BÃO CÃO ÄỀ DẪN
ÄÔNG à - MỘT THá»°C THỂ VÄ‚N HÓA
KHÔNG NGỪNG ÄƯỢC PHÃT HIỆN VÀ KIẾN TẠO
“Khu vá»±c văn hóa đồng vănâ€, “Khu vá»±c văn hóa chữ Hán†(Hán tá»± văn hóa quyển) được hình thà nh từ sá»± tiếp thu, vay mượn chữ Hán của má»™t số nÆ°á»›c lân cáºn Trung Quốc thá»i cổ trung đại. Từ tiếp thu tÆ° tưởng, văn tá»±, các vấn Ä‘á» văn hóa khác, nhÆ° thể chế, phong tục táºp quán, tôn giáo, văn há»c, nghệ thuáºt... của Trung Quốc từng bÆ°á»›c thâm nháºp và o các vùng đất ngoà i biên giá»›i. Tuy má»—i dân tá»™c tiếp nháºn văn hóa Trung Quốc theo cách khác nhau, trong tâm thế khác nhau, nhìn chung, do nhiá»u nguyên nhân lịch sá», các sản phẩm văn hóa Trung Quốc đã có cÆ¡ há»™i truyá»n bá đến nhiá»u quốc gia, tạo nên mối liên hệ, gắn kết đặc thù. Khu vá»±c văn hóa đồng văn ra Ä‘á»i, đã góp phần hình thà nh hệ giá trị châu à và nhân loại. Vai trò của văn hóa Äông à vá»›i châu Ã, có thể và nhÆ° vai trò của văn hóa Hy La đối vá»›i châu Âu.
“ Äông Ælà má»™t khái niệm hiện đại, có thể định nghÄ©a theo những cách khác nhau, vỠđịa là và vá» văn hóa. Hai cách định nghÄ©a nà y thống nhất nhÆ°ng không trùng nhau. Vá» văn hóa, khái niệm nà y chỉ khu vá»±c văn hóa đồng văn trÆ°á»›c kia, bao gồm các quốc gia và vùng lãnh thổ: Trung Quốc, Nháºt Bản, Hà n Quốc, Việt Nam, Singgapore và Äà i Loan. Theo Nguyá»…n Nam, coi Äông à là má»™t thá»±c thể (Äông à châu) được đặt ra từ đầu thế ká»· XX bởi má»™t mỹ thuáºt gia ngÆ°á»i Mỹ - E.F.Fenollosa (1853 - 1908). Từ 1930, giá»›i chÃnh trị Nháºt Bản sá» dụng vá»›i mục Ä‘Ãch xác định tâm Ä‘iểm của khu vá»±c Hán hóa không còn là Trung Quốc mà là Nháºt Bản, nhằm tạo đối trá»ng má»›i vá»›i châu Âu, phản biện thuyết “dÄ© Âu vi trungâ€, đồng thá»i muốn khẳng định tầm ảnh hưởng của Nháºt Bản trong khu vá»±c. “Hai chữ Äông à khi má»›i xuất hiện, ở má»™t mức Ä‘á»™ nà o đó là nghÄ©a phái sinh của sá»± tưởng tượng quyá»n lá»±c đế quốc. Cho đến thá»i kỳ đầu háºu chiến, ý nghÄ©a hai chữ “Äông Æđá»u là do Nháºt Bản quy định†(Trần PhÆ°Æ¡ng Minh, Äà i Loan). NhÆ° váºy khái niệm Äông à tuy vẫn chỉ khu vá»±c văn hóa đồng văn - vùng văn hóa chữ Hán, văn hóa Nho giáo hay khu vá»±c dùng Ä‘Å©a..., nhÆ°ng đã có tÃnh chất má»›i, hà m chứa những ý nghÄ©a má»›i.
