VÄ‚N HỌC VIỆT NAM: Con ngÆ°á»i cá nhân trong văn há»c Việt Nam Thế ká»· XVIII (Trần Äình Sá») |
Thursday, 10 October 2013 08:09 |
Há» Trịnh diệt Mạc xác láºp ngôi chúa từ 1592 cho đến khi bị Tây SÆ¡n diệt, đã cầm quyá»n thống trị ngót 200 năm ; Tây SÆ¡n khởi quân đánh Nguyá»…n, diệt Trịnh, Ä‘uổi quân xâm lược nhà Thanh, thống nhất bá» cõi rồi bị nhà Nguyá»…n diệt, thá»i gian trong khoảng 25 năm (1789 – 1802). Äó là những năm xã há»™i suy đồi, ká»· cÆ°Æ¡ng đổ nát, chiến tranh Nam Bắc liên miên suốt thế ká»· XVII, chiến tranh chống ngoại xâm, diệt Trịnh, Nguyá»…n, nông dân khởi nghÄ©a suốt thế ká»· XVIII. Äạo lý, luân thÆ°á»ng không còn theo khuôn thÆ°á»›c, hÆ¡n thua tuỳ và o sức mạnh từng phe. Thế ká»· XIX là thế ká»· của nhà Nguyá»…n. Äó là triá»u đại từng xây dá»±ng quốc gia hÆ°ng thịnh, nhÆ°ng cÅ©ng nhiá»u Ä‘á»™c Ä‘oán, khắt khe, thuế khoá nặng ná» ; xây dá»±ng lâu Ä‘Ã i, lăng tẩm xa xỉ ; Nho giáo Ä‘á»™c tôn song không còn thiêng liêng ; sá»± xâm nháºp của tÆ° bản phÆ°Æ¡ng Tây và xâm lược của thá»±c dân Pháp cà ng thúc đẩy chế Ä‘á»™ phong kiến suy tà n. Äó là thá»i đại khiến con ngÆ°á»i cá nhân thức tỉnh, tá»± khẳng định mình bằng má»i cách, mà trÆ°á»›c hết là các giá trị cá nhân. Khi bá»™ cánh luân thÆ°á»ng đã rách bÆ°Æ¡m, danh pháºn má» mịt, con ngÆ°á»i cá nhân, cá thể hiện ra trần trụi. Chúa lấn vua, giết vua, chúa anh giết chúa em, bá» tôi lá»™t và ng, lá»™t áo chúa thượng. Số pháºn con ngÆ°á»i trở nên mong manh, yếu Ä‘uối hÆ¡n bao giá» hết, nhất là số pháºn của ngÆ°á»i phụ nữ. Má»™t dòng tÆ° tưởng thÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i, xót thân nổi lên, bên cạnh khuynh hÆ°á»›ng sáng tác hưởng lạc và trà o phúng. Má»™t thế hệ ngÆ°á»i tà i tá» ngang tà ng, sống ngoà i khuôn phép, trở thà nh nhân váºt của má»™t loạt giai thoại cÅ©ng là bằng chứng của con ngÆ°á»i cá nhân. Nếu đứng ở láºp trÆ°á»ng ý thức hệ thì có thể nói đó là má»™t sá»± suy đồi. NhÆ°ng nếu xét ở quá trình ý thức con ngÆ°á»i trong văn há»c Việt Nam thì thấy má»™t hiện tượng tiến bá»™. TrÆ°á»›c kia, cùng vá»›i sá»± hình thà nh văn há»c viết, con ngÆ°á»i được ý thức qua các hệ ý thức, qua các khái niệm, giáo lý má»™t cách gián tiếp. Quá trình tá»± ý thức cá nhân ở đây gắn vá»›i quá trình sụp đổ của các khái niệm giáo lý, sá»± phai nhạt của hà o quang, của thánh hiá»n, do đó mang tÃnh chất là má»™t cuá»™c phát hiện lại, má»™t sá»± thể nghiệm lại. Äây cÅ©ng là quy luáºt chung của ý thức cá nhân trong văn há»c trung đại các dân tá»™c nói chung. I Con ngÆ°á»i cá nhân vá»›i niá»m lo sợ tuổi trẻ chóng tà n Khác vá»›i cá nhân tinh thần cao ngạo thể hiện trong thÆ¡ văn thế ká»· XVI vá»›i Nguyá»…n Bỉnh Khiêm, Nguyá»…n Hãng, những con ngÆ°á»i có thể trốn Ä‘á»i, ẩn dáºt ở ngoại thế, ngoại váºt, con ngÆ°á»i thế ká»· XVII không thể đứng ngoà i các cuá»™c chiến tranh. Mà chiến tranh thá»i nà y thì liên miên. Từ 1627 đến 1672, chúa Trịnh tổ chức bảy cuá»™c chinh phạt chúa Nguyá»…n. ChÆ°a kể khởi nghÄ©a nông dân dấy lên khắp nÆ¡i. Khác vá»›i cá nhân tinh thần trong văn há»c mấy thế ká»· trÆ°á»›c không biết đến chữ thân, nên không ý thức được rõ rệt ý nghÄ©a của tuổi trẻ, lúc nà o há» cÅ©ng nhìn Ä‘á»i nhÆ° nhau, con ngÆ°á»i trong văn há»c thá»i nà y bắt đầu tá»± ý thức từ chữ thân, từ tuổi trẻ, từ quyá»n được sống cuá»™c Ä‘á»i váºt chất. Chinh phụ ngâm của Äặng Trần Côn (bản Hán văn) và của Äoà n Thị Äiểm (bản dịch Nôm hiện hà nh) táºp trung biểu hiện khát vá»ng được hưởng hạnh phúc tuổi trẻ, cái phần váºt chất nhất của con ngÆ°á»i. Lý tưởng võ công, lý tưởng