°a ra những sáo rá»—ng quen thuá»™c “Trung Quốc so vá»›i phÆ°Æ¡ng Tây,†tôi thÆ°á»ng yêu cầu má»™t thà nghiệm giả tưởng trong đầu: giả sá» nếu Trung Hoa chạm trán vá»›i má»™t Ấn Äá»™ tiên tiến vá» quân sá»± và kỹ thuáºt và o thế ká»· 19 nhÆ° là má»™t “cái khác†mà qua đó bản sắc Trung Hoa hiện đại được thiết láºp. Sá» dụng những sáo rá»—ng của há» vá» văn hóa Ấn Äá»™, há» Ä‘Æ°a ra má»™t sá»± miêu tả văn hóa Trung Hoa vô cùng khác biệt. Trong quá trình đó, má»™t ngÆ°á»i há»c được vá» tÃnh không ổn định và tÃnh ngẫu nhiên của những so sánh nhị nguyên, tạo ra những phạm trù giả tạo và giảm thiểu những khác biệt ná»™i tại năng Ä‘á»™ng thà nh má»™t chỉnh thể nhạt nhẽo. Cả Ä‘iá»u nà y cÅ©ng là má»™t chức năng của quốc gia dân tá»™c, cố thiết láºp má»™t bản sắc văn hóa lấy ná»n tảng từ quá khứ. Văn há»c thế giá»›i buá»™c chúng ta phải nghÄ© tá»›i những hệ thống phức tạp, vá»›i Ãt nhất bốn hay năm thuáºt ngữ trong những táºp hợp so sánh. Những hệ thống phức tạp tắt Ä‘i xu hÆ°á»›ng bản chất luáºn đặc thù cho quá nhiá»u tÆ° duy thông lệ. Nếu những hình thức so sánh cụ thể – của các ná»n văn hóa hay các ná»n văn há»c dân tá»™c – là má»™t chức năng của quốc gia dân tá»™c, thì khi chúng ta Ä‘i ra ngoà i quốc gia dân tá»™c, cả sá»± so sánh cÅ©ng phải thay đổi. Tôi xin nói thêm rằng những thá»±c thể chÃnh trị thà nh công tồn tại rất lâu trÆ°á»›c khi có những quốc gia dân tá»™c các sắc tá»™c, những thá»±c thể nà y sẽ tồn tại lâu hÆ¡n ý thức hệ của quốc gia dân tá»™c. Sá»± phê phán ý thức hệ quốc gia dân tá»™c thế ká»· 19 không phải là sá»± công kÃch và o những thể chế Ä‘á»™c láºp; những thể chế nà y tồn tại trÆ°á»›c quốc gia dân tá»™c và có thể sẽ sống sót lâu hÆ¡n nó. NhÆ°ng có những Ä‘á»™ng lá»±c thay đổi văn hóa và ngôn ngữ khiến những khái niệm cÅ© của văn hóa dân tá»™c không thể trụ lại được. Cái tiá»n hiện đại cÅ©ng trở thà nh má»™t lịch sá» phức tạp của những dị biệt ná»™i tại. Lý thuyết gần đây không thể “áp dụng†cho má»™t bối cảnh phi Âu tiá»n hiện đại; nó có thể và nên được Ä‘á»c bởi vì nó kÃch thÃch những câu há»i. NhÆ°ng để lý thuyết quay vá» vá»›i văn há»c thế giá»›i thì chÃnh lý thuyết phải thay đổi. Nếu lý thuyết có thể nghÄ© má»™t cách toà n cầu – và đó là má»™t vấn Ä‘á» thá»±c sá»± – thì câu há»i cÅ© không còn có ý nghÄ©a gì nữa. Câu há»i nà y không còn là là m thế nà o để sá» dụng lý thuyết “phÆ°Æ¡ng Tây†bởi vì lý thuyết đã suy nghÄ© lại vá» chÃnh nó và không còn là “phÆ°Æ¡ng Tây†nữa. Những câu há»i cÆ¡ bản có thể đặt ra có thể mang tÃnh phổ quát và có thể đến má»™t cách dá»… dà ng vá»›i bất kỳ ná»n văn hóa văn há»c nà o. Vấn Ä‘á» là khiến lý thuyết văn chÆ°Æ¡ng – đã nằm ở ngõ cụt rồi – há»c là m sao được cách há»i những câu há»i cÅ© má»™t cách má»›i mẻ. (Nguyá»…n Hạnh Quyên dịch – Nguyá»…n Quốc Vinh hiệu Ä‘Ãnh) Chú thÃch    [1] Các môn đồ kinh viện có thể không Ä‘á»™c đáo bằng, nhÆ°ng trện phÆ°Æ¡ng diện xã há»™i thì há» là quan trá»ng nhất. Há» chÃnh là những ngÆ°á»i phân tán những Ä‘iá»u từng là những ý tưởng má»›i mẻ đến ngạc nhiên và biến chúng thà nh những chuyện hiển nhiên được chấp nháºn rá»™ng rãi. [2] Ở nghiên cứu hiện đại và đương đại lý thuyết đã phát triển bởi liên tục mang đến hiện tượng má»›i để suy ngẫm. Tuy váºy, ở văn há»c tiá»n hiện đại, ngoại trừ nổi báºt là ở văn há»c nữ giá»›i ra, nó thÆ°á»ng có xu hÆ°á»›ng táºp trung và củng cố Ä‘iển phạm. [3] Tôi xin trình bà y hoà n cảnh tưởng tượng yêu thÃch của tôi. Tôi ở Trung Quốc. Tôi đến ngân hà ng và đổi đồng đô la sang nhân dân tệ; tôi có thể đổi đồng bảng Anh, rúp, yen, Euro sang nhân dân tệ. NhÆ°ng giả sá» tôi cÅ©ng tá»›i ngân hà ng đó vá»›i và i dây tiá»n từ Ä‘á»i nhà ÄÆ°á»ng và yêu cầu đổi chúng sang nhân dân tệ. Nhân viên ngân hà ng không biết phải là m gì; anh ta biết chúng có giá trị, nhÆ°ng anh ta không biết đổi chúng sang nhân dân tệ nhÆ° thế nà o. Tôi nổi giáºn; tôi nói: “Äây là tiá»n Trung Quốc!†Vấn Ä‘á» là nó không thuá»™c hệ thống trao đổi tiá»n tệ toà n cầu, mang tÃnh hoán đổi được. [4] Äiá»u nà y không có ý nói rằng sá»± luân chuyển nhÆ° váºy là mang tÃnh phổ quát và công bằng trong những lá»±a chá»n của nó. Nghiên cứu cÆ¡ bản vá» chÃnh trị văn hóa và xã há»™i há»c luân chuyển vẫn còn cần được thá»±c hiện. [5] Những tuyển táºp văn há»c thế giá»›i được thúc đẩy bởi chÃnh trị của việc “thể hiệnâ€/đại diện (theo nghÄ©a chÃnh trị). Sá»± đại diện vá» mặt văn hóa đã tạo ra nhiá»u sá»± bất an hÆ¡n là nhu cầu trÆ°á»›c đây cho sá»± đại diện vá» giá»›i tÃnh, đã xuất hiện vá»›i những ná»n móng lý thuyết. Nguồn: phebinhvanhoc.com.vn |