Khu vá»±c văn hóa “đồng văn†thá»i cổ trung đại đã trở thà nh khu vá»±c “dị văn†thá»i cáºn hiện đại. Sá»± “đứt gãy†lại là tạo tiá»n Ä‘á» cho những thay đổi và cách mạng. Kinh tế, xã há»™i, tÆ° tưởng đã tác Ä‘á»™ng tá»›i văn hóa, ngôn ngữ và ngược lại văn hóa, ngôn ngữ má»›i đã tác Ä‘á»™ng đến tÆ° duy và hình thà nh những hệ hình nghiên cứu má»›i. Vượt qua thá»i kỳ “tưởng tượng quyá»n lá»±c†của má»™t nÆ°á»›c Nháºt đế quốc ná»a đầu thế ká»· XX, Äông à không còn má»™t trung tâm ngá»± trị, đã có những biến chuyển và những ngã rẽ má»›i. Äông à được nghiên cứu nhÆ° má»™t chỉnh thể, vừa thống nhất vừa Ä‘a dạng. Các quan hệ ná»™i vùng không chỉ là Trung Quốc hay Nháºt Bản vá»›i các nÆ°á»›c còn lại của Äông Ã, mà mở ra phong phú và toà n diện hÆ¡n. Các quốc gia Äông Ã, má»™t mặt vẫn chịu ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa, mặt khác đã không ngừng tìm kiếm, phát huy ná»™i lá»±c của văn hóa bản địa và không ngừng giao lÆ°u vá»›i những ná»n văn hóa khác trên thế giá»›i.
Thá»i kỳ của toà n cầu hóa, “thế giá»›i phẳngâ€, Äông à lại tiếp tục đứng trÆ°á»›c những thá» thách má»›i. DÆ°á»ng nhÆ° khi bÆ°á»›c và o thá»i kì “dị vănâ€, ná»a đầu thế ká»· XX, văn hóa phÆ°Æ¡ng Tây đã chứng tá» sức ảnh hưởng của mình lên khu vá»±c văn hóa Nho gia. Má»™t Äông à hiện đại hóa, ở nhiá»u phÆ°Æ¡ng diện, được đồng nghÄ©a vá»›i “Tây hóaâ€. Tại Nháºt Bản, quá trình nà y diá»…n ra sá»›m hÆ¡n, từ thá»i Minh Trị và để lại nhiá»u dấu ấn hÆ¡n, nhất là trong văn hóa váºt chất. Ở Việt Nam, quá trình nà y diá»…n ra rõ rệt và o đầu thế kỉ XX. “Sá»± gặp gỡ phÆ°Æ¡ng Tây là cuá»™c biến thiên lá»›n nhất trong lịch sá» Việt Nam từ mấy mÆ°Æ¡i thế kỉ†(Hoà i Thanh, Thi nhân Việt Nam). Ná»a cuối thế ká»· XX, vá»›i những chÃnh sách “xa Âu gần Ãâ€, “tái à hóaâ€, “ à hóa châu Æcủa các nÆ°á»›c Nháºt Bản, Singapore... là thức nháºn của Äông à vá» bản thân mình. Sá»± thịnh vượng của kinh tế Äông à được cho là kết quả của văn hóa, giáo dục theo kiểu à Äông. Ông Lý Quang Diệu khẳng định thà nh công của Singapore là kết quả của ná»n giáo dục theo tinh thần Khổng giáo.
Những biến chuyển của khu vá»±c cho thấy Äông à là má»™t đối tượng luôn được “phát hiện†và không ngừng mở ra những định hÆ°á»›ng nghiên cứu má»›i.
Việt Nam là má»™t quốc gia Äông Nam à sá»›m bÆ°á»›c và o thế giá»›i Äông Ã, trở thà nh mắt xÃch quan trá»ng của khu vá»±c Äông Ã. Việc há»™i nháºp Äông à của Việt Nam không giống Hà n Quốc và Nháºt Bản. Quá trình văn hóa, văn há»c Việt Nam đến vá»›i phÆ°Æ¡ng Tây trong những năm đầu thế kỉ XX và đến vá»›i văn hóa Nga, văn hóa MÄ© trong những sau nà y, cÅ©ng rất đặc biệt. Do váºy, sá»± váºn Ä‘á»™ng của văn há»c Việt Nam cÅ©ng nhÆ° việc định vị ná»n văn há»c Việt Nam trong bá» rá»™ng không gian và chiá»u sâu thá»i gian của thá»±c thể Äông à cần có thêm nhiá»u công trình nghiên cứu.