hiếu nghÄ©a vẫn còn được nhắc đến nhÆ°ng không còn là niá»m rung cảm. NgÆ°á»i chinh phụ nhân danh “khách má hồng†chịu ná»—i “truân chuyên†mà lên án “xanh kiaâ€, không chấp nháºn kiếp hy sinh chiến trÆ°á»ng trong chiến tranh phi nghÄ©a : Trong cánh cá»a đã Ä‘Ã nh pháºn thiếp, Ngoà i mây kia há kiếp chà ng vay ? Trong toà n bá»™ khúc ngâm, duyên đôi lứa là niá»m tha thiết nhất. Bao nhiêu chá» mong, khắc khoải Ä‘á»u táºp trung và o ná»—i lo sợ “tuổi xuân lỡ thì†: Gió xuân ngà y má»™t vắng tin, Khá thÆ°Æ¡ng lỡ hết mấy phen lÆ°Æ¡ng thì. ThÆ°Æ¡ng má»™t kẻ phòng không luống giữ, Thá»i tiết là nh lầm lỡ đòi nau. Thoi Ä‘Æ°a ngà y tháng ruổi mau, NgÆ°á»i Ä‘i thấm thoắt qua mà u xuân xanh. Cả má»™t khúc ngâm trà n trá» ná»—i “tiếc niên hoaâ€, thÆ°Æ¡ng “pháºn bạcâ€, sợ “bạc đầuâ€, “tóc pha sÆ°Æ¡ngâ€, “Gái tÆ¡ mấy chốc mà ra nạ dòngâ€, “Lệch là n tóc rối, lá»ng vòng lÆ°ng eoâ€. Cùng vá»›i ý thức cá nhân váºt chất, ý thức thá»i gian cÅ©ng thay đổi. Thá»i gian tuổi trẻ trôi nhanh : “mấy chốcâ€, “đòi nauâ€, “thấm thoắtâ€, đã phân hoá ra khá»i thá»i gian xã há»™i, vÅ© trụ. NgÆ°á»i chinh phụ không còn ảo tưởng và o chữ tình “muôn kiếp†siêu hình : Äà nh muôn kiếp chữ tình là váºy, Theo kiếp nà y hÆ¡n thấy kiếp sau. Giấc má»™ng “chim liá»n cánhâ€, “cây liá»n cà nhâ€, “kiếp sau†trở thà nh vô nghÄ©a. Tất cả Ä‘á»u cho thấy má»™t cá nhân váºt chất, trần thế duy nhất Ä‘ang được ý thức, má»i huyá»…n hoặc siêu nghiệm Ä‘á»u đáng ngá». Chữ “dục†hạnh phúc thầm kÃn, khó nói nhất xÆ°a nay, bị khinh bỉ nhất của con ngÆ°á»i, nay đã được nói to lên bằng ngôn ngữ của tá»± nhiên nhÆ° má»™t cái quyá»n chÃnh đáng, nhân danh âm dÆ°Æ¡ng, tạo hoá : Kìa loà i sâu đôi đầu cùng sánh, Ná» loà i chim chắp cánh cùng bay. Liá»…u sen là thức cá» cây, Äôi hoa cùng sánh đôi dây cùng liá»n. Cá nhân rõ rà ng chÆ°a ý thức mình nhÆ° má»™t nhân tố có quyá»n của xã há»™i ngÆ°á»i. Nó chỉ mong được tồn tại nhÆ° má»i váºt của tạo hoá, nhÆ° chim muông, côn trùng, cây cá». Äó chẳng phải là phần đáng thÆ°Æ¡ng nhất của thân pháºn con ngÆ°á»i hay sao ? Trong tÆ° tưởng Nho giáo, con ngÆ°á»i không có gì là riêng của mình, từ thân thế, tà i sản cho đến danh pháºn, bổng lá»™c Ä‘á»u là của cha mẹ hay vua ban. GiỠđây con ngÆ°á»i ý thức má»™t cái gì là của riêng mình mà mình phải biết giữ gìn thì má»›i còn được. Äó cÅ©ng chẳng phải là má»™t phát hiện lại vá» con ngÆ°á»i hay sao ? Nho giáo chủ trÆ°Æ¡ng má»™t lý tưởng láºp thân để được bất hủ, không cùng nát vá»›i cá» cây. Nay con ngÆ°á»i tá»± thấy mình cùng má»™t chất vá»›i cá» cây, muốn hưởng cuá»™c Ä‘á»i vốn dá»… hÆ° nát, tà n lụi ấy, chẳng phải là má»™t phản tÆ° (reflexion) đó sao ? “Gác khóiâ€, “đà i lânâ€, “kiếp sau†đá»u trở thà nh hão huyá»n, xa lạ. ý thức cá nhân là m con ngÆ°á»i không tin và o cái vÄ©nh viá»…n, há» chỉ tin và o lúc nà y, kiếp nà y, thân nà y. Äó là má»™t bÆ°á»›c ngoặt trong quan niệm con ngÆ°á»i trong văn há»c Việt Nam. II Giá trị hÆ° ảo, vô nghÄ©a của cá nhân con ngÆ°á»i trong Cung oán Cung oán ngâm khúc đặc biệt Ä‘au Ä‘á»›n vá»›i tÃnh chất hÆ° ảo, biến hoá của giá trị con ngÆ°á»i. TÃnh chất biến ảo vô thÆ°á»ng của con ngÆ°á»i và thế giá»›i đã được biết đến từ lâu. Nếu là nhà thiá»n há»c há» sẽ khuyên ta biết phá váºt – ngã lưỡng chấp, bà i trừ vá»ng niệm để được giải thoát và thanh thản tâm hồn. NhÆ°ng con ngÆ°á»i trần thế đã ý thức được mình là thá»±c tại, vì thế biến ảo má»›i Ä‘au lòng. NgÆ°á»i cung nữ là má»™t biểu trÆ°ng cho giá trị tà i – sắc, có quyá»n được hưởng má»i Ä‘iá»u kiện hạnh phúc, sung sÆ°á»›ng. Giá trị ấy