Äược triển khai từ đầu năm 2019, Há»™i thảo đã nháºn được hÆ¡n 120 tham luáºn của các nhà nghiên cứu, các giảng viên, giáo viên, nghiên cứu sinh, đến từ nhiá»u trung tâm nghiên cứu, nhiá»u cÆ¡ sở giáo dục đại há»c: Viện Văn há»c, Viện Ngôn ngữ, Äại há»c SÆ° phạm Hà Ná»™i, Äại há»c SÆ° phạm Hà Ná»™i 2, Äại há»c SÆ° phạm Thái Nguyên, Äại há»c Äà Nẵng, Äại há»c Huế, Äại há»c Phú Yên, Äại há»c Khánh Hòa, Äại há»c Khoa há»c Xã há»™i và Nhân văn Thà nh phố Hồ Chà Minh, các trÆ°á»ng phổ thông trên địa bà n Thà nh phố Hồ Chà Minh. Chúng tôi cÅ©ng vui mừng nháºn được tham luáºn của các há»c giả quốc tế từ Hoa Kỳ, Äức, Trung Quốc, Hà n Quốc..., việc trao đổi há»c thuáºt cà ng rá»™ng mở, Ä‘a chiá»u và khách quan hÆ¡n. Các tham luáºn táºp trung ở hai mảng chÃnh:
1. Nghiên cứu văn há»c, văn hóa Äông Ã:
Mảng nghiên cứu nà y đã đạt tá»›i cái nhìn xuyên suốt tiến trình lịch sá», từ những vấn Ä‘á» của khu vá»±c văn hóa đồng văn thá»i cổ trung đại đến những biến chuyển ở thá»i cáºn hiện đại. Nhiá»u tham luáºn đã bao quát tổng thể sá»± sinh thà nh và phát triển của những ná»n văn há»c trong vòng văn hóa chữ Hán. Việc vay mượn văn tá»± và đa số các thể loại văn chÆ°Æ¡ng cho thấy sá»± tá»a sáng của văn hóa Hán, đồng thá»i cÅ©ng nháºn rõ ná»— lá»±c tìm kiếm, xây dá»±ng má»™t ná»n văn hóa Ä‘á»™c láºp, bản địa của những nÆ°á»›c trong khu vá»±c. Nghiên cứu vá» văn há»c trung đại, nhất là văn há»c cáºn hiện đại chiếm số lượng Ä‘a số. Cáºn đại là thá»i kỳ Äông à bÆ°á»›c và o ngã rẽ, văn hóa Hán không còn giữ vai trò Ä‘á»™c sáng, nhiá»u vấn Ä‘á» má»›i được đặt ra, không hoà n toà n theo truyá»n thống “Sách thánh hiá»n xÆ°a đã nhạt mà uâ€. Các tham luáºn đã chú trá»ng nghiên cứu mối quan hệ rá»™ng mở hÆ¡n, giữa văn há»c: Nháºt Bản, Trung Quốc, Việt Nam, Hà n Quốc, Äà i Loan... Những giao lÆ°u tÆ°Æ¡ng tác thá»i cáºn hiện đại phong phú, Ä‘a sắc mà u; góc quan sát của các nhà nghiên cứu cÅ©ng năng Ä‘á»™ng và linh hoạt.
Giai Ä‘oạn hiện đại, hồn cốt của văn há»c khu vá»±c Äông à được là m nên từ sá»± phối mà u, phối thanh của tất cả các nÆ°á»›c trong khu vá»±c. Văn há»c Äông à được tiếp cáºn từ tÆ° tưởng truyá»n thống: Nho, Pháºt, Lão đến những vấn Ä‘á» tÆ° tưởng má»›i của thế giá»›i hiện đại: chủ nghÄ©a nữ quyá»n, phê bình sinh thái, triết há»c hiện sinh và từ những là thuyết má»›i nhÆ° liên văn bản, kà hiệu há»c, mÄ© há»c tiếp nháºn,v.v… Văn há»c tinh hoa và văn há»c đại chúng của các ná»n văn há»c Ä‘á»u được nhìn nháºn và đánh giá trong những chiá»u kÃch má»›i. Cùng vá»›i các thể loại quen thuá»™c nhÆ° tiểu thuyết, truyện ngắn, truyá»n kì, các thể loại văn há»c dân gian, thể loại truyện tranh cÅ©ng được quan tâm chú ý. Má»™t số tham luáºn Ä‘i sâu và o lịc sá» nghiên cứu má»™t thể loại, hoặc má»™t thá»i kì văn há»c cÅ©ng nhÆ° má»™t tác gia cụ thể. Có những tham luáºn tìm hiểu cái tôi cá nhân hay sá»± phản tÆ° trong các tác phẩm văn há»c. Văn há»c dịch khiến cầu nối văn hóa Äông à cà ng thêm gắn bó, máºt thiết, cÅ©ng là mảng thu hút nghiên cứu của các há»c giả. Các tham luáºn cho thấy và o những năm cuối thế kỉ XX, nhất là trong những năm đầu của thế kỉ XXI, việc dịch, giá»›i thiệu văn há»c Nháºt Bản, văn há»c Triá»u Tiên, văn há»c Äà i Loan vượt trá»™i hẳn so vá»›i những giai Ä‘oạn trÆ°á»›c. Nghiên cứu trÆ°á»ng hợp chiếm Æ°u thế . Äặc biệt là đối vá»›i các tác giả, tác phẩm giá trị, các tác giả Äông à và gốc Äông à nháºn giải Nobel văn há»c.