được cá»±c tả là cao nhất, vang dá»™i nhất, gây ấn tượng nhất : ï€Â           Nụ hoa chÆ°a mỉm miệng cÆ°á»i, Gấm nà ng Ban đã lạt mùi thu dung. ï€ï€            Bóng gÆ°Æ¡ng lấp ló trong mà nh, Cá» cây cÅ©ng muốn nổi tình mây mÆ°a. ï€ HÆ°Æ¡ng trá»i đắm nguyệt say hoa, Tây Thi mất vÃa Hằng Nga giáºt mình. ï€ Câu cẩm tú Ä‘Ã n anh há» Lý, Nét Ä‘an thanh báºc chị chà ng VÆ°Æ¡ng. ï€ Tai nghe nhÆ°ng mắt chÆ°a nhìn, Bệnh Tá» Tuyên đã nổi lên đùng đùng… Không cần bắt bẻ câu miêu tả Æ°á»›c lệ cÆ°á»ng Ä‘iệu, cÅ©ng không nên ghét cái “tÃnh†khoe khoang, hợm mình nếu có ở đây. Vấn Ä‘á» là , dù là giá trị cao nhất Ä‘i nữa thì trong tạo hoá cÅ©ng không có chút giá trị gì. Bởi vì ở trong cảnh “bãi bể nÆ°Æ¡ng dâuâ€, Ä‘á»i ngÆ°á»i chỉ là cái thân phù thế, chỉ là “Bá»t trong bể khổ, bèo đầu bến mêâ€, là “Chiếc thuyá»n bà o ảnh lô xô mặt ghá»nhâ€, “Bức tranh vân cẩu vẽ ngÆ°á»i tang thÆ°Æ¡ngâ€, là “giấc Nam Kha hư ảoâ€,… Cả khúc ngâm oán háºn vá» ná»—i cá nhân không có má»™t chút quyá»n nà o : Quyá»n hoạ phúc trá»i tranh mất cả, Chút tiện nghi chẳng trả phần ai. Cái quay búng sẵn trên trá»i, Má» má» nhân ảnh nhÆ° ngÆ°á»i Ä‘i đêm ! Trong khi đó con ngÆ°á»i lại thấy cuá»™c sống cảm tÃnh là hấp dẫn nhất : Cung oán ngâm khúc đã cá»±c tả những cảnh tình dục rất khêu gợi : Cái đêm hôm ấy đêm gì, Bóng dÆ°Æ¡ng lồng bóng đồ my tráºp trùng. Chồi thược dược mÆ¡ mà ng thuỵ vÅ©, Äoá hải Ä‘Æ°á»ng thức ngủ xuân tiêu. Cà nh xuân hoa chúm chÃm chà o, Gió đông thôi đã cợt Ä‘Ã o ghẹo mai. Xiêm nghê ná» tả tÆ¡i trÆ°á»›c gió, áo vÅ© kia lấp ló trong trăng. Sênh ca mấy khúc vang lừng, Cái thân Tây tá» lên chừng Ä‘iện Tô. Hoặc : Khi ấp máºn ôm Ä‘Ã o gác nguyệt, Lúc cÆ°á»i sÆ°Æ¡ng cợt tuyết Ä‘á»n phong. Äoá lê ngon mắt cá»u trùng, Tuy mà y Ä‘iểm nhạt nhÆ°ng lòng cÅ©ng xiêu. Vẻ vÆ°u váºt trăm chiá»u chải chuốt, Lòng quân vÆ°Æ¡ng chi chút trên tay. Má hồng không thuốc mà say, NÆ°á»›c kia muốn đổ, thà nh nà y muốn long. VÆ°á»n Tây uyển khúc trùng thanh dạ, Giải Lân xuân Ä‘iệu ngả Äình hoa. Thừa ân má»™t giấc canh tà , Tá» má» nét ngá»c, láºp loà vẻ son. Con ngÆ°á»i nhân danh nhu cầu hoà hợp âm dÆ°Æ¡ng phổ quát có từ trong Kinh dịch : Kìa Ä‘iểu thú là loà i vạn váºt, Dẫu vô tÆ° cÅ©ng biết đèo bòng. Có âm dÆ°Æ¡ng có vợ chồng, Dẫu từ thiên địa cÅ©ng vòng phu thê([1]). Váºy con ngÆ°á»i không phải oán trách “con tạoâ€, “cái quayâ€, “trẻ tạo hoáâ€, “trá»i†mà là trách xã há»™i ngÆ°á»i. Xét theo Pháºt há»c thì nên diệt dục diệt khổ, chứ không nên oán. Xét theo Nho há»c thì con ngÆ°á»i sao thoát khá»i mệnh trá»i. Không oán ngÆ°á»i, không trách trá»i, an pháºn thì vô sá»±. NhÆ°ng Nguyá»…n Gia Thiá»u đã là m ngược lại. Ông miêu tả cảnh hà nh dục không nhÆ° má»™t tá»™i lá»—i kiểu Truyá»n kỳ mạn lục mà nhÆ° má»™t niá»m kiêu hãnh, sung sÆ°á»›ng. Cả ở đây con ngÆ°á»i cá nhân cÅ©ng xuất hiện nhÆ° má»™t phát hiện lại, Ä‘i ngược giáo lý. Có thể nói thế ká»· XVIII đã xảy ra má»™t bÆ°á»›c ngoặt lá»›n trong quan niệm con ngÆ°á»i cá nhân, là m nở rá»™ má»™t dòng văn há»c nhân đạo, khác vá»›i văn há»c nhân nghÄ©a là chủ đạo trÆ°á»›c đó. BÆ°á»›c ngoặt là m đổi thay giá trị con ngÆ°á»i ấy là : TrÆ°á»›c thế ká»· XVIII cá nhân chỉ được đánh giá trong thang báºc đạo lý, nghÄ©a lý, lý trà và ở sức mạnh tinh thần, con ngÆ°á»i cà ng có nghị lá»±c vÆ°Æ¡n lên bao nhiêu, cà ng khắc phục cá nhân nhá» bé, phà m tục bao nhiêu thì cà ng có giá trị. Bởi vì nghÄ©a lý, đạo lý, giáo lý là cái thiện, còn má»i thứ dục, lục dục, nhân dục, nhất là tình dục Ä‘á»u là cái ác. Bây giá» tình hình láºt ngược lại. Quyá»n sống của con ngÆ°á»i trần thế, giá trị con ngÆ°á»i thân xác vá»›i bao thứ “dục†chÃnh đáng của nó là trung tâm Ä‘iểm của giá trị. Bất kỳ cái gì chà đạp giá trị ấy, quyá»n sống ấy thì Ä‘á»u là cái ác, cái xấu, cái đáng oán háºn. III Con ngÆ°á»i cá nhân bản năng trong thÆ¡ Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng Má»™t biểu hiện hiếm có, Ä‘á»™c đáo của con ngÆ°á»i cá nhân trong văn há»c Việt Nam thá»i kỳ nà y là con ngÆ°á»i bản năng trong thÆ¡ Nôm Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng. Äây là điá»u mà nhiá»u nhà nghiên cứu văn há»c thá»i kỳ nà y đã khẳng định. Nguyá»…n Lá»™c viết : “Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng không giả dối, bà đã công khai nói lên cái sá»± tháºt ấy. Thoả mãn cuá»™c sống bản năng cÅ©ng là má»™t khát vá»ng chÃnh đáng của con ngÆ°á»i giống nhÆ° bất cứ má»™t khát vá»ng chÃnh đáng nà o ; và điá»u đáng chú ý hÆ¡n nữa ở nhà thÆ¡ nà y là đã công khai nói đến cuá»™c sống bản năng, dù viết vá» những Ä‘á» tà i cốt để ngÆ°á»i ta liên tưởng đến chuyện trong buồng kÃn của vợ chồng, nhÆ°ng bất cứ má»™t bà i thÆ¡ nà o của bà cÅ©ng Ä‘á»u gợi lên má»™t cảm giác đẹp hiếm có. Và chÃnh điá»u nà y đã nâng nhà thÆ¡ lên hà ng những nghệ sÄ© lá»—i lạc, chứ không phải là những kẻ tầm thÆ°á»ng là m thÆ¡, viết văn vá»›i mục Ä‘Ãch khiêu dâmâ€([2]). ý thức vá» nhu cầu bản năng là biểu hiện của ý thức cá nhân. Phân tâm há»c cho biết có má»™t vô thức cá nhân sâu xa bao gồm tất cả những thúc đẩy của bản năng, mà những cưỡng chế xã há»™i và văn hoá đã chôn vùi, “bịt miệngâ€, nhÆ°ng không huá»· diệt được. Vô thức sâu xa bao gồm toà n thể những thúc đẩy nguyên thuá»·, những thúc đẩy nà y tạo thà nh tÃnh cảm tÃnh (affectivité) cổ xÆ°a của con ngÆ°á»i. NhÆ°ng cái là m cho vô thức được cá nhân hoá là những dấu vết của Ä‘á»i sống riêng tÆ° của má»—i ngÆ°á»i, những biến cố nguyên nhân của hiện tượng dồn ép([3]). Nói chung hiện tượng công khai các ám ảnh tình dục trong văn há»c Ä‘á»u có mấy nguyên nhân : Má»™t là chủ nghÄ©a cấm dục kéo dà i phản tá»± nhiên, giả dối khiến ngÆ°á»i ta phản ứng ; hai là đá»i sống tình dục thá»±c tế bị ức chế, không thoả mãn ; ba là tình cảm sùng bái sinh thá»±c khà nguyên thuá»·. Ngoà i ra cÅ©ng chú ý tÃnh thá»i thượng của má»—i thá»i. ở Việt Nam, chịu ảnh hưởng Nho giáo, tÆ° tưởng “nam nữ hữu biệtâ€, “nam nữ thụ thụ bất thânâ€, để lá»™ thân thể bị xem là ô nhục. TÆ° tưởng cấm dục của Tống Nho cà ng khắc nghiệt và giả dối. Cuá»™c sống truỵ lạc trong cung đình, tÆ°á»›ng phủ thá»i ấy đã quá tai tiếng, tÆ°Æ¡ng phản gay gắt vá»›i đạo đức phong kiến. Tuy váºy, số pháºn đặc biệt vá»›i nhiá»u thiệt thòi trong cuá»™c Ä‘á»i tình duyên đã để lại dấu ấn thiếu thốn, không thoả mãn sâu Ä‘áºm trong tâm tình của Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng. NhÆ°ng cái chÃnh ở chá»— bà là má»™t cá tÃnh mạnh mẽ, ngang tà ng, dám nói cái mà đá»i Ãt ngÆ°á»i dám nói trong thÆ¡. Vì váºy thÆ¡ bà thể hiện chân thá»±c tình cảm của bà : ï€ TrÆ°á»›c nghe những tiếng thêm rầu rÄ©, Sau giáºn vì duyên để mõm mòm. Tà i tá» văn nhân ai đó tá ? Thân nà y đâu đã chịu già tom ! (Tá»± tình III) ï€ï€ Xiên ngang mặt đất rêu từng đám, Äâm toạc chân mây đá mấy hòn. Ngán ná»—i xuân Ä‘i, xuân lại lại, Mảnh tình san sẻ tý con con ! (Tá»± tình II) ï€ LÆ°ng khoang tình nghÄ©a dÆ°á»ng lai láng, Ná»a mạn phong ba luống báºp bá»nh. (Tá»± tình III) ï€ Hăm bảy tháng trá»i Ä‘Ã mấy chốc, Trăm năm ông Phủ VÄ©nh TÆ°á»ng Æ¡i ! (Khóc ông Phủ VÄ©nh TÆ°á»ng) ï€ Chà ng Cóc Æ¡i, chà ng Cóc Æ¡i ! Thiếp bén duyên chà ng có