2. Giáo dục Ngữ văn
Thay đổi chÆ°Æ¡ng trình, Sách giáo khoa Ä‘ang là vấn Ä‘á» trá»ng tâm trong đổi má»›i giáo dục phổ thông ở Việt Nam hiện nay. Vá»›i vai trò của trÆ°á»ng Äại há»c SÆ° phạm trá»ng Ä‘iểm phÃa Nam, Há»™i thảo coi đây là má»™t ná»™i dung quan trá»ng, có ý nghÄ©a cấp thiết. Tham luáºn của các chuyên gia trong và ngoà i nÆ°á»›c, các giảng viên, giáo viên... đánh giá cao tÆ° tưởng, định hÆ°á»›ng, bÆ°á»›c Ä‘á»™t phá của giáo dục Việt Nam, từ giáo dục mang nặng tÃnh từ chÆ°Æ¡ng, chÆ°Æ¡ng trình mang tÃnh hà n lâm nặng vá» truyá»n thụ kiến thức, chuyển sang phát triển phẩm chất và năng lá»±c; từ chÆ°Æ¡ng trình nặng vá» khép kÃn chuyển sang chÆ°Æ¡ng trình được thiết kế theo hÆ°á»›ng mở, từ chÆ°Æ¡ng trình nặng vá» diá»…n giảng sang chÆ°Æ¡ng trình chú trá»ng sá»± kiến tạo, giao tiếp giữa thầy và trò; từ chÆ°Æ¡ng trình nặng vỠứng thÃ, khoa cá» chuyển sang chÆ°Æ¡ng trình thá»±c há»c, thá»±c nghiệp, há»c táºp suốt Ä‘á»i. Môn há»c Ngữ văn là môn há»c công cụ, sẽ chú trá»ng rèn luyện các kỹ năng: nghe, nói, Ä‘á»c viết; Môn ngữ văn còn có những đặc trÆ°ng khác vá» thẩm mÄ© và cảm xúc. NhÆ°ng dạy văn không chỉ và không phải chỉ là giảng văn, bình văn... Những định hÆ°á»›ng, tÆ° tưởng, bÆ°á»›c Ä‘á»™t phá, đổi má»›i đó phải được thể hiện từ việc xây dá»±ng chÆ°Æ¡ng trình ( bao gồm xây dá»±ng mục tiêu, ná»™i dung môn há»c, phÆ°Æ¡ng pháp đánh giá môn há»c) đến việc cụ thể hóa trong giáo trình, sách giáo khoa, kế hoạch lên lá»›p của từng cÆ¡ sở giáo dục và từng nhà giáo. Phần lá»›n các tham luáºn Ä‘á»u trên cÆ¡ sở đối sánh vá»›i các ná»n giáo dục tiên tiến trong khu vá»±c Äông à và trên thế giá»›i, thấy được những há»c há»i kinh nghiệm của Việt Nam, nhằm cáºp nháºt, bắt kịp thế giá»›i nhÆ°ng vẫn luôn trên cÆ¡ sở truyá»n thống, xuất phát từ truyá»n thống. Nếu nhÆ° tham luáºn của các chuyên gia nÆ°á»›c ngoà i khẳng định sá»± thà nh công của Äông à từ kết quả những mặt tÃch cá»±c của giáo dục truyá»n thống, truyá»n thống không phải lá»±c cản xu hÆ°á»›ng hiện hiện đại hóa, thì đó cÅ©ng không có gì mâu thuẫn vá»›i tinh thần đổi má»›i của giáo dục Việt Nam hiện nay. Tiếng nói Ä‘a chiá»u của các chuyên gia trong và ngoà i nÆ°á»›c đã mang tá»›i cho chúng ta má»™t cái nhìn cân bằng hÆ¡n trong giáo dục nói chung, trong đó có giáo dục Ngữ văn. CÅ©ng trong mảng Ä‘á» tà i nà y, còn có những phân tÃch, so sánh các tác phẩm của văn há»c Trung Quốc vá»›i văn há»c Việt nam, những tác phẩm đã được Ä‘Æ°a và o chÆ°Æ¡ng trình ngữ văn phổ thông nhiá»u năm qua và những Ä‘á» xuất trong lá»±a chá»n nguồn ngữ liệu Ä‘Æ°a và o chÆ°Æ¡ng trình giáo dục phổ thông má»›i.