thế thôi ! (Khóc Tổng Cóc) ï€ Năm thì mÆ°á»i há»a hay chăng chá»›, Má»™t tháng đôi lần có cÅ©ng không. Cố đấm ăn xôi, xôi lại hẩm, Cầm bằng là m mÆ°á»›n, mÆ°á»›n không công ! (Là m lẽ) Má»™t cuá»™c sống mà tất cả Ä‘á»u ná»a vá»i, ná»a Ä‘oạn, dang dở, thiếu thốn hoà n toà n, thể hiện má»™t sá»± bất mãn dai dẳng, sâu sắc, liên tục trong cuá»™c Ä‘á»i ân ái. Thá»±c tế thì nhÆ° váºy, mà đạo đức xã há»™i lại cấm Ä‘oán, kiêng khem má»™t cách giả dối khêu gợi ở bà má»™t tình cảm chống đối, muốn xé toạc má»i che Ä‘áºy. Cái cá nhân không thoả mãn bị dồn nén ấy trở thà nh ám ảnh là m cho thÆ¡ bà có cái nhìn ngá»™ nghÄ©nh, nhìn đâu cÅ©ng thấy cÆ¡ thể ngÆ°á»i phụ nữ và việc sinh hoạt chốn buồng khuê. Äây là điểm đã được nhiá»u ngÆ°á»i khẳng định([4]). NhÆ°ng Ä‘iá»u má»›i mẻ là nhà thÆ¡ xem đó là má»™t nhu cầu Ä‘Æ°Æ¡ng nhiên, công khai, có tÃnh chất thách thức : ï€ Quản bao miệng thế lá»i chênh lệch, Không có, nhÆ°ng mà có, má»›i ngoan. (Không chồng mà chá»a) ï€ Còn thú vui kia sao chẳng vẽ, Trách ngÆ°á»i thợ vẽ khéo vô tình. (Äá» tranh tố nữ) ï€ Quân tá»Â dùng dằng Ä‘i chẳng dứt, Äi thì cÅ©ng dở, ở không xong. (Thiếu nữ ngủ ngà y) ï€ Quân tá» có yêu thì đóng cá»c, Xin đừng mân mó nhá»±a ra tay. (Quả mÃt) ï€ï€ Hiá»n nhân quân tá» ai là chẳng, Má»i gối chồn chân vẫn muốn trèo… (Äèo Ba Dá»™i) ï€ Äá kia còn biết xuân già dặn, Chả trách ngÆ°á»i ta lúc trẻ trung. (Äá ông chồng bà chồng) ï€ Thú vui quên cả niá»m lo cÅ©, Kìa cái diá»u ai nó lá»™n lèo. (Quán Khánh) Nhà thÆ¡ không xem cái lẳng lÆ¡ là lẳng lÆ¡, không xem cái tục là tục, không xem dâm là dâm. Tất cả Ä‘á»u hồn nhiên, tá»± nhiên. Äã đến lúc không nên nói đến cái gá»i là dâm và tục trong thÆ¡ bà , mà nên nói đến những ám ảnh tÃnh dục, nhu cầu giải phóng nhãn quan tÃnh dục phong kiến cổ hủ nhÆ° má»™t nhu cầu của con ngÆ°á»i cá nhân. CÅ©ng có ngÆ°á»i hiểu cái “dâm†trong thÆ¡ Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng là biểu hiện của văn hoá phồn thá»±c. Thiết nghÄ© hiểu nhÆ° váºy là đẩy vấn Ä‘á» sang địa hạt ý thức tôn giáo, xa lạ vá»›i ý thức cá nhân của nhà thÆ¡. IV Con ngÆ°á»i cá nhân cô Ä‘Æ¡n, xót mình đầy tâm trạng 1. Sá»± xuất hiện của con ngÆ°á»i cá nhân trong văn há»c Việt Nam cuối thế ká»· XVIII đầu thế ká»· XIX đã được nhiá»u nhà nghiên cứu chỉ ra. Phan Ngá»c là ngÆ°á»i đã nêu ra nhiá»u nháºn xét sâu sắc vá» vấn Ä‘á» nà y. Theo ông, trÆ°á»›c hết, má»i ngÆ°á»i thá»i nà y Ä‘á»u cảm thấy xã há»™i Ä‘ang tan vỡ, má»i giá trị của nó bị đứt tung, không phÆ°Æ¡ng cứu vãn. Phạm Thái (1777 -ï€ 1813) kêu : “Äến nay tan tà nh phong cảnh, nát bét quy môâ€. Hoà ng Lê nhất thống chà nháºn xét vá» Lê Chiêu Thống : “NÆ°á»›c Nam từ khi có vua đến nay không thấy có ông vua nà o hèn hạ nhÆ° thếâ€. Trong Ä‘iá»u kiện đó, theo nhà nghiên cứu, cá nhân phải tìm chá»— dá»±a và o tà i của mình. Chữ “tà i“ từ chá»— là má»™t từ kiêng kỵ của thá»i đại trÆ°á»›c, trở thà nh ý niệm Ä‘á»™ng lá»±c của thá»i đại má»›i. Do đó nét tiêu biểu thứ hai của thá»i nà y là má»i ngÆ°á»i Ä‘á»u ý thức vá» cái tà i của mình, Ä‘á»u khoe tà i và đá»u đòi há»i phải đãi ngá»™ há» xứng đáng vá»›i cái tà i của há»([5]). Phan Ngá»c nháºn thấy tất cả những ngÆ°á»i có tháºt của thá»i đại ấy đá»u khoe tà i. Nguyá»…n Huệ (1752 – 1792), Nguyá»…n Hữu Chỉnh ( ? – 1787), Äặng Trần ThÆ°á»ng (1759 – 1816), Nguyá»…n Hữu Cầu ( ? – 1751), Nguyá»…n Công Trứ (1778 – 1858), Cao Bá Quát (1809 – 1854), Phan Huy Ãch (1750 - 1822), Ngô Thì Nháºm (1746 – 1803) Ä‘á»u khoe tà i của mình. Các báºc nữ giá»›i nhÆ° Äoà n Thị Äiểm, Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng, Bà Huyện Thanh Quan (Nguyá»…n Thị Hinh, thế XIX),… Ä‘á»u khoe tà i. Các nhân váºt chÃnh trong Truyện Kiá»u cÅ©ng Ä‘á»u thế : “TÆ° tưởng thị dân đòi hưởng lạc, đòi há»i hạnh phúc, chống lại thói an bần lạc đạo xuất hiện và trở thà nh xu thế chÃnh. Các tà i tá» ra Ä‘á»i để thay thế các quân tá», các trượng phu, là những ngÆ°á»i Ä‘á»™c chiếm văn Ä‘Ã n trÆ°á»›c đây. Các tà i tỠấy há»c đạo thánh hiá»n nhÆ°ng suy nghÄ© theo lối thị dânâ€([6]). Nháºn định nà y đúng cho má»™t khoảng thá»i gian dà i từ thế ká»· XVIII cho đến hết thế ká»· XIX. Nó giúp soi sáng thêm cÆ¡ sở xã há»™i và quan niệm con ngÆ°á»i cá nhân thá»i đại. Tuy nhiên, theo chúng tôi, từ Chinh phụ ngâm, Cung oán ngâm khúc, thÆ¡ Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng,… đã nổi lên con ngÆ°á»i cá nhân vá»›i tình cảm thÆ°Æ¡ng thân, xót thân. Có thể nói trong văn há»c thá»i nà y đã khởi đầu má»™t khuynh hÆ°á»›ng văn há»c chữ Thân, chứ không phải văn há»c chữ Tà i, mà Truyện Kiá»u là tiêu biểu nhất([7]). 2. Con ngÆ°á»i cá nhân xuất hiện bao giá» cÅ©ng là má»™t sá»± phân hoá khá»i cái chung, sá»± hiện diện những nhu cầu vượt khá»i khuôn khổ chung của xã há»™i. Trong văn há»c trung đại, khi con ngÆ°á»i là má»™t bá»™ pháºn của đẳng cấp, gia tá»™c, bị đồng nhất trá»±c tiếp và o cá»™ng đồng, tá»± cảm thấy các thuá»™c tÃnh của cá»™ng đồng ấy nhÆ° là thuá»™c tÃnh tá»± nhiên của chÃnh mình, thì con ngÆ°á»i chÆ°a thể có ý thức vá» con ngÆ°á»i cá nhân. NgÆ°á»i ta bắt đầu cảm thấy được số pháºn và thá»±c thể cá nhân khi nà o bị tách rá»i ra khá»i cá»™ng đồng ấy. “Luân lạcâ€, “tha hÆ°Æ¡ngâ€, “biếm trÃchâ€, “ly biệt†vá»›i bè bạn thân nhân để lÆ°u lạc nÆ¡i góc bể chân trá»i, nÆ¡i đất khách là những trạng thái khiến con ngÆ°á»i ý thức được cá nhân của mình. Thanh Hiên thi táºp trà n đầy tình cảm tha hÆ°Æ¡ng, luân lạc. Trong 80 bà i thÆ¡ của táºp nà y có đến 2/ 3 nói tá»›i luân lạc. “Kháchâ€, “lữ†là trạng thái con ngÆ°á»i thÆ°á»ng xuyên ở ngoà i quê hÆ°Æ¡ng, cá»™ng đồng, bè bạn. Äó là trạng thái để con ngÆ°á»i cảm thấy cô Ä‘á»™c, “vô cố nhânâ€, “tứ cố vô thânâ€. Hà ng chục bà i thÆ¡ vá»›i sá»± trở Ä‘i trở lại chữ “lữâ€, “khách†đã thể hiện cái cá nhân “vô thân†của con ngÆ°á»i. ý thức cá nhân cà ng rõ rệt khi chÆ°a được “nhân thức†(ngÆ°á»i khác chÆ°a biết mình), còn “vị ngộ†(chÆ°a gặp được minh chúa), chÆ°a có ngÆ°á»i “tri kỷ†: Cao sÆ¡n lÆ°u thuá»· vô nhân thức, Hải giác thiên nhai hà xứ tầm. (Non cao nÆ°á»›c chảy tri âm ai đó, Góc bể chân trá»i biết đâu mà tìm). (LÆ°u biệt Nguyá»…n đại lang) Cá nhân được ý thức trÆ°á»›c hết ở khÃa cạnh thiếu bạn bè – thiếu ngÆ°á»i đồng chÃ, đồng cảm, thân thiết : ï€ Ngã hữu thốn tâm vô dữ ngữ (Ta có tấc lòng không biết nói vá»›i ai) ï€ Bồi hồi đối ảnh Ä‘á»™c vô ngữ (Bồi hồi đối ảnh má»™t mình không biết nói vá»›i ai) ï€ á»· biến lan can vô dữ ngữ (Dá»±a bên lan can không biết nói vá»›i ai) … Thứ đến là ý thức vá» sá»± tà n tạ của cÆ¡ thể mình – già nua, yếu Ä‘uối, bệnh hoạn,… trÆ°á»›c sức công phá của thá»i gian và thế sá»±. Cái thân duy nhất của má»™t con ngÆ°á»i bá»—ng chốc héo hon, tà n tạ, tóc bạc, răng long, da mồi. Nhiá»u nhà nghiên cứu đã chú ý đến việc Nguyá»…n Du nói nhiá»u đến tóc bạc, thân già , Ä‘a bệnh. Äó cÅ©ng chÃnh là bằng chứng của ý thức cá nhân. NhÆ°ng ý thức cá nhân thể hiện sâu hÆ¡n ở chá»— thấy những giá trị mà mình quý trá»ng, nâng niu đã trở nên vô dụng, vô nghÄ©a : Mệnh đẳng hồng mao bất tá»± tri (Mệnh bằng cái lông mà không biết) Con ngÆ°á»i “có tà i†bá»—ng trở nên “bất tà i†: ï€ ThÆ° kiếm