Tham luáºn của các nhà khoa há»c, nhà giáo đã được TrÆ°á»ng Äại há»c SÆ° phạm Tp Hồ Chà Minh chá»n lá»±a, trân trá»ng công bố trên hai ấn phẩm: Tạp chà Khoa há»c số chuyên san bằng tiếng Anh và Ká»· yếu Há»™i thảo Quốc tế dà y gần 700 trang.
Không hẹn mà gặp, Há»™i thảo nà y của TrÆ°á»ng ÄHSP TP HCM, má»™t mặt là sá»± tiếp tục, mở rá»™ng, Ä‘Ã o sâu thêm các vấn Ä‘á» của những Há»™i thảo của các Ä‘Æ¡n vị, cÆ¡ quan khác trÆ°á»›c đây; mặt khác đặt ra thêm những vấn Ä‘á» của văn hóa, văn há»c Äông à và giảng dạy ngữ văn trong nhà trÆ°á»ng. Qua Há»™i thảo nà y, chúng ta cÅ©ng thấy rõ những ná»— lá»±c hiện đại hóa, quốc tế hóa trong nghiên cứu Äông Ã, từ tÆ° liệu, mục tiêu, ná»™i dung, phÆ°Æ¡ng pháp nghiên cứu đến ngôn ngữ trình bà y trong Há»™i thảo và được viết tại các bản tham luáºn.
Từ Há»™i thảo, chúng tôi cÅ©ng thể hiện sá»± mong má»i được phối hợp vá»›i các Ä‘Æ¡n vị, các nhà khoa há»c trong và ngoà i nÆ°á»›c thá»±c hiện những công trình mà chúng tôi cho rằng rất có ý nghÄ©a đối vá»›i nghiên cứu văn hóa, văn há»c Äông à cÅ©ng nhÆ° đối vá»›i văn hóa, văn há»c của các nÆ°á»›c trong khu vá»±c. Chẳng hạn, xây dá»±ng Từ Ä‘iển văn hóa, văn há»c Việt – Hà n, Từ Ä‘iển văn hóa, văn há»c Việt – Nháºt, v.v…
Chúng tôi coi thà nh công của má»™t Há»™i thảo chÃnh là có những trao đổi trên tinh thần khoa há»c và khách quan. Mặt khác, Ä‘iá»u đó cÅ©ng cho thấy Äông à là má»™t thá»±c thể văn hóa Ä‘á»™ng, Ä‘a diện, luôn được phát hiện và kiến tạo. Äông à sẽ tiếp tục được nghiên cứu, xác quyết đầy đủ hÆ¡n vá» bản sắc trong hà nh trình há»™i nháºp thế giá»›i.
Má»™t lần nữa, Ban Tổ chức Há»™i thảo Quốc tế “Äông Ã: Những vấn Ä‘á» nghiên cứu và giáo dục Ngữ văn†xin cám Æ¡n các nhà khoa há»c trong và ngoà i trÆ°á»ng, các nhà khoa há»c quốc tế đã nhiệt tình gá»i bà i và tham dá»± Há»™i thảo. Xin cám Æ¡n Lãnh đạo TrÆ°á»ng ÄHSP Tp HCM, các phòng, ban của trÆ°á»ng đã tÃch cá»±c giúp đỡ cho Há»™i thảo.
Xin trân trá»ng cám Æ¡n các nhà khoa há»c, các nhà giáo và toà n thể quà vị!
PGS.TS Äinh Phan Cẩm Vân
|