vô thà nh sinh kế thúc (Sách kiếm Ä‘á»u không thà nh tá»±u, không gì mÆ°u sinh) ï€ Nhất sinh từ phú tri vô Ãch, Mãn giá cầm thÆ° đồ tá»± ngu. (Má»™t Ä‘á»i từ phú biết là vô tÃch sá»±, Äầy giá Ä‘Ã n sách, chỉ là tá»± lừa dối mình). ï€ Vô luỵ vị Æ°ng chiêu quá»· trách, Bất tà i Ä‘a khủng tốc quan phi. (Vô luỵ vì lẽ không là m cho quá»· ám, Bất tà i rất sợ việc quan bị chê là là m sai). Váºy là tà i năng, kiến thức Ä‘á»u vô Ãch cả. Giá trị đảo lá»™n. Xem thế thì biết Nguyá»…n Du không phải là ngÆ°á»i thị tà i, khoe tà i. Chẳng những thế, ông còn thấy mang tà i là mang khổ. “Phà m sinh phụ kỳ khà ; thiên địa phi sở dung†(Phà m ngÆ°á»i sinh ra có khà lạ, trá»i đất không dung thân). Váºy là tà i mệnh tÆ°Æ¡ng đố, “Chữ tà i liá»n vá»›i chữ tai má»™t vầnâ€. CÅ©ng nhÆ° những ngÆ°á»i cùng thá»i đại, Nguyá»…n Du tá»± ý thức vá» cá nhân qua mấy ý niệm : vô thân, thân chóng tà n, “tà i vô sở dụng†(tà i không được chấp nháºn). Và để nâng cao giá trị con ngÆ°á»i, ông Ä‘á» xÆ°á»›ng chữ tâm : “Chữ tâm kia má»›i bằng ba chữ tà iâ€. NhÆ°ng chữ “tâm†của Nguyá»…n Du cÅ©ng mang ná»™i hà m cá nhân. Äó không phải giản Ä‘Æ¡n là cái tâm nhà Pháºt ï€ tâm bất nhị, không phân biệt ta ï€ ngÆ°á»i, ná»™i ï€ ngoại, tâm vô ngã. Bản thân sá»± lên án số mệnh, oán thán cuá»™c Ä‘á»i không phải là ứng xá» của cÆ° sÄ©. TrÆ°á»›c hết đây là cái tâm Nho gia : trung, hiếu, tiết, nghÄ©a, liêm, sỉ. NhÆ°ng đáng chú ý là cái tâm trắc ẩn, thÆ°Æ¡ng thân, liên tà i. ở Truyện Kiá»u đã có bóng dáng tâm há»c Ä‘á»i Minh. Äã Ä‘á»c Kim Vân Kiá»u truyện tất Ä‘á»c bà i tá»±a của Thiên Hoa Tà ng chủ nhân vốn mang tÆ° tưởng tâm há»c. Khác vá»›i nhà Pháºt xem sắc, thân, tâm chúng sinh vá»›i há»· – ná»™ ï€ ai – lạc chỉ là vá»ng niệm, còn Nguyá»…n Du xem đó là cái có tháºt của má»—i ngÆ°á»i, thừa nháºn cái Ä‘au xót là hiện hữu của má»—i ngÆ°á»i, là quyá»n sống của má»—i cá nhân ï€ ngÆ°á»i, ai cÅ©ng nhÆ° ai. Trong Truyện Kiá»u, ông viết : ï€ Thịt da ai cÅ©ng là ngÆ°á»i, Lòng nà o hồng rụng thắm rá»i chẳng Ä‘au. ï€ Äêm xuân ai dá»… cầm lòng cho Ä‘ang ï€ Tấm lòng ân ái ai ai cÅ©ng lòng ï€ Chồng chung chÆ°a dá»… ai chiá»u cho ai… Ông không chỉ thức nháºn cá nhân váºt chất mà còn thừa nháºn cá nhân bình đẳng. Nguyá»…n Du cÅ©ng nói tá»›i việc tu Pháºt để giải thoát, nhÆ°ng ông xem đó chỉ nhÆ° má»™t việc tá»± huá»· hoại Ä‘á»i ngÆ°á»i : Äã Ä‘em mình bá» am mây… NhÆ° váºy, khát vá»ng lá»›n nhất của con ngÆ°á»i là được sống trá»n vẹn cuá»™c Ä‘á»i trần thế, không tin và o những hứa hẹn siêu hình xa xôi. Thể nghiệm cuá»™c sống cá nhân, Nguyá»…n Du phát hiện con ngÆ°á»i cá nhân rất nhá» bé. Ông dà nh chữ “chút†để nói vá» kiếp ngÆ°á»i, Ä‘á»i ngÆ°á»i, tình ngÆ°á»i : ï€ Thì chi chút Æ°á»›c gá»i là duyên sau ï€ ThÆ°a rằng chút pháºn ngây thÆ¡ ï€ Của tin gá»i má»™t chút nà y là m ghi ï€ Dừng chân gạn chút niá»m tây gá»i lÃ ï€ Xét nà ng chút pháºn thuyá»n quyên ï€ Rằng tôi chút nghÄ©a đèo bòng ï€ Chút còn ân ái chÆ°a xong ï€ Nà ng rằng còn chút nghá» chÆ¡i… Văn há»c thá»i trÆ°á»›c thÆ°á»ng thấy má»™t cái “ta†mạnh mẽ, cÆ°Æ¡ng liệt, to lá»›n : “Ai hay chẳng hay thì chá»› – Bui má»™t ta khen ta hữu tình (Nguyá»…n Trãi), “Ta dại ta tìm nÆ¡i vắng vẻ – NgÆ°á»i khôn ngÆ°á»i đến chốn lao xao (Nguyá»…n Bỉnh Khiêm),… Äó là vì con ngÆ°á»i được đồng nhất vá»›i Äạo, dá»±a và o sức mạnh của Äạo. Nguyá»…n Du nhìn ngÆ°á»i nhÆ° má»™t cá nhân tách khá»i Äạo nên hiểu rõ cái nhá» bé của nó trÆ°á»›c cuá»™c Ä‘á»i. Thể nghiệm cuá»™c sống cá nhân, Nguyá»…n Du thấy má»i cá nhân Ä‘á»u có chá»— yếu Ä‘uối và lầm lá»—i, coi đó nhÆ° má»™t đặc Ä‘iểm của con ngÆ°á»i. Hồ Tôn Hiến là má»™t đại thần, nhÆ°ng là con ngÆ°á»i, hắn cÅ©ng nhÆ° ai : “Cho hay mặt sắt cÅ©ng ngây vì tìnhâ€. Nà ng Kiá»u trung, hiếu, trinh, liệt, không sợ chết, nhÆ°ng khi nháºn thấy Thúc Sinh tại dinh Hoạn ThÆ° đã xiết bao run sợ, hãi hùng : Nghe thôi kinh hãi xiết đâu, Äà n bà thế ấy thấy âu má»™t ngÆ°á»i. ấy má»›i gan, ấy má»›i tà i, NghÄ© cà ng thêm ná»—i sởn gai rụng rá»i. Sá»± khiếp sợ nhÆ° má»™t phẩm chất tầm thÆ°á»ng, theo quan niệm lý tưởng hoá cổ xÆ°a, chỉ thuá»™c loại ngÆ°á»i hèn nhát, đối láºp vá»›i phẩm chất khà phách, bất khuất truyá»n thống, không thể được xếp cùng má»™t dãy vá»›i các phẩm chất trung, hiếu, tiết, nghÄ©a, trinh, liệt. Thể hiện niá»m khiếp sợ vá»›i lòng cảm thÆ°Æ¡ng sâu xa, chứng tá» Nguyá»…n Du đã bắt đầu thừa nháºn con ngÆ°á»i bình thÆ°á»ng vá»›i các nhược Ä‘iểm, khuyết Ä‘iểm có thể có, thừa nháºn con ngÆ°á»i sống vá»›i ý nghÄ©a riêng của cá nhân. Chẳng hạn Kiá»u có thể tham “Lá»… nhiá»u nói ngá»t nghe lá»i dá»… xiêuâ€, có ý nghÄ© “Nhị Ä‘Ã o thà bẻ cho ngÆ°á»i tình chungâ€, có chá»— không thể dứt khoát, khi cáºy em thay lá»i : “Duyên nà y thì giữ váºt nà y của chungâ€,… Äến đây có thể nói Nguyá»…n Du đã có ý niệm vá» tâm lý cá nhân là m ná»n tảng cho sá»± miêu tả nhân váºt. Ông không chỉ miêu tả con ngÆ°á»i lý tưởng, khuôn mẫu, mà còn miêu tả “con ngÆ°á»i nà yâ€, con ngÆ°á»i sống trong tình huống cụ thể, cá biệt và ứng xá» vá»›i tất cả những gì nó có. Äây là con ngÆ°á»i cá nhân trong dạng chỉnh thể toà n vẹn, đầy mâu thuẫn mà ngÆ°á»i ta không thể nhìn nháºn nó theo má»™t quan niệm định sẵn. ChÃnh đặc Ä‘iểm nà y dẫn đến cái nhìn nhiá»u chiá»u của nhà văn trong miêu tả nhân váºt([8]). Truyện Kiá»u là đỉnh cao vá» quan niệm con ngÆ°á»i cá nhân trong văn há»c cổ Ä‘iển Việt Nam vá»›i nhiá»u bình diện phong phú nhất, phức tạp nhất. So vá»›i con ngÆ°á»i cá nhân trong giai Ä‘oạn văn há»c trÆ°á»›c, vá»›i con ngÆ°á»i trong Chinh phụ ngâm, Cung oán ngâm khúc, thÆ¡ Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng,… có thể nói đây là táºp đại thà nh vá» quan niệm con ngÆ°á»i cá nhân của thá»i đại. ([1]) Các trÃch dẫn Cung oán ngâm khúc trên đây Ä‘á»u rút từ Cung oán ngâm khúc, Nguyá»…n Lá»™c khảo Ä‘Ãnh, giá»›i thiệu, NXB Văn há»c, H., 1986. ([2]) Xem : Lá»i giá»›i thiệu trong sách ThÆ¡ Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng, NXB Văn há»c, H., 1987, tr. 11. ([3]) J. P. Charrier, Phân tâm há»c, Lê Thanh và Hoà ng Dân dịch, NXB Trẻ, Sà i Gòn, 1972, tr. 20. ([4]) Xin xem : N. I. Niculin, Bà n vá» thÆ¡ Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng trong sách Những vấn Ä‘á» lý luáºn của văn há»c phÆ°Æ¡ng Äông, NXB Khoa há»c MátxcÆ¡va, 1969, tr. 294 – 301. Tác giả cho rằng cÆ¡ thể con ngÆ°á»i trở thà nh nhân váºt trong thÆ¡ của thi sÄ© (tr. 295). Xem thêm : Äá»— Äức Hiểu, Äổi má»›i phê bình văn há»c, bà i Thế giá»›i thÆ¡ Nôm Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng, NXB Khoa há»c xã há»™i – NXB MÅ©i Cà Mau, 1993, tr. 85 – 102. ([5]) Phan Ngá»c, Tìm hiểu phong cách Nguyá»…n Du trong “Truyện Kiá»uâ€, NXB Khoa há»c xã há»™i, H., 1985, tr. 46. ([6]) Phan Ngá»c, Tìm hiểu phong cách Nguyá»…n Du trong “Truyện Kiá»uâ€, SÄ‘d, tr. 44. ([7]) Xem thêm : Trần Äình Sá», TÆ° tưởng nhân váºt và cách kể chuyện của Nguyá»…n Du trong sách Những thế giá»›i nghệ thuáºt thÆ¡, NXB Giáo dục, 1995. ([8]) Xem thêm : Trần Äình Sá», Cái nhìn nghệ thuáºt của Nguyá»…n Du trong “Truyện Kiá»uâ€, Tạp chà Văn há»c, số 6, 1983, tr. 9 – 12.  nguồn: trandinhsu.wordpress.com |